Ալիշան Ղ., Շիրակ

55. ԳԵՕՂՔ

Առաջին շէն առ ստորոտով լերանց հիւսիսակողման վիճակս եւ առ ակամբք Էօրթիւլիւ վտակի ` է պահակատուն կամ հանգրուան սուրհանդակաց Ռուսաց Նովոյ-Դրոյիցքի ( Նոր-Երրորդութիւն ), յեզր համանուն լըճին, որ եւ Մատաթէփէ կոչի ` ՚ի Ջաւախս: Առ նովին վտակաւ է եւ Ֆիրդոյ գեօղ կամ հանգրուան չուաբնակաց, իբրու 30 ընտանեաց: - Յելից կուսէ սոցին ` ՚ի ստորոտս բարձու (9850') Լէհլի կամ Ախչալայ լերին ` Տէրէքէոյ ( Ձորգիւղ ) բնակեալ ՚ի 20 տուն կաթոլիկ Հայոց. նոյնպէս եւ մերձաւորն Դիդոյի-Խարապա: - Առ նովին Էօրթիւլիւ գետակաւ եւ ՚ի Մ. Հ. Նուր Ահմէտ լերին ` է Քարաղբիւր գիւղ, բնակեալ նոյնպէս ՚ի կաթոլիկ Հայոց, 30 կամ աւելի տանց: - Իբրեւ մղոնաւ եւ կիսով ՚ի Հր. Քարաղբիւրի եւ մերձ ՚ի գետակն ` կայ Ղազանճի գիւղ հայաբնակ, ՚ի ստորոտս Նուր-Ահմէտ լերին իբր յ՚ 2068 Չ. բարձու. եւ առ նովին գետեզերբ հանգրուան սուրհանդակաց Ռուսաց ` Ղազանչինսքի: - Ի Հր. Ղազանճեայ երկու մղոնաւ կամ աւելի ` կայ Շիշթէփէ գիւղիկ հին եկեղեցեաւ, առ աղբերակամբք վտակի փոքու, յորոյ վերայ յամի 1873 Ստեփանոս Անանիկեանց Կիւմրեցի արկ վայելուչ կամուրջ եռակամար, սեաւ եւ կարմիր քարամբք, 50 Չ. երկայն եւ 6 լայն, հանդերձ սենեկաւ ՚ի պէտս ուղեւորաց, արձանագրեալ ՚ի կճեայ կոթողի զյիշատակն ՚ի հայ, ՚ի ռուս եւ թուրք լեզու.

Շնորհօքն ամենազօրին Աստուծոյ շինեցաւ կամուրջս յինքնակալութեան Աղեքսանդր Երկրորդի օգոստափառ կայսեր Ռուսաց, արդեամբ եւ ծախիւք Ստեփաննոսի Անանիկեանց, ի յիշատակ հոգւոյ փրկութեան իւրոյ կենակցին Գայիանեայ, եղբօրն Կարապետի Հռիփսիմեայ եւ ծնողաց նոցին. եւս առաւել վերակացուին շինութեանս Գրիգորի Ռափայէլեանց:

Մերձ ՚ի կամուրջն կայ թթուահամ հանքաջուր, յոր գան ՚ի քաղաքէն ( Կիւմրոյ ) ՚ի լուանալ, ՚ի սակս առողջութեան: - Առ փոքր վտակաւն Ելլի-տէրէ կայ Գզըլ-ղօչ կամ խաչ գիւղ, ամայի եկեղեցեաւ, որոյ են եւ արձանագիրք քննելիք, որպէս եւ նախայիշեալ տեղիքդ եւ որք զկնի. զի Բագրատունեաց եւ Պահլաւունեաց դաստակերտք գուշակին, որպէս Մարմաշէնն մօտակայ եւ վանորայք եւ եկեղեցիք Արեւմտեան Շիրակայ. այժմեան եկեղեցին կոչի յանուն Ս. Աստուածածնի: Կայ եւ ՚ի Հր. Շիշթէփէի երկու մղոնաւ հեռի համանուն պահակատուն Ռուսաց: - Երկու մղոնաւ ՚ի Հր. Գզըլ-ղօչայ է Նոր-Գըզըլգիլիսէ առ Ելլի վտակաւ, յորում է Հայոց եկեղեցի Ս. Լուսաւորիչ անուն: Ել. սորա Չիֆտլիկ կամ Գայգուլի - Չիֆտալի գիւղ, ՚ի ստորոտս Գարախաչ լերանց. եւ ՚ի սորա Ե. Հր. Գայգուլի - Տիւզքէնտ գիւղ ՚ի գլուխ գետակին. թուի եւ ՚ի սմա լինել հին եկեղեցւոյ կամ վանաց, զի է առ նմին եւ Քութ - խարապա աւերակ գեղջ: - ՅԵ. սորա եւ մերձ յակունս Ելլեայ ` ՚ի ստորոտս եւ ՚ի խորշս Աղլաղան լերին ` Պօզուշ կամ Պօղ - եօղուշ գիւղ. եկեղեցին Հայոց ` Ս. Աստուածածին: Ի սահմանս գեղջ եւ յայլ եւս կողմանս ձորակին Ելլի-տէրէի գոն ցուրտ հանքաջուրք: - Սակաւուք հեռի ՚ի սմանէ ՚ի Հր. եւ նոյնպէս ՚ի ստորոտս լերանց արեւելեան սահմանին ` կայ Սալուտ գիւղ: - Յարեւմտից Սալուտի եւ յԵ. Սիփ լերին ` Կիւլլիւ - պուլագ ( Վարդաղբիւր ) գիւղ: - Յարեւմտեան ստորոտս լերինն եւ մերձ ՚ի գետն Արփա եւ ՚ի ստորոտս Սիփայ, առ փոքու վտակի ` Արագիլիսէ գեօղ, բնակեալ ՚ի Յունաց: - Ի Հր. սորին առ գետեզերբն կայ Պէնտըվան գիւղ, սուրբ Աստուածածին եկեղեցեաւ Հայոց, եւ փոքու ամրոցաւ, ուր միւս եւս պահակատուն Ռուսաց. եւ բերան գետակի միոյ յԱրփա. առ որոյ եզերբ յարեւմտակողմն իբր չորիւք մղոնօք հեռի ՚ի Պէնտըվանայ ` Չըզըլխար գիւղ:

Յանձուկ ձորահովտի Իլլի գետոյ որ յարեւելից յարեւմուտս ընթացեալ թափի յԱրփա, կան գեօղքն, ըստ ընթացից նորին, Չորլու, որ եւ Պատանճի - խարապա, Կիւրճի եօլի, Թէքնելի եւ Ճէլապ - կէչիտ որ եւ Թալինսքի, յանկեան գետակցութեանն, ՚ի 5150 բարձու. առ որով, որպէս անունն տայ գուշակել, անցք էին ընդ Արփա գետ, եւ այժմ պահակատուն Ռուսաց ՚ի 5130 բարձու, որ է վեցերորդ ` սկսեալ յառաջնոյն ՚ի հիւսիսային արեւմտեան ծայրէ վիճակիս: - Յարեւելս կոյս Կիւրճի-եօլ գեղջ ՚ի լերանցամէջս ասի գոլ մեծի աւերակ շինատեղւոյն, ձիթահանք հինգ, եւ բազում ջրաղացք, եւ այլ մնացուածք շինուածոց, զորս կոչեն Խարապա Գարա-խաչի, այսինքն Աւերք Գարախաչ լերին. եւ ՚ի քարանց անտի հանեալ տարեալ են ՚ի պէտս շինութեան Ալեքսանդրապօլի. բայց ազգայնոց ոչ է քննեալ զտեղիս, որպէս վայելն էր: - Ի հարաւոյ գեղջն ( Կիւրճի-եօլ ) եւ ՚ի հիւսիսոյ Շիշթէփէ լերին, իբր կիսով փարսախաւ հեռի յերկոցուն եւս ` կայ Փալուտլու գեօղ, որ թարգմանի Արքայակաղնուտ, բնակեալ ՚ի կաթոլիկ Հայոց: - Զհարաւակողմն ձորահովտին Ելլեայ պարսպեն գրեաթէ աղխաղխեալ խութք եւ ոստք լերանց Շիշթէփէի յարեւելից, Կամխուտայ ` յարեւմտից, եւ Բոլոս-սարի ՚ի միջին. վասն որոյ եւ ջուրք կամ գետք բղխեալք ՚ի նոցուն ` ՚ի հարկէ ընդ հարաւ իջանեն, եւ շատք յիրար անկեալ ` ապա դառնան յարեւմուտս թափիլ յԱրփա. բայց եւ շատից չեն նշանակեալ վերջին ընթացք յամայի սահմանս ` որ շրջապատեն զքաղաքն եւ զամրոց վիճակին ` զԱլեքսանդրապօլ: - Յարեւելեան կողման անդ ՚ի Հր. Շիշթէփէի կան Սարիար գեօղք երկու, Մեծ եւ Փոքր. եւ յԵ. նորա Ագպուլագ: Ի Մ. Հր. Շիշթէփէի եւ յԵ. Հր. Բոլոսսարի ` Քեթի կամ Քեյթի Մեծ եւ Փոքր գիւղք երկու, մին ՚ի Մ. Հր. միւսոյն իբր երկու մղոնաւ բացագոյն, առ վտակաւ ` որ ուղղակի ընդ հարաւ ընթացեալ իջանէ ՚ի քաղաքն եւ յանուն նորին կոչի: - Յարեւմտից սորա փարսախաւ հեռի եւ նոյնչափ յԵ. Արփայ գետոյ կայ Եսաղուլ կամ Եասաղուլ գեօղ ՚ի ստորոտս Կամխուտ լերին: - Ի Հր. Մ. Սարիեարեայ եւ Ագպուլագայ առ եզերբ նոցին գետակի կայ Արըխվէլի Նոր կամ Երրորդ, զի կան եւ այլ երկու հին գիւղք համանուանք: Յելից հարաւոյ սորին ՚ի լեռնային եւ յարեւելեան սահմանածայրս վիճակին ` Ջաջուռ կամ Ճաճուռ գիւղ, յահեկէ նոյն վտակի առ Մարալ լերամբ: Ընդ մէջ Արըխվէլեայ ՚ի Մ. Հր. եւ ստորին Քէթայ յԵ. Հր. կայ Տէրպէնտ գիւղ, թերեւս զի ՚ի կիրճս լերանց է: Ի հարաւոյ կուսէ սորա ` Թէօփարլու կամ Թէփէրլի. առ որով ` ՚ի պահու տպագրութեան գործոյս ` ծանուցանէ ազգային օրագիր, յայտնեալ աւերակի եկեղեցւոյ, եւ ՚ի նմին երեք գերեզմանք, որպէս եւ արտաքոյ նորին նոյնչափ: Գոն մերձ նմին եւ աւերակք վանաց առ Գօնագ - գըրան գիւղիւ, որ կայ յելից կուսէ առաջնոյն ( գեղջն ) եւ ՚ի Մ. Հր. Ջաջուռի: Ի սորա եւս Ել. հարաւոյ ` ՚ի սպառուած լեռնոտանց արեւելեան սահմանին ` Հաճի - Նազար ղուլի գեօղ: - Ի լերինս յայսոսիկ են քարահատք պիտանիք, որպէս եւ առ Գարախաչ լերամբ, յորոց մին կոչի Խաչքարի քարահանք. ուր ՚ի պեղելն զերկիր, յամի 1867, վասն շինութեան ջրանցից, գտան կոփածոյ քարինք եւ եկեղեցեակ որմափակ, եւ եօթն գերեզմանք ՚ի նմին, ՚ի միումն արձանագիր կիսեղծ, յորմէ ոչ թուական եւ ոչ այլ ինչ կարեւոր ստուգեցաւ, բայց այս հատուած բանի.

Ես տէր Դաւիթ առ Աստուած փոխ … ցեալ շինեցի զսուրբ եկեղեցիս … ծնողաց իմոց որք ընթեռնուք արդ ? զիս յաղաւթս յիշեցէք եւ Քրիստոս … հասարակաց ողորմի ձեզ:

Ի Հր. Ստորին Քէթեայ առ նովին վտակաւ եւ ՚ի Մ. Թէփէրլեայ ` Օրթագիլիսէ, յորում հին եկեղեցի փոքր: - Ի հարաւոյ վերջին գիւղորայիցս ` յընդարձակ սահմանի մինչեւ ՚ի բերդաքաղաքն ` չկան գիւղք եւ շէնք: Իսկ առ գետեզերբն յետ Ճէլէպկէչիտի ` ՚ի Հր. Կամխուտ լերին, է Կապս գիւղ, առ որով եօթներորդ պահակատուն կամ սուրհանդակաց. յորոյ հարաւոյ երկու մղոնաւ կամ փարսախաւ եւս ՚ի վայր առ գետեզերբն ութերորդ պահակատունն է, ՚ի միջի երկոցուն աղբերահոս ձորանիստ Վերին եւ Ներքին Ղանլըճա գիւղից. յորոց անուն կոչի եւ իններորդն ` որ ՚ի հարաւոյ նոցին եւ մերձ ՚ի բերդաքաղաքն:

56. ՄԱՐՄԱՇԷՆ ( ՂԱՆԼԸՃԱ )

Յարակից մերձաւորութիւն երկոցուն Ղանլըճա գիւղից, գետանցքն առ նոօք, ( ուր եւ յառաջնումն արկեալ էր կամուրջ, յիշատակեալ ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու [1] ), եւս առաւել որ առ երի նոցին ` ՚ի հիւսիսոյ կուսէ ` մենաստանն կիսաւեր կիսականգուն, հռչակաւորն այն Մարմաշէն, յայտ առնեն զի տեղի նշանաւոր էր աստ. այլ արդ հին բնակութեանցն անշքեցեալ ` եւ ՚ի նոր գաղթականաց Հայոց ՚ի կողմանց Կարուց բնակեալ, տակաւին քաջանշան մնայ մենաստանն, հոյակապ եկեղեցեաւն եւ շիրմօք պայազատաց Պահլաւունեաց: Ո՞ առաջին շինող կամ յո՞յր սակս Մարմաշէն կոչեցեալ, յանուն Մարեմա՞յ ուրուք տիկնոջ [2], եթէ Մարիամ կամ Մարմ կոչեցելոյ առն ` ոչ է յայտ, բայց ոչ է ընդունելի Մարմաշէն կոչումն, որպէս առ Կիրակոսի Պատմչի միայն գրի, թերեւս վրիպակաւ գրչին, իբրու թէ մարմարիոն քարամբք իցէ շինեալ, որ ոչ է: Առաջին յիշատակող շինութեանն Ասողիկ ` խառնակ իմն ասէ, որպէս եւ ՚ի յիշատակի Բգնայրի տեսաք. իսկ արձանագիրք եւ այլ պատմիչք հաւաստեն, ընդ որս եւ ժամանակագիրն Սամուէլ, հանդերձ թուականաւ սկսմանն եւ աւարտմանն, եթէ եղեւ « Սկիզբն շինելոյ մեծանուն եւ վայելչաշէն զարմանակերտ եւ հոյակապ ուխտին Մարմաշինի ` ՚ի քրիստոսասէր իշխանաց իշխանէն Վահրամայ, սկսեալ ՚ի ՆԼԵ (986), եւ աւարտեալ ՚ի ՆԽԳ (994) ամին, որ լինի ութ ամ »: Այլ ստուգագոյն եւս վաւերական ` ըստ բաղդի ` անջինջ մնայ, արձանագրեալն յերւար եւ պանծալի բանիւ ` ՚ի նոյն իսկ ՚ի շինողէն, ՚ի հարաւային որմն եկեղեցւոյն արտաքուստ, որ ցուցանէ զշինութիւնն ամենայն սարօք աւարտեալ յամս քառասուն, (986 - 1029). այս է արձանն.

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Վահրամ իշխանաց իշխան անթիպատ պատրիկ որդի Գրիգորի իշխանի Հայոց Մեծաց ի ցեղէն Պահլաւունի եւ ի զարմից սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչի որ յաղագս ՚ի Քրիստոս յուսոյն հիմնադրեցի զսուրբ եւ զտիեզերական ուխտս Մարմաշէն սկսեալ ի ՆԼԵ թուականին Հայոց յաւուրս Սմբատայ որդւոյ Աշոտոյ Հայոց թագաւորի մինչեւ ի ժամանակս Յովանիսի որդւոյ Գագկայ Հայոց Շահանշահի առն իմաստնոյ շինողի եւ խաղաղարարի, եւ ի թուականիս Հայոց ՆՀԸ. եւ կատարեցաք մեծ ջանիւ եւ բազում ծախիւք ես եւ մայր իմ Շուշիկ Հայոց տիկնաց տիկին եւ եղբարք իմ Վասակ իշխանաց իշխան որ նահատակեցաւ ի Թուրքաց պատերազմի եւ Ապլխարիբ Հայոց մարզպան եւ մանուկն Համզէ. որք էաք ամենայն տամբ եւ տոհմիւք հաւատարիմք տերանց մերոց եւ նահատակեալ ի վերա տանս Հայոց աշխատութեամբ եւ արեամբ մերով եւ որդւոց մերոց եւ գանձուց առատութեամբ եւ ամենայն հնարիւք խնդրէաք զխաղաղութիւն աշխարհիս եւ զհաստատութիւն եկեղեցեաց. Շինեցաք եւ այլ բազում եկեղեցիս եւ վանորայս. բայց զտեղի հանգստեան մերոյ առաւել պատուով մեծացուցաք եւ լիացուցաք ամենայն գոյիւք լերամբք եւ դաշտաւք աւանդեցաք ի սա գիւղս եւ ագարակս գանձագինս. զԲագարանի գեղ եւ զիւր ագարակն. զԳոդիսն եւ զՊորտանգն զԱրագէճ եւ զԱզատա զԱսմանէն եւ զԵզնկայն. եւ յԱւշականի այգիք եւ Եգ ջաղաց. եւ Եբ ջաղաց ի Դողս. ի յԱշտարակի այգի. ի Կարբոյ դաշտի այգի. ի Սերկեւլի այգի. ի Վժան այգի. ի Մրեն այգիք. ի Անի տներ եւ կղպականի. եւ զարդարեցաք զսա ամենայն կազմութեամբն ի յիշատակ յաւիտենից մեզ եւ որդւոց մերոց. եւ կարգեցաք ի ձեռն սուրբ հաւր Երեմիաի եւ որ զկնի յաջորդեցաւ Սոսթենէս նորին որդիացեալ. եւ փոխարէն հատուցման ընկալեալ մեր ի ժառանգաւորաց սուրբ ուխտիս տարին զ քառասուն անխափան մինչեւ ի գալուստն Քրիստոսի. Արդ եթէ ոք ի մերոց կամ յաւտարաց աւագ որ զմեր զտուրս ի սուրբ ուխտէս պակասեցնէ կամ հայր որ զմեր ժամս խափանէ ինքն որոշեալ լիցի ի Քրիստոսէ եւ դատող նորա սատանայ լիցի եւ մի տեսցէ նա զփառս Աստուծոյ. իսկ որք հաստատուն պահեն զաւանդս մեր աւրհնեալ եղիցին:

Չիք երկբայել զի որք յետ այնքանեաց դաստակերտ եկեղեցեաց եւ վանորէից ` աստ ընտրեցին զհանգստարան իւրեանց յետին, ոչ խնայէին ընչից եւ խնամոց ` առ յարդարել զսա իրաւամբք մեծաշէն եւ զարմանակերտ. որում վկայէ եւ եկեղեցին կանգուն մնացեալ, չափաւոր մեծութեամբ, մանաւանդ թէ փոքր, քառակուսի, 12 Չ. երկայն, 10 լայն, կարմրագոյն վիմօք, առանց սեան վերամբարձ ունելով զգմբէթն խորշխորշեայ, չորիւք լուսամտիւք, արտաքուստ սիւնազարդ եւ սրանկիւն կամարք ՚ի վերայ նոցուն, որով օտարանայ ՚ի ձեւոյ եկեղեցեաց Անւոյ. երիւք քանդակազարդ մեծ պատուհանօք յԵլ. ՚ի Հ. եւ ՚ի Հր: Սեղանն վեց Չ. երկայն եւ սակաւ ինչ պակաս լայն ` ունի աւանդատունս կամ մատրունս աստի եւ անտի, մէն 3 Չ. երկայն, 1, 75 լայն, սակաւ մի ցած յատակօք քան զբեմն. եւ դուռն յարեւմտից: Ի թիկանց կիսաբոլոր խորանին կան եօթն լուսամուտք ցածունք եւ փոքունք, կամարակապք եւ սիւնաւորք, ընդ նկարաձեւ քարաշար միահետ քուով. ըստ կաթողիկէին Անոյ են եւ յարտաքին որմունս սորին անկիւնաձեւ գոգացեալ խորշք: Ժամատունն ` գրեաթէ հաւասարաչափ մեծութեան տաճարին, քայքայեալ է. եւ կործան դնին բազմանկիւնի միաստանի սիւնքն չորեքին ` որք բառնային զյարկն. այլ արդ վարկպարազի իմն կարկատեալ մասամբ ՚ի նորեկ բնակչացն ` ընտրեալ եւ ՚ի տեղի աղօթից, բայց կանգուն կան աստի եւ անտի մատրունք երկու կամ եկեղեցիք փոքունք սրածայր գմբեթաւոր ` կարմարգոյն քարամբք կերտեալ. այլ քանզի զքարինս արտաքին երեսաց որմոցն բարձեալ է յետնոց ` անգիր եւ անյիշատակ մնան: - Են առ նոքօք, եւ հեռագոյն եւս, հինգ տապանք շիրմաց, յորոց մին բրգաձեւ ` էր Սոփիայ կնոջ Վահրամայ, որպէս յայտնեցաւ յամի 1824, ՚ի ստորերկրեայ դամբանի, ՚ի վերին Ղանլըճա, ուստի բարձեալ զկափարիչն արձանագրեալ ` բերին ՚ի ստորին գիւղն, եւ եդին ՚ի վերայ գերեզմանի քահանայի միոյ նոր վախճանելոյ ( Տէր Պօղոս անուն ). եւ այս է գրուածն հանդերձ թուականաւ 1015 ամի.

Այս հանգիստ է Սոփիայ աղախնոյն Քրիստոսի կնոջ Վահրամա Պահլաւունւոյ իշխանաց իշխանի դստեր Տիգրանայ Հայոց մարզպանի տեառն Անձեւացեաց մեծին Վասպուրականի. կիսաւրեա առ Աստուած փոխեցա եւ թողի զաւակս իմ տրտում. աղաչեմ յիշեսջիք զիս եւ Աստուած մեզ ողորմեսցի. Թ. ՆԿԴ:

Երկուք եւս ՚ի տապանացն որ առ ժամատամբ ` ունին զանթուական եւ զհամառօտ արձանագիրս զայսոսիկ.

Այս է հանգիստ է Ապուղամրի որդւոյ Մագիստրոսի.

Այս է հանգիստ Ղա ( րիփ ) իս որդւոյ Ապուղամրի:

Եւ հինգերորդն ` նորագոյն քան զնախագրեալսն, օրիորդի միոյ, որպէս թուի վաղամեռիկ եղելոյ [3], յամի 1342.

Այս հանգիստ է Նլու խաթունին դստեր Թալայի. Թվ. ՉՂԱ:

Յայտ է զի դոքա կրսեր են բազում ժամանակօք քան զՍոփիա եւ զՎահրամ եւ զյիշեալսն յարձանի նորին, որոց տապանք ոչ յայտնեցան. այլ զի աստանօր էր եւ Վահրամայն ` վկայէ երկար արձանագիր Գրիգորի եպիսկոպոսի որդւոյ Ապուղամրի: - Առ յիշեալ արձանաւդ կայ այլ արձանագիր հին ` Մարեմայ դշխոյի, այսպէս.

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Մարիամ Աւխազաց եւ Հայոց թագուհի դուստր Մեծին Սենեքերիմա եւ թոռն Գագկա Հայոց արքայի որ ետու զՏարուս ի սուրբ եւ ի տիեզերական ուխտս Մարմաշէն առաջնորդութեամբ Հաւր Սոսթենիսի վասն ( Գա ) գկա իմ պապոյն մեղաց թողութեան եւ Կատային իմ հանկանն եւ հատուցումն բարի ընկալա ի սրբոցն զսեանն եկեղեցին զսուրբ Պետրոս ի Քրիստոս պատարագաւ զտարին ողջոյն Կատային իմ հանկանն [4] մինչ ի գալուստն Քրիստոսի: Արդ եթէ ոք ի մեծամեծաց կամ ի փոքունց ի Հայոց կամ ի Վրաց, որ այս գրոյս հակառ կա եւ զիմ զգեւղն զՏարուս ի յայս ուխտէս հանէ, ինքն ելցէ ի կենացն Աստուծոյ եւ պարտական լիցի արեանն Քրիստոսի եւ մի տեսցէ զփառսն Աստուծոյ. իսկ որ հաստատուն պահէն զաւանդս մեր աւրհնեալ եղիցին:

Միւս եւս երկար արձանագիր կարեւոր ` ՚ի հիւսիսային որմն տաճարին գրեալ ՚ի քսան եւ մի տաղս, յայտնէ զնորոգումն նորին յետ 200 ամի շինութեանն (1225) ՚ի ձեռն պայազատաց զարմի նոցին Պահլաւունեաց.

Ի ժամանակս բարեպաշտից եւ աստուածասիրաց պատրոնաց մերոց Աթաբակ Իւանէի եւ Մանտատորթա խուցէս Շահնշահի հրամանաւ սոցին վերստին նորոգումն եղեւ հրաշափառ տաճարի Աստուծոյ մաւրս լուսոյ սըրբոյ կաթողիկէի Մարմարաշինոյ ի ձեռն որդւոց Ապուղամրի Մագիստրոսի Տէր Գրիգորոյ էպիսկոպոսի եւ հարազատի իմոյ Խարփին թոռանց Վարհամա իշխանաց իշխանին եւ զարմից եւ շառաւեղի սրբոյն Գրիգորի ( շի ) նողի ի հիմանց մեծաւ տենչմամբ եւ յուսով ( բա ) զմաւ վասն բազմագումար քահանայից եւ պարգեւեալ արդիւնս յոլովս գեղաւրայս այգեստանս կուղպականի ջաղացանի որ եւ ցուցանէ իւր արձանագիրն մի ըստ միոջէ. եւ փարթամացուցի ամենայն գոյիւք առ ի լնուլ եւ առաւելուլ զպէտս կարեւորս զիւրեանց եւ զեկաց. եւ ունէր ժամանակս իբրեւ ոչ սակաւս զի աւերեալ էր յանաւրինաց եւ զվանքս գեղ արարեալ եւ զկաթողիկէս բերդանման ամրացուցեալ էր եւ կայր ի խաւարի սգաւորութեան զրկեալ յամենայն գոյից մինչեւ յաւրսս յայսոսիկ Իսկ ի ՈՀԴ թուականիս Հայւոց քաջ եւ արի զաւրականն Քրիստոսի սիրելի եղբայրն իմ Խարիփն իմով կամակցութեամբ խորհուրդ բարի միտ արկեալ ազատել զսա ի տղմուտ եւ ի զազիր մթնազգածութենէն հասուցանել նախկին փառաւորութեանն հանեալ արտաքս ըզշինական եւ եղեեւ բնակարան սրբոց քահանայից եւ կրաւնաւորաց հաճոյացելոց Աստուծոյ. զարդարեցաք զսա սպասիւք պայծառազգեստիւք եւ սըրբութեամբք ոսկեղէն եւ արծաթեղէն եւ հին եւ նոր կտակարանաւք եկեղեցականաւք, եւ ընձայեցաք ի սմա նուէր զմեր հայրենի գեղն զԱզատա եւ որ ի վանիցս հողիս վերայ շինեցաք եւ անուանի Տիրաշէն. եւ ի յայնկոյս գետոյն ջաղացանի որ կան ի կարմըն ( ջէն ) ի վայր եւ վեր զխոտ զհող եւ զոր ինչ ի սկզբանէ ունէին. եւ ի քաղաքիս զմեր պապէնի հայրենիք էկեղեցին զսուրբ Ստեփանոս բո ( լոր ) ամենայն ժողովրդեամբն. եւ երկու այգի ի Մարմետի որ ի նախնեաց մերոց ի մեզ էր հասեալ. եւ միաւորեցաք զվերի վանքն մեծ վանիցս իւր ամենայն ստացուածաւք եւ լիցի հրամանաւ միոյ առաջնորդի: Մինչ այս առ այսչափ կատարեցաւ առժամայն գեղեցկագեղ եղբայրն իմ Խարիփ Մագիստրոս գովեալն յամենայն լեզուաց մարտիրոսացաւ ի պատերազմի անաւրինաց եւ միայն մնացի ես Գրիգոր եղկելի եւ զրկեալ ի նմանէ. զմարմին նորա բերեալ թաղեցաք առ դրան սրբոյ կաթողիկէիս մերձ առ նշխարս հաւուն մերոյ Վարհամա իշխանի: Եւ փոխարէն հատուսցեն սպասաւորք սորա ընդ մերոց արդեանցս զոր արարաք զկաթողիկէիս աւագ խորանին պատարագն յանուն նահատակին Քրիստոսի Խարիփին կատարել յամենայն աւր ի սկզբանէ տարոյն մինչեւ ցկատարումն տարւոյն յայսմ հետէ մինչ ի ծագումն Որդոյն Աստուծոյ. որ ոք խափանէ կամ շորթել ջանայ յընչից էկեղեցոյս որոշեսցի ի փառացն Աստուծոյ եւ զրկեսցի ի մշտնջենակենացն. կատարիչք գրելոցս աւրհնեսցին յԱստուծոյ եւ ի սրբոց նորա յոգի եւ ի մարմին:

Յայսմ կողման տաճարիս ՚ի վերայ դրանն կայ խաչվէմ քանդակեալ, թուականաւ 1026 ամի եւ բանիւս.

Թու. ՆՀԵ [5]. Ես Մատաթէս կանգնեցի.

Եւ ՚ի ճակատ դրան հիւսիակողման մատրանն ` անթուական արձանագիր նուիրատուի ուրումն, այսպէս.

Ես Տէր Գրիգորս Տեառն Սարգսի ետու զիմ սուրբ Նշանս ի սուրբ ուխտս Մարմաշինի, եւ փոխարէն հատուցին զդարդեւարին քառասունքն եւ զխաչին ութաւրէքն, մինչ ես կենդանի եմ Տեառն Սարգսի, եւ յետ իմ վախճանին ինձ. եւ եթէ ոք առաջնորդ որ լինի խափանէ նզովեալ եղիցի ի Տ ( եառնէ ). կատարիչք գրոյդ աւրհնեալ եղիցին:

Արձանագիր Գրիգորի եպիսկոպոսին յայտ առնէ զի երկու վանք էին ՚ի տեղւոջս, մին ստորագրեալս Մարմաշէն ` որ Մեծ կոչի առ միւսովն. իսկ միւսն Վերի վանք, զի կայ ՚ի Հ. Ե. մեծին սակաւուք հեռի ՚ի լանջակողման ձորոյն, փոքու վտակաւ անջրպետեալ ՚ի ստորնոյն, այլ աւերեալ է, եւ միայն որմն հիւսիսային կանգուն կայ, աստանոր էր գերեզման Սոփիայ տիկնոջ: Ի հիւսիսոյ կուսէ վերին վանացս կայ քարայրն [6], յոր ապաստանին եւ արդ բնակիչք գեղջն: - Արձան թագուհւոյն Մարեմայ յայտնէ մեզ եկեղեցի մի յանուն Ս. Պետրոսի, Սեան եկեղեցի վերաձայնեալ, թերեւս մի յերկոցուն պագմբէթ մատրանացն: - Միւս եւս նշանաւոր չէն եւ տեղի ` ՚ի նախագրեալ արձանագրի Ապուղամրենց ` է դաստակերտ նոցին Տիրաշէն, զոր ՚ի վերայ հողոց կալս ածաց վանացն շինեցին ՚ի բնակութիւն, վասն որոյ եւ մարթ է յայս անուն կոչել զվերին Ղանլըճա գեօղ ` որ ՚ի բարձու քարափն կայ, իբր 70 տամբք, առ քարահատիւք, իսկ զՍտորին ` որ ՚ի դիւրի կայ յեզր Ախուրենոյ ` 40 տամբք Հայոց, համարել բուն Մարմաշէն:

[1]        Յիշելոցն յարձանագրի Տեառն Գրիգորի, որ ստորեւ ընթերցցի, երեւին ցարդ սենեկաձեւ քառակուսի մնացուածք:

[2]        Ոմանք համարին յանուն Մարեմայ թագուհւոյ Ափխազաց, որոյ արձանագիր ընթերցցի ընդ հուպ. այլ Վահրամայ արձանն հնագոյն է քան զնորայն եւ կոչէ ինքն զտեղին Մարմաշէն. այլք յանուն ճարտարապետին կարծեցին, այլ եւ այս ոչ հաւաստի:

[3]        Երկրորդ տառ անուան դստեր Թալայի ` սեպաձեւ կամ փշաձեւ իմն ունելով ՚ի գլուխն, որպէս երեւի հանդէպդ, ոչ գիտեմ ստոյգ Նլու ընթեռնլի էր, եթէ Նազլու, եթէ այլազգ. բայց տառքն անեղծք են  ՆԼՈՒ

[4]        Կատա նոյն ինքն է ` Կատրանիդէ կամ Կատրամիդէ թագուհի, կին Գագկայ Ա, որոց դուստր ` մայրն Մարեմայ եւ կին Սենեքերիմայ արքայի Արծրունեաց ` է Խուշուշ, որոյ անուն ոչ է նշանակեալ ՚ի Տոհմացոյց Ծառի անդ Բագրատունեաց ( էջ 96), որպէս ոչ է նշանակեալ եւ յիշեալն յէջ 138 Սոփիա, դուստր Աշոտոյ Ողորմածի եւ կին թագաւորին Վրաց, որ թուի Բագարատ Բ, զի սա էր իշխող նոցին յամբ 958 - 994:

[5]        Ոմանք միայն ՆՀ. ընթեռնուն, որ է ամն 1021:

[6]        Շահխաթունեան ( Բ, 275) զ հայրենիք բառ արձանագրին սխալմամբ այր ընթերցեալ, կարծէ զայս քարայր նշանակել, որպէս եւ զերկոսին գեօղսն յիշատակեալս յարձանին Վահրամայ զԱզատա եւ զԱսմանէ, մի անուն ընթեռնու Ազատազասմանէ, եւ նոյն ասէ ընդ Ազատ գեղջ արձանին Գրիգորի եպիսկոպոսի. սակայն յերկոսին եւս արձանսն ` Ազատա գրի գեօղն եւ ոչ Ազատ: Անծանօթ նման տեղիք սոցին, այլ թուի թէ Ազատա մօտ էր ՚ի Մարմաշէն:

7. ՎԱՆԱՀԱՐՔ ՄԱՐՄԱՇԻՆՈՒ. ՎԱՀՐԱՄ ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻ

Յիշատակեալքն յարձանագիրն Վահրամայ վանահարք ուխտին, Երեմիա եւ Սոսթենէս աշակերտ նորա եւ յաջորդ, ծանօթք են եւ այլուստ եւ արժանիք յիշատակի: Զառաջնոյն ` ասէ Զաքարիա Սարկաւագ Պատմիչ [1], ՚ի հին եւ ՚ի ջնջագիր ձեռագիր մատենի Սանահնի վանից ընթերցեալ այսպէս. « Եւ մեռաւ հայրն Մարմաշինու [2], եւ նստաւ ՚ի տեղի նոր հայր զարմանալի եւ սքանչելագործ այրն Աստուծոյ Երեմիա, այր պարկեշտ սուրբ եւ գիտուն, զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ, կրկին մարդով, ներքնով եւ արտաքնով. եւ առնէր հրաշս եւս, զոր մի ՚ի բազմացն ճառեցից: Մերձ վանացն գոյր ջանալով փոքրիկ եւ ծովակ. եւ սուրբն գնացեալ առ ափն ծովակին աղօթէր. եւ եկեալ մի յաշակերտաց նորա ՚ի միւս կողմն ծովակին ` ձայնէր առ հայրն. եւ նա ոչ լսէր զձայն աշակերտին, վասն զի բազմութիւն գորտաց աղաղակէին. իսկ սքանչելի այրն Աստուծոյ Երեմիա սաստեալ գորտացն ` ասէ. Լռեցէք իսկոյն լռեցին գորտքն, եւ մինչեւ ցայսօր կան լուռ եւ ոչ խոսին:...

Ի սոյն ժամանակս սքանչելին Երեմիա հայրն Մարմաշինա, թողեալ զտուն իւր ` ձեռնասուն աշակերտին իւրոյ ` Սոսթենեայ, եւ ինքն գնաց ՚ի սուրբ եւ ՚ի հռչակաւոր մենաստանն յանապատն Յովհաննու վանից, առ զարմանալին Մխիթար ` հայր անապատին, եւ անդ ճգնեալ եւ անդ վախճանեալ եւ անդ թաղեցաւ: Եւ ՚ի ժամ մահուն եկեալ Սաթէնէս աշակերտ նորա, ընդ նմա եւ Գրիգոր վարդապետ Առակայ որդին, եւ թաղեցին զնա հանդերձ հայր Մխիթարիւ, եւ դարձեալ եդին դաշինս ՚ի մէջ իւրեաենց, զի սիրով լիցին միմեանս, եւ զվիճակեալ թեմսն երկուց վանացն ՚ի միասին կայցին, եւ մի հարստահարեսցեն զմիմեանս. ՚ի գետոյն Քասաղու մինչեւ ցԴուռն Կարուց եւ Ծաղկոցաց. եւ հայրն Յովհաննու վանից իշխող լիցի Մարմաշինու, եւ գրեցին կոնդակ Յովհաննու վանից, եւ եդին կնիք Սոսթենէս եւ Գրիգոր վարդապետք, զոր գրեցաք: Վաղթանկ իշխան եւ ազատքն Արուճայ եւ Թալնայ, եւ այլք որք գտան անդ, եւ կանգնեցին խաչ եւ արձան դրեցին ՚ի վերայ գերեզմանին Երեմիա եւ գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս: Եւ գիրն որ գրած էր ՚ի վերայ գերեզմանին ` այս է. ՆՁԲ թուին. Ես հայր Երեմիա առաջնորդ սուրբ ուխտին Մարմաշինու սիրեցի զվարս միայնութեան, աւանդեցի զվերակայութիւն ուխտին իմոյ անդ բանկին իմում Սոսթենէսի. Եւ ես եկեալ բնակեցայ յանապատի աստ, եւ ի տեղւոջս ընկալայ զփոխումն: Արդ աղաչեմ յիշեսջիք ի Քրիստոս »:

Թուական մահուան Երեմիայի, 1033 ցուցանէ լեալ յետ չորից կամ հնգից ամաց աւարտման շինութեան Մարմաշինու եւ յանձնելոյ նմա զայն ` Վահրամայ. իսկ յաջորդ նորին Սաթէնէս ` յիշեալն յարձանի դշխոյին Մարեմոյ, ծանօթ է եւ թղթոց Մագիստրոսի, տասն կամ հնգետասան ամօք յետոյ. յորոց ՚ի միում գովէ զարիութիւն նորա, « ըստ զօրութեանն Աստուծոյ, որ յայսպիսի հանդիսական եւ խռովութեան ժամանակի ` պատրաստեաց զքեզ իբրու ճակատամարտիկ իմն միամարտ եւ աննահանջ արիութեամբ դիմակացեալ ան տանելի եւ անժուժելի խազմարարաց ` ներքուստ եւ արտաքուստ », եւ այլն. ապա յաւելու. « Այլ ՚ի ժամանակիս խռովութենէ եւ ՚ի ճանապարհիս աւերմանէ ` ոչինչ առաքեցի քեզ այժմ, բայց սակաւ մի ձիր ինչ, զորոց անուանս իմով ձեռամբ նկատեալ ընթերցցիս, եւ այնքան պահանջեսցես ՚ի բերողէդ, եւ աղօթս մեզ առնել ». եւ այլն: Յայլում թղթի աւետէ ` ընդ իւրում պատուընկալութեանն եւ զայն, զի կայսրի ` Կոստանդին Մոնոմախ ` առաքեաց ոսկի մատանի. « Ուխտիդ սուրբ եւ մայրաքաղաքիդ Մարմաշինոյ, ( ե ) քեզ սրբոյդ Սոսթենէոսի արի եւ առաքինասէր առն ` յոյժ զօրաւոր բանս, հանդերձ կնքովն ոսկեղինաւ, ՚ի հրամանէն աստուածեղէն զորութեան ». եւ խրատէ եւս, թէ, « յորժամ հասցէ նամակդ ` արա սէր սրբոց եւ ժամ երանելեացդ, եւ գրեա զայս ընդ ամենայն մայրաքաղաքս սրբոց. եւ զգիր իմ առաքեա առ ամենեսեան, եւ արձակեա եղբարս, կամ եկեսցես դու եւ տարցես զոսկի մատանիս. զի եւս մինչեւ ցութօրէս կատարեմ ոչ կամիմ յառաջել »: Եւ զի ունէր Մագիստրոս սերտ ընտանակցութիւն ընդ վանաց Մարմաշինու ` իբրեւ հայրենական դաստակերտի յայտ եւ ՚ի թղթոյն առ Սանահնեցիս, առ որս կամելով աւանդել ինչ, ասէ. « Ի սրբոյ Խաչէն ՚ի մեզ մարդ եկեսցէ, եւ մեք զկնի նորա մինչեւ ՚ի Մարմաշէն առաքեմք »: