Старасценка Т.Я. СТЫЛІСТЫКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ (дапаможнік)

Прывядзём узор аналізу твораў Максіма Танка, якія сведчаць пра тыпізацыю вобраза аўтара як паэта-філосафа.

У аснове мастацкага тэксту Максіма Танка – адметная кодавая сістэма. Неадназначнасць кода, пастаяннае парушэнне кодавай нормы і яе нечаканасць ствараюць умовы для ўспрымання звязнасці тэксту, заснаванай на супрацьлегласці [30, с. 325].

Пры дэкадаванні мастацкага твора магчыма страта чытачом некаторай часткі інфармацыі, аднаўленню якой садзейнічаюць прыёмы вылучэння сэнсавых момантаў. У стылістыцы дэкадавання да такіх прыёмаў адносяць канвергенцыю, эфект падманутага чакання і счапленне [6, с. 98 -- 113]. Для індывідуальна-аўтарскага стылю Максіма Танка характэрны эфект падманутага чакання, які выяўляецца праз імпліцытны кантраст:

Маглі быць у цябе косы даўжэйшыя
(А ты абрэзала, закручваеш папільёткі),						У
Маглі быць і бровы цямнейшыя,
Носік -- не такі задзёрысты, кароткі,				Г
Вусны – не такія прыпухлыя, быццам				Б	П
З іх можна вясновага сонца напіцца,
			Й
І вочы – не такія насцярожаныя...
		И
Ну вось ты і пакрыўдзілася, самая прыгожая!
(“Крытычныя заўвагі”).	Р
О
У гэтым творы адсутнічаюць антанімічныя або кантэкстуальныя

апазіцыі, аднак апошнія словы самая прыгожая нечакана пераводзяць увагу

чытача ў іншы сэнсавы план – захаплення каханай, яе прыгажосцю, хоць і не
	Т
класічнай. Кантраснасць твора відавочная: першае сямірадкоўе настройвае на
адпаведнае “крытычнае” заключэннеИ		, якое, тым не менш, паэт афармляе
З
аналітычнай формай найвышэйшай ступені параўнання.
Такі ж эфект падманутагаО	чакання, заснаваны на імпліцытным кантрасце,
выяўляецца ў наступныхП вершах:
Вершы маеЕ– часовыя прыстанішчы,
Якія будую ўсё жыццё.
Р
Але пасля таго, як заб’ю

Апошні цвік у рытмы, Устаўлю вокны ў строфы, Навешу дзверы на цэзурах, Прымацую клямку да pointe – У гэтым доме Ўжо мяне не шукайце

(“Вершы мае – часовыя прыстанішчы...”).

Вершы – гэта “часовыя прыстанішчы” ў бясконцым творчым будаўніцтве (кантраст паміж непастаянствам і пастаянствам). Праз індывідуальна-аўтарскія метафары “заб’ю апошні цвік у рытмы, устаўлю вокны ў строфы, навешу дзверы на цэзурах, прымацую клямку да pointe” паэт

перадае дасканаласць закончанага ва ўсіх адносінах твора. Але пошук новых формаў і сродкаў іх выражэння не дазваляе лірычнаму герою надоўга заседжвацца ва ўтульным жытле. Таленавіты верш становіцца кароткім імгненнем на шляху да новых адкрыццяў.

Яшчэ прыклад:

Звычайна сур’ёзныя людзі Калі будуюць дом, Перш закладаюць фундамент, Потым узводзяць сцены, Ставяць кроквы, Крыюць.

У мяне ж – наадварот: Я пачынаю з мары,

З дыму над комінам,							У
З буслінага гнязда,
Якое прымацоўваю да страхі,						Г
Страху кладу на латы,						Б	П
Латы – на кроквы,
					Й
Якія асаджваю на плечы сцен,
				И
І ў вокнах – яшчэ не зашклёных –
Стаўлю кветкі.			Р
Некаторыя смяюцца.		О
Хоць – як не дзіва! –	Т
Дом гэты выстаяў
Пад громам навальніц
З		людзі...”).
(“Звычайна сур’ёзныяИ

Імпліцытны кантрастО рэалізуецца праз супрацьпастаўленне знешняга і ўнутранага. Дом, у Пякім “сур’ёзныя людзі” ўсё зрабілі грунтоўна і па чарзе, аказваецца не такімЕтрывалым пад “громам навальніц”, як той дом, куды лірычны геройРуклаў светлыя мары і памкненні. Чалавечае жытло ўтульнае і даўгавечнае найперш дзякуючы ўнутранаму стану яго насельнікаў, а не знешне правільнай будове.

Звернемся да прыкладу:

Калі вецер скручвае дарогі, як лейцы, І свішча ў тваіх скабах так,

Што аж мурашкі разбягаюцца па целе; Калі снег белымі пчолкамі раіцца І, ападаючы на вочы, жаліць, жаліць, -- Гэта звычайная завея.

Калі на кожным кроку цябе валіць з ног, А зямля ўсё хутчэй і хутчэй адплывае і ты Адстаеш, як ад санітарнага цягніка,

Які не ўдаецца ніяк не спыніць, не дагнаць, --

І гэта звычайная завея.

Калі ты ідзеш і ў вокнах агні ўсе – чужыя, Калі ўсе запоры прымерзлі да весніц, Калі ўсе сабакі, як на незнаёмага, брэшуць, Калі тваіх слоў не разумее ніхто,

Калі, сваё імя назваўшы, пачуеш маўчанне, -- Няхай цябе гэта завея не стрэціць!

(“Завея”).

Прыметнік звычайная ў галоўнай частцы складаназалежнага сказа кантрастуе з папярэднім кантэкстам і з дзеясловам жаліць, паўтораным дзеля ўзмацнення экспрэсіі. У другім выпадку (і гэта звычайная завея) прыметнік звычайная таксама відавочны элемент нечаканасці на эмацыйна напружаным фоне папярэдніх радкоў. Самай страшнай завеяй аказваецца завея

бяспамяцтва, выражаная	паэтам у				мастацкіх		вобразах		чужых	агнёў,
								У
прымерзлых да весніц запораў, брахлівых сабак, маўчання. Пакуты і страты на
роднай зямлі, сярод блізкіх людзей не такія адчувальныя і балючыя,										як на
духоўнай чужыне.						Г
						Б	П
Верш “Калі апаў першы ліст					на зямлю...”		мае крайнія кампаненты
кантэкстуальнай антанімічнай						Й	– сэрца, а		пасярэдзіне –
		парадыгмы зямля
					И
кампанент далонь. Так і парадкавыя лічэбнікі першы – трэці:
Калі апаў першы ліст на зямлю,				Р
Я падумаў: сарваў яго вецер.			О
		Т
Калі апаў другі ліст на маю далонь,
	И
Я падумаў: мо захацеў пагрэцца.
З
Калі ж апаў трэці ліст на сэрца,
Я зразумеў: набліжаеццаО		восень.
Е	трэці, сэрца выражаюць сувязь з унутраным станам
Крайнія кампанентыП
Р

чалавека: у трыядзе дзяцінства – сталасць – старасць кожны фрагмент мае сваю сувязь з лістападам. Асабліва выразна яна адчуваецца з трэцім лістом. Калі ён “апаў на сэрца”, лірычны герой зразумеў (такі дзеяслоў ужывае паэт, а не падумаў, як у папярэдніх радках) і адчуў подых восені.

Эфект нечаканасці можа рэалізавацца ў адпаведных сінтаксічных канструкцыях:

Хоць ужо даўно няма гэтых дрэў, А я ўсё стаю ў іх зелені; Хоць ужо даўно няма гэтых птушак,

Ая з захапленнем сачу за іх палётам; Хоць ужо даўно высах гэты ручай,

Ая, прыпаўшы да яго, наталяю смагу; Хоць вайна спапяліла гэта поле,

Ая ўсё чую шум яго каласоў,

Звон сярпоў, песню жней

(“Даваенны габелен”).

У аснове твора – складаназалежныя сказы з даданымі ўступальнымі. Паміж галоўнымі і даданымі часткамі выяўляецца апазіцыя жыццё – смерць. Як бачым, паэт нават і без ужывання антонімаў стварае выразны кантраст паміж стратамі, якія ўжо рэальна не існуюць, але будзяць успаміны і таму застаюцца вечна жывымі.

Скразны вобраз твора “Ты яшчэ толькі намёк на чалавека...” -- унутранае сталенне чалавека, які праходзіць праз іпастасі намёк – чвэрць – паўчалавека да духоўнай дасканаласці, “калі ўсе могуць спадзявацца на цябе”:

Ты яшчэ толькі намёк на чалавека, Калі ва ўсім спадзяешся на маці;

Ты яшчэ – чвэрць чалавека,							У
Калі ва ўсім спадзяешся на дружбу;
Ты толькі – паўчалавека,						П
Калі ва ўсім спадзяешся на любоў, --					Г
					Б
І толькі тады становішся чалавекам,
Калі ўсе могуць спадзявацца					Й
				И
На цябе.
			Р
Кантрасныя адзінкі кантэкстуальнага ўзроўню ў сэнсавых адносінах
займаюць моцныя		О			пацвярджаецца і граматычна:
	пазіцыі, што
		Т
супрацьпастаўленні знаходзяцца ў галоўных частках складаназалежных сказаў.
У паэзіі Максіма ТанкаИкантраст выяўляецца і паміж ідэйным зместам
	З
твораў. Параўнаем два вершы – “Парог, вычасаны з успамінаў...” і “Каб лягчэй
было ў дарозе...”:	О
Парог, вычасаныПз успамінаў,
Астаўся заЕмной;
Дзверы на завесах цвыркуновай песні
Р
Асталіся за мной;

Вокны, зашклёныя вачамі блізкіх, Асталіся за мной; Хата, пакрытая крыламі ластавак, Асталася за мной, --

Як жа мне не азірнуцца назад, Нават калі б я застыў Слупом солі?

(“Парог, вычасаны з успамінаў...”).

Алюзія слуп солі вяртае чытача да вядомай легенды пра старажытныя гарады Садом і Гамору, якіх пакараў Бог за амаральныя паводзіны жыхароў. Папярэдзіў толькі прапаведніка Лота і яго жонку, каб яны пакінулі горад і не

азіраліся назад. Як вядома, жонка Лота, нягледзячы на Божае папярэджанне, падчас выбуху не вытрывала і азірнулася назад, каб паглядзець на родны горад, які любіла ўсёй душой. Яна навечна застыла слупом солі. Такога лёсу не баіцца лірычны герой верша, бо прывязаны да Радзімы і не ўяўляе свайго існавання на зямлі без яе. Індывідуальна-аўтарскія метафары ўзмацняюць эмацыйны стан лірычнага героя: парог, вычасаны з успамінаў; дзверы на завесах цвыркуновай песні; вокны, зашклёныя вачамі блізкіх; хата, пакрытая крыламі ластавак. Ствараецца вобраз бязмернай любові да роднага жытла, прасякнутага светлай энергіяй дабра.

У вершы “Каб лягчэй было ў дарозе...” ўжываецца дзеяслоў у форме загаднага ладу (не) аглядайцеся, які адмаўляе вяртанне назад, “бо жыццё яшчэ

– перад вамі”.
Каб лягчэй было ў дарозе,
Трэба на ўсіх указальніках					У
Замест кіламетраў
Напісаць:			Г
“Ідзіце!			Б	П
Не аглядайцеся,
			Й
Бо жыццё яшчэ –
		И
Перад вамі”.
	Р
Кампаненты апазіцыі назад – наперад выяўляюць у вершах розны
	О
эмацыйна-ацэначны патэнцыял. Вяртанне да бацькоўскіх каранёў, да ўласнай

памяці – гэта заўсёды станоўчае, важкае ў жыцці кожнага. Калі ж адбываецца

толькі бязмэтнае вяртанне ў мінулае, то яно, безумоўна, перашкаджае. А трэба
ж “каб лягчэй было ў дарозе”.	Т
Некаторыя творы МаксімаИ		Танка – перыяды, у аснове якіх
З
складаназалежныя сказы. Як зазначае даследчыца перыяду ў сучаснай
беларускай літаратурнайОмове С.А.Алісіевіч, “танкаўскі перыяд – гэта ў
пераважнай большасціПразважанне” [3, с. 11]. Прыклад:
І радасць – Еніякая радасць, а горыч,
І песня – ніякая песня, а скарга,
Р
І страва – ніякая страва, а камень,

І брага – ніякая брага, а слёзы, І сонца – ніякае сонца, а крыга, --

Калі ты на свеце ўсім гэтым Не маеш з кім падзяліцца

(“І радасць – ніякая радасць, а горыч...”).

Першая частка перыяду мае “экспліцытную парадыгму супрацьлегласці” [17, с. 111]. Такая парадыгма, выражаная антонімамі радасць – горыч і кантэкстуальнымі супрацьпастаўленнямі песня – скарга, страва – камень, брага – слёзы, сонца – крыга, грунтуецца на акратэзе – стылістычнай фігуры кантрасту.

Феномен кантрасту ахоплівае скразныя вобразы твораў большасці беларускіх паэтаў ХХ стагоддзя. Прыгадаем, напрыклад, Алеся Разанава. Яго паэзія па сутнасці, ёсць паэзія кантрасту, моўнае выражэнне якой грунтуецца на антанімічных і кантэкстуальных апазіцыях. Філасофія свету, дзе пастаянна дзейнічае закон адзінства і барацьбы супрацьлегласцей, уплывае на “спецыфіку свядомасці пісьменнікаў” [44, с. 10]. Кантраст – важны кампанент і аўтарскага стылю Максіма Танка. Канцэптамі, якія рэалізуюць моцныя тэкставыя пазіцыі, у мове паэтычных твораў Максіма Танка з’яўляюцца дабро

– зло, жыццё – смерць, святло – цемра. Кожны з гэтых канцэптаў утварае пэўныя тэкставыя апазіцыі, экспліцытна заснаваныя на моўных і кантэкстуальных супрацьпастаўленнях:

Дабро – зло: “Калі хочаш Некаму зрабіць зло, / Зрабі дабро”, -- / Напамінаў мой бацька (“Пра філосафаў”); Пакуль Феміда / Узважвае на шалях

/ Дабро і зло, / Праўду і няпраўду, / Мо пачакаю / Нейкі лішні дзень, / Каб
			У
перадаць / Сваім сябрам / За Сціксам / Аб выніках (“Пакуль Феміда”); Рэкі і
смутку і радасці / Я пераходзіў не раз		(“Рэкі і смутку і радасці...”); Вы
		Г
думаеце, гэта – шчасце, / Калі ад дотыку твайгоП/ Ператвараецца ўсё ў
		Б
песню: / Зямля, трава, вада, агонь, / І хлеб, і соль, і боль, і радасць, / І кожны
міг, і кожны час (“Вы думаеце, гэта –		Й
		шчасце...”); Пісаў я смыкамі ўсіх
	И
скрыпак, якія смяюцца і плачуць (“Перапіска з зямлёй”); Вычарпаўшы
Р
чарпакамі пах водарасцяў, / Радасць удач і горыч рыбацкіх няўдач, / Перад
О
зімой мы выцягваем / Свае лодкі на бераг (“Нарачанскія лодкі”); Забудуцца

нягоды, ліхалецці, / Зноў заквітнеюць вёсны на палях (“Забудуцца нягоды,

ліхалецці...”); І ў нас цёмна, змрочна, толькі час ад часу / Загарыцца сонца
	Т
паміж нашых стрэх (“Песня кулікоў”); І ўсё іх дзівіла ў нас: / І беднасць зямлі,
/ І багацце (“На пероне”);ИІ такім агнём палала гэта слова, / Верай ў
З
будучыню, што здалося нат, / Быццам сонца азарыла зруб сасновы, / Ноч за
вокнамі, дажджлівы лістападО	(“На даўгінаўскім гасцінцы”); Ля гэтых сосен
маладосць прайшлаП, / І я ў дні вераснёвыя свабоду / Сустрэў тут, ля
рыбацкага сяла. Е/ Таму мне дорагі яны заўсёды, / І ў сэрцы, знаю, іх вясенні
шум / Ніякая не згасіць непагода (“Ля гэтых сосен”); Я думаў тады: як
Р

пройдуць / Суровыя годы, цяжкія, / Настануць дні веснавыя / І радасныя часы (“Пра сябе”); Я ведаў, што ты – бліскавіца, / Што хмары рассекла; / Я ведаў, што ты – вызваленне / З няволі і пекла (“Паэзія”); Я цябе хацеў бы пазнаёміць / З землякамі, хмарамі, вятрамі, / З валунамі мядзельскімі, з хлебам Пількаўскім, духмяным ад аеру, / З роднаю маёй зямлёй, якая / Была вечна матчынай калыскай / Для ўсіх нашых галасістых птушак, / Самых сумных і вясёлых песень (“Tertium non datur”); -- Усё яшчэ веру / У старыя прымхі, / Што ў канцы жыцця ўзважваюцца / Дрэнныя і добрыя справы (“На пытанне...”); Адкуль у цябе столькі радасці, / Што і я пачынаю смяяцца? / Адкуль у цябе столькі суму, / Што і я ўпадаю ў роспач? (“Адкуль у цябе столькі радасці...”); О, не пакідай мяне, смех, / Ніколі, ні ў раі, ні ў пекле (“О,

не пакідай мяне, смех...”).

Жыццё – смерць: Завяралі старэйшыя, / Што імі / Ужо вырашаны праблемы / Праўды, няпраўды, / Дружбы, кахання, / Жыцця і смерці (“Шчаслівы дзень”); Жыццё і смерць, зацішша, бура – / На замініраваным полі! (“Арабескі”); Не, гэта не музей, / Яшчэ адзін круг пекла, / І, можа, круг апошні, / За якім не знойдзем / Ні жыцця, ні смерці (“У Хірасімскім музеі”); Сярод павер’яў і паданняў, / Запалых у лясную ціш, / Стаіць як сімвал скрыжавання / Жыцця і смерці даўні крыж (“Крыж”); Не ўбачым, / Да завадзі якой – / Жыцця ці смерці – / Плынь нясе Наш човен (“Поўня”); І не было ў нас ні фаты / І ні пярсцёнкаў залатых, / Якімі скоўваюцца сэрцы / Да смерці або да бяссмерця (“У гэты вечар”); Пісаў бы пісьмы кожнаю парой / Жывым і мёртвым дружбакам – салдатам (“Араў бы нівы, засяваў бы іх...”); І кліча звонам багамольным / Вярнуцца / З усіх лагераў і ссылак / Сваіх дзяцей – жывых і мёртвых (“Рэабілітацыя”); Бяда, што зараз на зямлі, / Дзе ні

прыгубіш – / Мёртвая вада. / А той, жывой, / Я не магу знайсці (“Жывая
			У
вада”); Ёсць не меней важныя, / Як дзяржаўныя, / Хоць і не астаўбаваныя, /
Граніцы – / Граніцы паміж праўдай / І няпраўдай, / аміж чорным колерам і
		Г		, / Жывой вадой і
белым, / Дружбай і варожасцю, / Быццём і небыццёмП
		Б
мёртвай, / Агнём, што грэе / І што ўсё знішчае (“Граніцы”); Я ж імя тваё
		Й
берагу / Для яшчэ не адкрытых / Сузор’яў, / Якіх толькі каардынаты / Мне
	И
сёння вядомы: / Між сэрцам тваім і маім, / Між быццём маім / І небыццём у
Р
сусвеце (“На астранамічную тэму”); Свайго быцця і небыцця / І сёння не
О
ўяўляю я (“Ты не раўнуй”); Ты заўсёды / Няўлоўнай была: / То веснім звонам /

Паміж радасцю і смуткам, / То промнем святла / Паміж быццём і небыццём
	Т
(“Ты заўсёды...”); Бо кожная травінка / І кожны з нас удзячны ёй, /
Спрадвечнай, жыццядайнай, / Сваім з’яўленнем, хоць на міг, / Сваім
З
знікненнем тайным (“Я – твойИ”); Ніводзін гадзіннік / – Сярэбраны ці залаты –

/ Не можа зраўняцца / З гадзіннікам сонечным гэтым. / Бо ён адзначае / І час
нараджэння, / І час развітанняО	з зямлёй (“Сонечны гадзіннік”); Першы арол
чорны. / Чорны – Псмерць салдата, / Што ляжыць, паранен, / На траве
Р

прымятай. / А другіЕ– увесь белы, / Белы, яснакрылы – / Вернае каханне / Заручонай, мілай (“Два арлы”).

Святло – цемра: Адкуль у цябе столькі святла, / Што я і ўначы цябе бачу? / Адкуль у цябе столькі цемені, / Што і днём, як сляпы, блукаю?

(“Адкуль у цябе столькі радасці...”); І дзень, і ноч, як праз сельвасы, / Плыве праз маё сэрца Амазонка (“З берагоў Амазонкі”); Мая хата – з краю. / І ў таго, хто жыве ў ёй, / Усе дні – клапатлівыя, / Усе ночы – бяссонныя (“Хата з краю”); Днём – плыты гнаць, / Рыбацкія лодкі гайдаць, / Бліскавіцы крышыць / І турбіны варочаць, / З палахлівымі чайкамі / Пераклікацца; / Ноччу – зорнае неба / Трымаць у абдымках (“Над Нёманам”); Ніколі, / Як у гэты дзень – / Хоць сонечны і людны, -- / Так сцюдзёна, / Так цёмна, / Так сіратліва не было / У нашай хаце (“У гэты дзень”); Дні – сумныя, / Ночы – бяссонныя (“Жанчына”);

Сівая хмара сцерла сонца (“Вільня”); Мінулі завеі, панурыя дні; / Гараць на ўсходзе зарніцаў агні (“Вясна-красна на ўвесь свет”); І так хістаюцца шалі

азёр / Ад хмар і вясёлак, / Ад сонца і зор (“На шалях азёр”); Дзень прамінуў. /

Ужо ў імгле / Стаў набліжацца вечар (“Прытча пра хлеб”); Рана буджуся, каб досвіткам шэрым / Не прапусціць мне, як сонца ўстае (“Рана буджуся”); То ў асенні час / Пад лістападам хмарным / Палымнее такім / Полымем янтарным (“Рабіна”); Здаецца, як і ва ўсіх, / Былі і ў мяне / Пасля зімы – вясна, / Пасля дажджу – пагода, / Пасля начы – світанне (“Здаецца, як і ва ўсіх...”).

Як бачым, кантраст у мастацкім тэксце Максіма Танка ахоплівае розныя ўзроўні яго структуры і можа выражацца імпліцытна і экспліцытна. Моўныя і кантэкстуальныя супрацьпастаўленні – лексічныя сродкі экспліцытнага кантрасту. Пры імпліцытнай рэалізацыі супрацьлеглыя семы выводзяцца з падтэксту, асэнсоўваюцца пры больш удумлівым прачытанні паэтычнага радка, у якім вялікае значэнне набывае камбінаторнае прырашчэнне сэнсу. Яно

дазваляе адчуць сімвалічнае напаўненне слоў у мастацкім цэлым і дэкадаваць
яго з пазіцый кантрасных сем.				У
Алеся Разанава таксама можна		назваць		паэтам-філосафам,	які
		Г
адлюстроўвае рэчаіснасць і ўнутраны свет чалавекаПў працэсе няспыннага
		Б
развіцця. Яго крыніца – узаемадзеянне супрацьлеглых пачаткаў. У мове твораў
		Й	апазіцыямі, сярод		якіх
А.Разанава кантраст рэалізуецца антанімічнымі
	И
асаблівую выразнасць маюць кантэкстуальныя супрацьпастаўленні. Звернемся
Р
да прыкладаў апазіцый антыноміі “Цяпло – холад”.
О		характарызуюцца функцыянальнай
Кампаненты супрацьпастаўленняў

асіметрыяй: Усхваляванае Прыбужжа / і край усхмелены лясны... / А дрэвы,

чорныя ад сцюжы, / ўсё ж дажываюць да вясны (“Пункцір”); Я парываюся з
	Т
мінулага ў сёння, з бяспекі ў свабоду. / -- Але мы твая абарона, -- пярэчаць мне
И
камяні і сцены, -- мы тваё вонкавае цела, мы ратуем цябе ад спёкі і сцюжы
З
(“Пярэчанне”); Ляцяць – праз леты... зімы... / О, птахі, -- дзень і год... / Ім не
зямля радзіма, / радзімаОім палёт (“Пункцір”); Па засяроджаных кольцах пня
стану гадаць пра летыП, якія сплылі, пра зімы, якія расталі (“Адлюстраванні”).
Для стварэння экспрэсіўнасці А. Разанаў звяртаецца да супрацьпастаўленняў,
Е
якія афармляюцца ў выглядзе эпіфары: Падмерзла зямля -- / стала суха, / сонца
Р
ўзышло -- / стала слотна (“Падмерзла зямля”); Тут – спёка, / там – сцюжа, /

тут – дужа цяжка, / а там – залёгка (“Пункцір”). Як бачым, у прыведзеных прыкладах кантрастуюць моўныя адзінкі з асіметрыяй на функцыянальным узроўні: сцюжа (разм.) – вясна, сцюжа (разм.) – спёка, леты (разм.) – зімы,

слотна (разм.) – суха. Слова леты мае значэнні ‘гады’ (ТСБМ, 3, 38). Ужыванне гэтай моўнай адзінкі разам з назоўнікам зімы (антанімічная пара – лета – зіма) звязана, відаць, з імкненнем паэта падкрэсліць значнасць гадоў як добрых і светлых прамежкаў часу. А. Разанаў сэнсава аднаўляе семантыку праславянскага слова lěto – ‘час, перыяд, калі палягчэла з холадам, калі ўсё цвіце, калі чалавеку прыемна, радасна, калі ўсяго ў дастатку’ (ЭСБМ,5,292). Зіма ў Алеся Разанава ўвасабляе не проста самую халодную пару, а больш працяглы часавы прамежак у параўнанні з летам.

Экспрэсіўнасць, на думку даследчыкаў, узнікае ў паэтычным творы не толькі ў выніку разнастайных паўтораў, але і дзякуючы семе ‘вельмі’, ‘у моцнай ступені’ [50, с. 83 – 84]. Гэта мінімальная адзінка значэння прысутнічае ў адным з кампанентаў няпоўнай апазіцыі спёка – холад: Усё мы маем... /

Пільным вокам / акінь зямныя берагі... / Але адзін памрэ ад спёкі, / памрэ ад

холаду другі (“Пункцір”). Антанімічнай парай, зафіксаванай у слоўніку, з’яўляецца цяпло – холад (САБМ, 264). Лексема спёка выяўляе сему ‘вельмі’, што парушае ідэаграфічную сіметрыю. Неадназначную семантыку слоў цяпло і спёка фіксуе слоўнік: цяпло – ‘цёплае надвор’е, цёплая пара года’ (ТСБМ,5,кн.2,283); спёка – ‘моцная гарачыня ў паветры, нагрэтым сонцам; спякота’ (ТСБМ,5,кн.1,261).

Сугестыўнасць паэтычнага слова павялічваецца ў “змешчаных” супрацьпастаўленнях, якія актывізуюць асацыятыўныя пошукі чытача ў спасціжэнні сутнасці вобразаў: Надломы – не яму надломы, / пярун – і гэта не

яму... / Ўздымацца дрэву маладому, / мацнець праз лета і зіму (“Запавет”);
	У
Дальні шлях ад снегу да дажджоў, / смутны шлях ад краю і да краю, / шлях,
які аднойчы я прайшоў, / незагойна памяць паўтараеП		(“Пункцір”). Па-за
Г			лета –
кантэкстам назоўнікі зіма і лета ўяўляюць сабой антанімічную пару:
Б			‘самая
‘самая цёплая пара паміж вясной і восенню’ (ТСБМ,3,38); зіма –

халодная пара года паміж восенню і вясной’ (ТСБМ,2,474). Але ў паэтычным
творы моўныя адзінкі набываюць					Й
			імпліцытны змест цеплыні і холаду
				И
чалавечых узаемаадносін. Неабходна таксама адзначыць зварот А.Разанава да
			Р
вобраза маладога дрэва. Яно характарызуе юнака ці дзяўчыну. На думку
		О		выступае як сістэма прасторавых і
М.Н.Эпштэйна, у паэзіі “дрэва часта
		Т
духоўных каардынат, якія аб’ядноўваюць неба і зямлю, верх і ніз, правае і
левае, усе бакі свету” [53,Ис.38].			Для А.Разанава дрэва таксама сістэма
духоўных каардынат.	З
Кампаненты апазіцыіО снег – дождж кантрастуюць па семах ‘холад’ –
‘цяпло’. Слова снегПмае станоўчы эмацыянальны кампанент, бо абазначае
ўпэўненасць, імкненне да перамогі, дождж – адмоўны: чалавек недаравальна
Е
расслабляецца, перакладаючы цяжар асабістых праблем на іншых. Сэнсавы
Р
малюнак “змешчанай” апазіцыі снег – дождж узмацняецца моўнымі адзінкамі

з негатыўнай ацэнкай смутны, незагойна, якія пацвярджаюць адмоўныя вынікі пасіўнай жыццёвай пазіцыі.

Пры аналізе “непрадказальных” супрацьпастаўленняў варта звярнуць увагу на той факт, што сімваламі ў паэзіі А.Разанава могуць выступаць словы нейтральнай лексікі, якія кантэкстуальна набываюць зусім новыя, не ўласцівыя ім ва ўзуальнай сістэме значэнні. “Непрадказальныя” апазіцыі антыноміі “Цяпло – холад” з’яўляюцца ў Алеся Разанава кампанентамі простай (сябры – жыццё) і складанай (азяблая глеба – налітыя сонцам лісты) антытэз: За крок да ўдачы / спынюся, / за хвіліну да перамогі / паглыблюся ў одум... / Сябры ўздыхнуць і адыдуць прэч, / жыццё ўсміхнецца і спыніцца побач (“Пункцір”); А стоміцца сонца, і неба / туман апануе густы -- / акрыюць азяблую глебу /

налітыя сонцам лісты (“Пункцір”). У парадыгматычных адносінах словы сябры і жыццё не суадносныя. Кантэкстуальна назоўнік сябры актуалізуе адмоўны эмацыянальна-ацэначны кампанент ‘здрада, душэўны холад’, назоўнік жыццё – сему ‘вернасць, душэўнае цяпло’, на аснове чаго гэтыя моўныя адзінкі супрацьпастаўляюцца. Кантраснасць не суадносных у моўнай сістэме назоўнікаў глеба і лісты падкрэсліваецца ў кантэксце слоўным акружэннем. У выніку антытэза набывае характар структурна-састаўной,

складанай: азяблая глеба – налітыя сонцам лісты.

Як бачым, кантрасны мастацкі свет Алеся Разанава выражаецца ў разнастайных, найперш кантэкстуальных, апазіцыях, якія дазваляюць асэнсаваць сутнасць руху і развіцця. Узнікае тыпізацыя вобраза аўтара як паэта-філосафа.

У немастацкіх тэкстах форма падачы матэрыялу можа быць асобаснай (суб’ект аповеду персаніфікаваны), безасобаснай, асобасна-безасобаснай.

Безасобаснае аўтарства характэрна для тэкстаў афіцыйна-справавога стылю.
								У
Аднак некаторыя жанры гэтага стылю (заява, скарга, аўтабіяграфія)
выяўляюць	пэўную	асобу.		У навуковых тэкстахПпераважае асобасна-
							Г
безасобасная форма суб’екта паведамлення. Прыклады:
							Б
З усяго багацця эмацыянальнай лексікі фальклору мы прааналізуем
толькі так	званыя	дэмінутывы,			г.зн. памяншальна-ласкальныя					формы
							Й
назоўнікаў, іх класіфікацыю, віды ацэнкі, ступені канатацыі. Адразу зазначым,
						И
што ўзнікненне дэмінутываў не толькі ў фальклоры, але і ў мове наогул цесна
звязана з гісторыяй		народа, яго			Р				псіхічнымі і
					сацыяльным становішчам,
разумовымі				О			“Эмацыянальна-ацэначная			лексіка
	ўяўленнямі (А.Малюк.
беларускага фальклору”).				Т
Замест канкрэтнага “я”Иў гэтым тэксце выкарыстоўваецца менш пэўнае
			З
“мы”.У некаторых навуковыхО				тэкстах фразы могуць будавацца безасобасна:
Папаўненне асобныхП				раздзелаў			беларускага слоўніка		іншамоўнай
лексікай не былоЕаднолькавым ні па інтэнсіўнасці працэсу, ні па колькасных
паказчыках. Аднак практычна не заставалася сферы, не пранікальнай для
	Р

запазычанняў. У той ці іншай ступені запазычаная лексіка ахоплівала ўсе бакі чалавечай дзейнасці. Улічваючы гэта, агляд лексічных сродкаў, якія праніклі ў беларускую мову на працягу ХІV – ХVІІІ стст., мэтазгодна праводзіць з пункту погляду іх адносін да лексічнай сістэмы старабеларускай мовы. Паколькі апошнюю можна ўявіць у выглядзе шэрагу лексіка-семантычных разрадаў, кожны з якіх аб’ядноўвае па некалькі прадметна-тэматычных груп, важна захаваць такі падзел і пры апісанні запазычанняў. Гэта дазволіць не толькі вызначыць месца паасобных запазычаных слоў у лексічнай сістэме мовы, але і меркаваць аб агульных кірунках моўных кантактаў старажытнай пары, што залежалі ад сукупнасці сацыяльна-гістарычных і культурных фактараў і ў розныя гістарычныя перыяды складваліся па-рознаму (А.Булыка. “З моў блізкіх і далёкіх”).