Биткеев, Җаргаева. Әмд булг. Элст, 1993

авлһна тускар Цаста Коклдаевна олн-ҽмтнд медгддгҽс эсго солюһар дуулна. Соннь болдгнь хальмгудын кезҽңк тууҗин туск Жаргаеван дуулдг дуд: мана ҿвкнр урдк тҿрскн һазрасн деед үзгүр нүүснҽ тускар ("Алта гидг уулнь", "Зу" гидг һазрнь"), 1812-гч җил болсн Тҿрскҽн харсгч Алдр дҽҽнд хальмгуд орлцсна тускар ("Сҿм хамрта парнцс"), тууҗд нернь медгддг улсин тускар ("Мазн-Баатр", "Һалдма"). Эн дуудт җирһлин йовуд, олн-ҽмтнҽ тууҗд үнн болмар үзүлгдҗ гих кергтҽ. Үлгүрнь, "Хар келн тоһрун” гидг дуунд күүкд улсин кезҽңк

цагин	зовлңгта	җирһлин	тускар	үзүлгдҗҽнҽ.
Хуучна	цагт күүкд	улс олн-ниитин		зҿв уга бҽҽ-

смн. "Оньдин дҿрвн цагт" гидг дуунд хүвҽсн

цҿкрсн	баахн гергн зүркнҽннь		ҿвдкүр, тҿрскн
һазран,	элгн-садан	санад гейүрҗҽнҽ. "Бориһҽн
тохит"	гидг дун болхла, күүкнд ҽрк орулхар			йов-
җах улст күүкнҽ		эк-эцкҽснь зҿвин	үг авч	иртхҽ

гисн хаалһин йҿрҽл гихмн. Жаргаевас бичгдсн фольклорн материалын ик зунь болхла, авг-бҽрцлҽ негдҽтҽ. Эн залһлдана учрнь зҽрм үүдҽврмүдҽс йир сҽҽнҽр илткгднҽ. Тегҽдчн амн урн үгин үүдҽврмүдҽс хальмг улсин ухани дүр болн теднҽ җирһлин хҽлҽц медхд — йир байн материал гиҗ болхмн. Тер дотр эсго онц бҽҽдлтҽ болдгнь дуудыг

9

ҿвҽрц янзтаһар дууллһнь. Текстин янзин ҽрвҗго

соньн	бҽҽдлиг болвч		оньгтан авч,		диг-дараһин
болн	учр-утхинь	илдкнҽ.		Жаргаеван	репертуар
олн-ҽмтнд медгддг		дуд	шин	айстачн	болҗ. Иим

хҿрн негн дууна үүдҽвр темдглҗ болхмн. Тедн дунд — "Цаһан толһата бор", "Ҿндр уулын белд" Цаста Коклдаевна улсин дуд чееҗдҽн хадһлсн деерҽн б и й н ь шин үүдҽвр бүрдҽдг күн. Хүрмд нерҽдгдсн дуд болхла, авг-бҽрцлҽ негдҽтҽ. Цаста Коклдаевнас олн йҿрҽлмүд бичгдв. Теднҽ учр тҿрнь бийиннь санан-седкллҽ ирлцсн деерҽн цаһан седклҽснь үүдҗҽнҽ гиҗ келҗ болхмн. Йҿрҽлмүдин тҿрнь олн зүсн: кҿдлмш, сурһуль, эрүл-дорул бҽҽлһн, күүкдин сурһмҗ болн цааранднь. Келхлҽрн, үнн һол седклҽсн, урмдлһтаһар. Тер учрарчн соңсачнрин оньг авлад, тедниг йҿрҽлин күцҽмҗд иткүлдг.

Н. Ц. БИТКЕЕВ Әрәсән номин академин олна номин хальмг институтын "Җаңһрин” секторин һардач.

10

Дуд

Кезҽнҽ хальмгуд бүүрлх һазр хҽҽлдҽд, һазр уутьхн болад, эргҽд нүүлдҽд, ҿвстҽ, уста, хот-хол олдх һазр хҽҽһҽд йовлда, йовлда йовҗ, Алтад күрч бүүрлсн болдг. Эннь кезҽңк хальмг ут дуудасчн медгднҽ,

Ҿндр деернь һархнь

Ҿндр деернь һархнь, Ҿнр Алтань дүңгҽнҽ л. Ҿсксн, босхсн ээҗҽ, аав

Оньдиндан, оньдиндан сангдна л,

Алтаднь ирҗ бүүрлхлҽ, Ахнр-дүүнрнь сангдна л, Ачта-туста ахнр-дүүнрҽн Альк насндан мартхв.

Ирҗ бүүрлсн һазртмдн Эгчнр-дүүнр сангдна, Ирсн һазр таасгдв чигн, Эврҽ һазр сангдна л.

Бууҗ бүүрлсн һазринмдн Буйн-кишгнь хальдтха, Ҿрк ҿндҽлһсн һазринмдн Ҿлзҽнь хальдх болтха.

"Зу" гидг һазрт күрх хаалһдан зууран

дҽҽлх-даҗрх зовлңгла бичҽ харһх	болтха-
видн гилдҽд, мҿргүл кеһҽд, маанян	умшл-

дад, чирмҽлдҽд күрснь лавта болх гиҗ сангдна. Хальмгуд Алта орад, "Зу" гидг һазрт күрҽд буусмн. Зууд күрсн күн килнц уга гиҗ келдг бҽҽсмн. Тер улс ҿңгрсн цагтан таралңгин орнд тҿрх. Туулан чинҽн мҿртҽ, тохан чинҽн улс болҗ тҿрх гиҗ келдг бҽҽҗ.

"Зу" гидг һазр

"Зу" гидг һазрнь Зурһан сара һазрви?

Зуурдк, ҿмнк дҽҽснд бидн Зуурдын гегҽн ҿршҽтхҽ.

12

"Алта" гидг һазрнь Арвн сара һазрви? Ардк, ҿмнк дҽҽснд бидн Эвдин гегҽнь туслтха.

Ҿрүн һарсн нарни герл Солңгтрсн нарни герллҽ. Ҿмнк, ардк дҽҽсндм бидн Ҿҿрдин гегҽнь ҿршҽтхҽ.

Дамҗлад ҿргсн идҽни дееҗ Дҽркин аршан болтха, Дам уга седклдм бидн Дҽркин гегҽн туслтха.

Хар келн тоһрун

Хар келн тоһрунь Хаврин сармудтнь доңһдна, Хҽрин хол һазртнь

Хҽҽрлдг ээҗ мини сангдна.

Ҿл-маңхн тоһрунь Ҿрүн, асхнднь доңһдна, Ҿврлҽд ҿсксн ээҗ минь Ҿрүн, асхнднь сангдна.

Хар кҿк тоһрунь Хар ҿрлҽнь доңһдна,

Хар ҿрлҽнь доңһдв чигн, Хҽҽрлдг ээҗ минь сангдна.

Ҿлн кҿк тоһрунь Ҿрүн ҿрлҽнь доңһдна,

Ҿрүн ҿрлҽнь доңһдв чигн, Ҿкҽрлдг ээҗ минь сангдна.

Буурл кҿк тоһрунь Будта ҿрлҽнь доңһдна,

Будта ҿрлҽнь доңһдв чигн, Буйнта ээҗ минь сангдна.

Оньдин дҿрвн цагт

Хаврин һурвн сарднь Хар салькнднь шатлав, Хар салькнднь шатв чигн, Хҽҽмнь гидгнь уга.

Зуна һурвн сарднь Зуухин ҿҿрнь шатлав, Зуухин ҿҿрнь шатв чигн, Зуг эңкрлдгнь уга.

1 4

Намрин һурвн сарднь Нарн, салькнднь шатлав, Нарн, салькнднь шатв чигн, Намаг гидгнь уга.

Үвлин һурвн сарднь Үмснҽ кҿвҽднь хутхлдлав,

Үмснҽ кҿвҽднь хутхлдв чигн, Үнлдг ээҗм уга.

Ҿндр уулын бел

Ҿндр уулын белднь Ҿндгн цаһан ҿргҽнь дүңгҽнҽ, Ҿндгн цаһан ҿргҽһҽснь Күҗин үнр каңкнна.

Бор уулын белднь Бор гермүднь дүңгҽнҽ, Баахн-бичкн дүүнрҽн

Болвсрад угаднь мордлав.

Кҿк уулын белднь Кҿкрҗ ноһань шавшна, Кҿркхн бичкн дүүнрҽн Күүшҽд угаднь мордлав.

1 5

Шуһуднь урһсн шуураһинь Шурдад угаднь мордлав, Шуурха бичкн дүүнрҽн Тҿлҗҽд угаднь мордлав.

Кҿдҽднь урһсн кҿгсиг Кҿндрҽд угаднь мордлав, Кҿркхн бичкн дүүнрҽн Бадмшад угаднь мордлав.

Ҿндр уулын белднь Мҿндр-хурнь асхрна, Ҿнр-ҿсклң дүүнрҽн Ҿсҽд угаднь мордлав.

Бориһҽн тохит

Бориһҽн тохит, Унад мордый,

Бортхан секит, Цацл цацад мордый,

Халтриһҽн тохит, Унад мордый,

Халхиһҽн ҿгит, Үмсҽд мордый.

16

Үрҽһҽн тохит, Унад мордый,

Үгиһҽн келит, Соңсад мордый.

Биивиһҽн татыт, Биилҽд мордый,

Билцгиһҽн ҿгит, Зүүһҽд мордый.

Бориһҽн тохит, Унад мордый,

Болзгиһҽн келит, Соңсад мордый.

1 7

ЭТҮДҼР КЕЛҖ ДУУЛДГ ДУД

Чикндҽн делдң

Ҿрлҽ босад, Ҿркҽн хҽрүлҽд,

Нүүрҽн уһаһад, Чирҽһҽн хҽлҽһҽд,

Арһсан түүһҽд, Цҽҽһҽн чанад,

Үкрҽн сааһад, Үсҽн кеһҽд,

Чигҽһҽн бүлҽд, Тосан авад,

Ҽҽргҽн кеһҽд, Ҽркҽн нерҽд,

Бозан болһад, Эздмг, хҿҿрмгҽн хольҗ ууһад,

1 8