8

с йлемні% т(п-т иянын азады, зерттейді. С йтіп барып, тамаша с лу баламасын табады. Ал сол ізденуді% н*тижесі - е% алыс сапарды% зі де бірінші адамнан басталары секілдіал)аш ы с йлемдерден к рінуге тиісті.

Аудармашы Шерхан М ртаза Шы%)ыс Айтматов шы)ар-

маларыны% рухын д*л жеткізген.

Мысалы:

“Ни у кого из людей не было таких ласковых рук. Это были удивительные руки, упругие и чуткие, как губы той маленькой гнедой кобылицы со звездой во лбу. И ни у кого на свете не было таких глаз, как у этой женщины”.

“Прощай, Гульсары” Фрунзе., 1967

Аудармасы: “Адам баласында ешкімде м ндай аялы ала ан жо . Б л бір )ажайып ол. Wйірдегі домала , торы т бел байталды% ерніндей с(йкімді жып-жылы ала ан. Жер (стінде д*л б л *йелді% к зіндей *демі к з ешкімде жо .”(41-бет).

“ ош бол, Г лсары!” Алматы, 1977

“- Так вот допустим твое учение верно, тогда скажи: когда наступит тот день второго твоего пришествия? И если ожидание будет длиться долго, невообразимо долго, то зачем это человеку? Ведь в том, что не исполнится в течение жизни, для него мало проку. А потом, по правде говаря, и представить нельзя, чтобы можно было дождаться такого невероятного события. Или же ждать надо, слепо веря? И это даст? Какая в

том польза?”

“Плаха” Алматы, 1987

Аудармасы:

“- Сонымен, сені% ілімі% д рыс-а делік. Сонда сен мынаны айтшы: сен жер бетіне айта оралатын к(н ашан тума ? Егер ол к(нді к(ту тым за а, адам йт ысыз за а созылса, онда оны% адам)а керегі не? з мірі%ні% ішінде к(ткен к(ні% келмесе, одан не пайда? Ал егер шынын айтса , ондай а ылы сыйымсыз о и)аны к(туді% зін к зге елестету м(мкін емес ой.лде, *йтеуір, к(те беру керек пе? Одан не т(седі? Одан не

пайда?” [232-бет].

“Жанпида” Алматы, 1988

54

бірге, азіргі бір аудармаларды зіні де ма ызын елемей, оны «м ртебелі "ылымны » назар аударуына арзымайтын н рсе деп кемсітуге болмайды. Ондай пікірден ауіпті орытынды шы"ып кетуі м мкін. Е алдымен, т тас ал"анда, т пн с аны барасиеттерін беруге болмайды деу, с йтіп дебиет жайында"ы "ылым шін к ркем аударманы ма ызын жо а шы"ару- т пн с аны тілін екінші тілде бейнелеуде келмейтінлде андай бір пия жазу деп ба"ала"анды болар еді», - деп

жаз)ан-ды. азіргі аударма теориясын зерттеушілерді% бірсыпырасы М. уезовті% осы пікіріне ж(гінеді. йткені, к ркем аударма м*дени жа%а ж*не тарихилы жа)ынан да, саяси-идеялы жа)ынан да жалпы мемлекеттік ма%ызы бар іске

айналып отыр. М. уезов аудармада т(пн с аны% стилін толы са тау)а талап еткен болса, б дан оны% «к шірмесін беру керек»

деген талап ой)ан емес. Егер ол аудармада т(пн с аны% стилін толы талап еткен болса, б дан оны% «к шірмесі жасалсын» деген )ым тумайды. айта ол аударманы туындыгерлік іске санап, о)ан жазушылы нер деп арады. Т(пн с аны% б(кіл стилін, (н-ыр)а)ын, барлы ерекшелігін жеткізу-аударманы% е% негізгі міндеті, ма саты. М. уезов тек д*л аудару )ана (лкен жазушыны% тіл, стиль, с йлем ерекшеліктеріне бере алатын болады,– деп ашып айтты. Ал д*л аудару – к шірме жасау емес.%гіме к ркемдік т р)ыда)ы д*лдікте болып отыр. О)ан (лкен шы)армашылы шеберлікпен )ана жетеді.

« аза *дебиеті» газетіні% 1964 жыл)ы 31 а%тарында)ы санында «Аударма шеберлігі» деген Х.Сады овты% ма аласы шы ан. Міне, осы ма алада к ркем аударма теориясына, т*жірибесіне к п е%бек сі%ірген М. уезов туралы, *сіресе, оны% к ркем аударма теориясында)ы к з арастарына пайымдаулар жасал)ан. Автор М хтар уезов т*ржімелеген И.С.Тургеневті% «Дворян ясы» атты романын, оны% к ркемдік сапасына то талады.

Ал 1952 жылы атал)ан романды аударуына байланысты жаз)ан ма аласында.М. уезов: «Мен шамам келгенше е%

алдымен романды д*л аудару)а тырыстым»,- деген болатын. Б л жайында, сыншы, академик М. аратаевты%: «аудармашы т пн с а"а с збе-с з сатамын деп, кітапты о ушы"а т сініктілігін ауырлатып ал"ан. Тургенев прозасыны н зік психологиялы суреттерін толы жеткізе алма"ан» деп кезінде

11

айт ан топшылауына аудармашы .Сатыбалдиев те осылады. Сын-пікір жазушыны% тірі кезінде айтыл)ан болатын. Дегенмен, б л аударма )ылыми т р)ыда зерттеуді талап етеді.йткені, м ндай т*жірибе аударма нерінде не бір тамаша (лгілер танытып, еркіндік пен д*лдікті шебер штастыра білген классик жазушыны% *дейілеп жаса)ан бетб рысы еді. Сонды тан б л е%бек д*л аударуды% жолында)ы иыншылы тарды к рсететін туынды.

Аударма )ылымына М. уезовтей с з зергеріні% ос ан (лесі зор. Оны% аудармашылы ызметі жайлы пікірлер де алуан т(рлі. Кемшілігі мен жетістіктерін атар айт ан зерттеушілер бар. М*селен, .Сатыбалдиев, С.Талжанов, М. аратаев, Х.Сады ов, .Ипма)амбетов т.б.

К ркем аударма)а ойылатын е% басты талап немесе шарт

– м*тінні% к ркемдік идеялы уаты мен эстетикалы н*рін жеткізу. Ол е% алдымен, к ркем болсын, *серлі де тартымды болсын. М. уезовті% олынан шы ан аударма туындыларды%

дені осы шарт а сай келеді деп айтумыз)а болады. На осы жерде біз Л.Соболевті%: «Ол орысша те шешен де демі с йлейтін. Ма"ан зіні туып скен даласы туралы айт анда соншалы ты д л рі сем орыс с здерін тауып олданатын, со"ан ара"анда, зіні ана тілін андай тамаша біледі деп еріксіз ойланатынсы !» [«Бізді% М хтар», 1976. 17 б.], - деген

пікіріне назар аударайы .

Аудармашылы – на)ыз шы)армашылы нер. Ол *ркімні%олынан келе беретін еріккенні% ермегі емес. Аудармашы екі тілді жетік білумен атар, *рі жазушы, *рі )алым болу)а тиіс. Аударма сапасы оны% талантына, біліміне, жалпы м*дени д*режесіне ж*не т*жірибесіне байланысты. М. уезовті% аударма туындылары – аза *дебиетіні% з м(лкі, з табысы. На)ыз м*тіндегі к ркем аударма дегеніміз т(пн с аны% тілдік, стильдік ерекшеліктерін т(гелдей ескере отырып, оны% к ркемдік-идеялы асиеттерін толы жеткізу, *рі аза ша биязы да жаты етіп шы)ару. Осы екеуі штас анда )ана аударма к ркем болады.

М. уезовті% к ркем аударма теориясына байланысты келелі пікірлері осы)ан саяды. М. уезов к ркем аударма)а байланысты теориялы пікірлерін сол кездегі мерзімдік баспас з беттерінде (збей жариялап отырды.

12

« , 2!» 3-

gаманымызды% за%)ар суреткері Шы%)ыс Айтматовты% шы)армалары д(ниеж(зіні% тілдеріне е% к п аударылып ж(ргендігі к зі ара ты о ыр-

мандар)а ке%інен м*лім. Бас аны айдам, Шы%)ыс шы)армаларына аза ша)а аударылуы автор (шін де, аудармашы (шін де ерекше олжа. М ны% зі арнайы зерттеуді% сыба)асы болса керек. Ал б л аударма ісіні% %)ыл-ш %)ылын тере% білетін жетік мамандарды% )ана олынан келеді. Асылы (лкен суреткерлер з шы)армаларыны% аудармасына те-м те сын к збен ара)ан. Уа ытты% к ркемдік елегінен тпей, екі елді% рухани *леміне (лес оспай, тек санатта )ана бар бол)анымен, ша% басып алып жат ан талай аудармаларды% бар екендігі ешкімге пия емес.

Аударма (стінде шы)арманы ыс арту екі т(рлі жа)дайда болуы м(мкін. Е% алдымен т(пн с ада к пс зділік, басы арты детальдар болса, оны аудармашы (автормен келісе отырып) жина ы етуге болады. Ы шамдал)ан к(йді% зінде шы)арма з рухын, лтты сипатын б збаса, сонда )ана осы авторды% келісімімен бірлесе орындауы ар ылы д(ниеге келген, к ркем шы)арма деп танимыз.

Бір )ажабы, Шы%)ысты% шы)армаларын аза аудармашылары зор с(йіспеншілікпен, ерекше жауапкершілікпен аудар)анына еш андай к(м*німіз жо . Олар оны% (стіне Шы%)ыс шы)армаларыны% с зін емес, шырайлы к ркемдігін, шынайы рухын т(пн с а)а мейілінше еркін т(рде тамаша жеткізген.

Сондай аудармашы, ата ты с з шебері Шерхан М ртаза а)амыз Шы%)ыс Айтматов шы)армаларын аударуды “Ботаг з” повесінен баста)ан болатын. М нан со% “ ош бол Г(лсары! ”, “Те%із жа)алай ж(гірген тар)ыл т бет”, повестері мен “Боранды бекет”, “Жанпида” романдарын аударды.

Жазушы тіпті ша)ын )ана повесть жазу (шін де айлар, жылдар бойы ізденеді, тол)анады. Аудармашы да солай, аударатын кітабын аударып, т %керуге тиісті. р с зді%, *р

53

.... Черт возьми... - ... ап, сайтан ал)ыр-ай....

Міне, б л аударма тіркестері б(тіндей пьесаны%аншалы ты жанды к ркем балама (лгісімен шебер аударыл)анын бірден-бір д*лелді ай)а)ы емес пе.

Аудармашы таланты мен тал)амы осында!

Пьеса та ырыбы шеберлікпен игерілген. Ал к ркем туындыны% идеясын жеткізе білгенін аудармадан (м*тіннен) ал)ан *серімізден білуге болады. Т(пн с ада)ы мазм н мен бусан)ан тыныс д*л жеткізілген.

Сонымен, жазушы суреттеп отыр)ан мір былысын астарлы ой мен идеяны аудармашы к ркем образды *серлі етіп жеткізген. Шы)арманы% тол ыны т(пн с ада)ы биік де%гейінен кемімей аза о ырманына тере% сырлы (нмен жеткен.

Біз М.Горькийді% “К(н перзенттері”атты драмалы туындысыны% аза ша аударма н с асын жан-жа ты талдау)а тырысты . Аударма мен т(пн с аны% арасында)ы ыр)а тар (ндестігі екі аламгер ерекшеліктеріне байланысты арастырылды. аза ша аудармада)ы орысша н с аны% стилдік ерекшеліктеріне байланысты мысалдар келтіріліп, салыстырылды.

З. абдолов т*ржімелеген б л шы)арманы т(пн с а мен салыстыра-талдау н*тижесінде, аудармашыны% жетістіктері мен кейбір аудару т*сілдеріні% сыр-себебі ашылып, пікірорытылды. аламгерді% аудармашылы шы)армашылы)ы туралы т жырымдар жасалды.

К ркем драма аудармасында)ы ыр)а кейіпкерлер тіліні% аударма неріндегі жа)дайы, аударманы% *діс-т*сілдерінеатысты ой орытылды.

Пысы тау с ра тары

1.З. абдолов аудар"ан драмалы шы"армалар

2.З. абдоловты аудармашылы таланты мен та"ылымы

3.“К н перзенттері” пьесасыны аза ша н с асыны аударылудіс-т сілдері мен сапасы

4.З. абдоловты драмалы шы"армаларды аудару"а ой"ан талаптары

52

Жо)арыда айтып ткеніміздей, М. уезов Гогольді% «Ревизор» комедиясын аза тіліне аударды. Аударма азіргі кезге дейін з нын жой)ан емес. Т*ржіме неріні% негізгі т(рлерін (с збе-с з, еркін, балама) шеберлікпен штастыра білген. Ол У.Шекспирді% «Отелло», «Асау)а т сау» шы)армаларын аза тіліне аударды. Атал)ан шы)армалар М. уезов атында)ы академиялы драма театрыны% репертуарынанзіндік орын ал)ан.

Аударма, бір жа)ынан, шеберлікті% де мектебі. Аудару (стінде жазушы авторды% шы)армашылы сырына анады, оны% к ргенін к ріп, білгенін біледі, сол ар ылы зіні% ой-рісін л)айтумен атар, авторша маша аттанып (йренеді. Б л жа)дай шын талант иесіні% бойынан шы)армашылыайнарды% жа%а к здерін ашу)а себепші болады.

К ркем аударма – *дебиетіміз бен м*дениетімізді% (лкен ж*не ма%ызды саласы. Оны% к п жылды тарихы, су жолы,алыптас ан д*ст(рі бар. Аударма ж мысымен айналысатын а ын-жазушылар М. уезовті% к ркем *дебиет, к ркем аударма туралы айт ан пікірлерін тере% )ынуы ажет. Сонда )ана на)ыз аудармашы бола алады. М. уезов аудармаларына арап, біз на)ыз шы)армашылы еркіндікті% ку*сіне айналамыз. Аудармашы авторды% бар стилін са тай отырып, аударманы о у)а же%іл ж*не тартымды етіп шы)ара біледі. Т(пн с аны% ы палына т(сіп кетпей, оны% барлы бояуын, ыр)а)ын, ой астарын ана тіліні% за%ды ж(йесіне сай жаты жеткізуге тырысады.

аза а ын-жазушыларыны% шы)армаларын орыс тіліне аудару кезінде аудармашыларды% к бі М. уезовпен пікірлесіп, а ыл-ке%ес с ра)аны м*лім. Мысалы, орыс жазушысы *рі аудармашы Алексей Пантиелев, *дебиет зерттеушісі Сергей Даронян оны% аудармашылы ызметтегі к мегіне байланысты естеліктерін жарияла)ан.

1972 жылы «Жазушы» баспасынан орыс тілінде шы ан

«Мухтар Ауэзов в воспоминаниях современников» дейтін жина та ) ламаны% к ркем аудармада саласында)ы ызметіне байланысты талай ызы ты м*ліметтер шырасады.

аза станда к ркем аударма т*жірибесі не) рлым ке% ріс ал)ан сайын ол жайында)ы *деби сын мен )ылыми теориялы ой-пікірлер де сіп келеді. М. уезов зіні% б(кіл мірінде

13

аудармашы ретінде де, сондай-а к ркем аударманы% теоретигі ретінде де т(пн саны% стилін д*л т(сіру станымын берік

т тын)аны аян.

«Аударма саласында"ы к птеген міндеттер на тылы т р- де, т пн с аны т рлі асиеттерін толы беру шін аудармашы олдан"ан рал, т сілдерді зерттеумен аны талады, оласиеттерге: интонация, ыр"а , образдылы /синонимдерді , идиомаларды , ма ал-м телдерді , афоризмдерді т рліше астарлары мен бірге/ секілді элементтер жатады ж не б "анлтты форманы р илы згешеліктері, тарихи сипаттары да келіп осылады», - дейді М. уезов зіні% «К9ркем аударманы кейбір м селелері» дейтін ма аласында. Б л пікір к ркем

аударманы% т*жірибесі мен теориясына лшеусіз е%бек сі%ірген жазушы, )алым М. уезовті% кездейсо айта сал)ан пікірі емес,аза тілі мен м*дениетіні%, *дебиетіні%, к ркем ойыны%, тіпті жалпы д(ниеж(зілік прогресшіл *дебиет пен м*дениетті% даму ба)ытын ба)дарлай отырып, за ойлануы н*тижесіндегі )ылыми орытынды еді.

Т(пн с аны% бар стилін, интонациясын, (н-ыр)а)ын, образдылы ж(йесін лтты ерекшеліктері мен тарихи сипаттарын, астарлы ойларын айнытпай жеткізу талабы б рын аудармашыны% алдына ойылмайтын. Б л жазушы, аудармашы М. уезовті% к ркем аударма теориясына *келген жа%алы)ы еді. Осыдан келіп аудармашы)а ойылатын (ш т(рлі шарт келіп шы)ады. Біріншіден, ол шы)армада бейнеленіп отыр)ан мір шынды)ын д*л беруі керек. Бас а м*селелерді% б*рі осы (ш ма сатты% т %ірегінде шешіледі. Аудармашы *р ашан з ана тіліні% ыра)ы са шысы болу)а тиіс. Аудармашы з ойын тере% т жырымдап, минут сайын бір ж(йеден екінші ж(йеге іштей к ше білгенде )ана ана тіліні% за%дылы)ын са тай алады.

Пысы тау с ра тары

1.М.#уезовті е ал"аш ы аудармасы

2.М.#уезовті аудармашылы ызметін зерттеген зерттеушілер, оларды "ылыми е бектері

3.М.#уезовті аударматану"а байланысты жаз"ан "ылыми ма алалары

4.Ш.Руставели ж не М.#уезов

5.М.#уезовті аудармалары

14

м*нері, салты, *діс-т*сілі, ал к ркем шы)арманы% стилі мені%ше, суреткерді% ж(регіндегі (здіксіз (н беріп т ратынылды% б ралуына байланысты”,-дейді Ф.Гладков. Ендеше, аудармашы біріншіден авторды% стилдік ерекшелігіне, содан кейін т(пн с аны% я)ни, пьесаны% стилін м ият ада)алап отыруы керек.

Ирджи Левый зіні% “Искусство перевода” деген туындысында)ы “Пьесаларды аудару” атты б лімінде былай деп жазады: Драмалы диалогта ауыз екі с йлеу стиліні% %делген (лгісі беріледі. Драмалы шы)армаларда функционалды стилдер бір ара)а келеді. деби ауызекі с йлеуге к терілген *р тап адамдарыны% с йлеу (лгілері оны% аударылу к(рделілігін,иынды)ын тудырады.

Шынында да *р пьеса кейіпкерлеріні% зіндік с йлеу стилі болады. Ал енді драматургты% з стилі болады ма, болса оландай? Деген с ра тар б л к(нге дейін біртекті шешімін таппа)ан.

Драмалы стиль – тарихи категория, оны% дамуы тіл дамуы мен сахналы с йлеу м*дениетіні% дамуына т*уелді .

М*селен, мына бір (зіндіден пьесаны% стилі аудармада

болмыс-бітімімен толы берілген.

Т6пн7с а: Потрасов. Не нужно бури, госпада! Или – нет! -- пусть будет буря, но в переди на пути коробля, горит солнце!

Ты назови свою картину “К солнцу! ” источнику жизни . Аударма: Потрасов. Дауыл ажет емес, мырзалар!

Немесе, -- жо ! -- Мейлі дауыл болса, бола берсін, біра алда кемені% жолында жайнап к(н шы)ып т рсын! Сен суреті%дімірді% айнар к зіне -- “К(нге сапар! ” деп ата)айсы% .

Аудармашы кейбір текстерді те к ркем аудара білген. Т6пн7с а: .... но принужден помешать вам .

- ... бір б(йірден амалсыз килігуге тура келді....

... Сан-сапоге ... ибо счастья – превратно ... сударыня! -- ...

Етік-кетік... Ба ыт былмалы )ой, айтейін ханым!

.... На груди утеса великана -- ... Жартасты% т сінша тап...

.... Вот беда человеку не иметь на языке красных слов! -- ....

ыздырманы% ызыл тілін білмеген адам ор болады екен-ау! .

... раз ее с отдушника сняли, -- повесилась. -- ... бір жолы оны тура ажал аузынан айтарып алды – зінзі асып тастапты

51

нужно, чтобы люди понимали и любили красоту, тогда они построет на ней мораль, они будут ценить свои поступки как

красивые и безобразные... и тогда – то жизнь будет прекрасна Аударма: Елена. Дмитрий Сергеевич! мір – иын, мір

с(ру адамды жиі шаршатады... мір д рекі, солай емес пе? Адам жаны немен тыныстайды сонда? демі н*рсе – сирек, біра шын *демі н*рсе бар )ой... б лтты жар ырап шы ан к(н секілді... Мені% жанымды сол )ана жылытады... Адам атаулы осы *демілікті т(гел т(сініп, т(гел с(йе білсе )ой, шіркін...

Мораль да сонда т(зелер еді... ркім з *рекетіні% *демілігін *рсіздігінен ажырата алар еді. мір де жайнап кетер еді сонда!

Б л за к(рделі с йлем дегеніміз к ркем ойды%, мірді суреттеуді% ерекше бір *дісі, жазушы стилі емес пе?

Аудармашы аза ша м*тінні% с з шырайын б збайын деп, “извините” деген с зді% аудармада *рт(рлі синонимдерін шебер

олдан)ан.

Т6пн7с а: ... Но вы извините ... Я должны идти....

Аударма: ....Ж* кешірі%із... Мені% кетуім керек немесе, ...

Вы меня извините, Лизавета Федровна... Вам нервы растроила. Сіз )афу еті%із, Лизавета Федровна...

Мазалары%ызды алдым.

Ж*не де, Сударыня – извените! ... Ханым, )афу!

.... Извените меня... ....Кешірерсіз.

Драмалы шы)арманы% аудармашысы з еліні% актерлік д*ст(рімен, сахналы нерімен санасуы керек .

З. абдоловты% драма жанрыны% ыр-сырын, тере% білімі, драмалы шы)арма жазуда)ы т*жірибесі ж*не к ркем суреткерлік шеберлігі М.Горькийді% шы)армасын шебер аудармашы ретінде толы анды жетік игеруіне *бден себебін тигізген шы)ар.

Аударма н с асыны% аударылу *діс-т*сіліне т(сінікті д*режеде берілуіне, сахналы с йлеу стиліні% са талуына, семантикалы к(рделі ат аратын ызметіне, с зге негізделгенимыл-*рекетке диалог астарында)ы к ркем образды% бейнеленуіне м*н беру т.б. секілді талаптар)а сай З. абдоловты% (лкен ізденіс шебер т ырлы к рсеткенін бай ады .

“Стиль дегеніміз мазм н мен т(рді% белгілі бір жарасымды т тасты)ы, ой мен оны% образды бейнесіні% *лде андай бір баламасы, а ырында, ол – ой мен сезімді бейнелеуді% белгілі бір

50

. .3 « » 3 3

k.m. Толстой шы)армаларын еркін аударуды% бір жа сы (лгісі ата ты жазушымыз М. уезовті%

олынан шы ан. Ол Л.Н.Толстойды% «После бала» дейтін *%гімесін «Той тар ар» деген атпен т*ржімалап, 1938 жылы зірастыр)ан *дебиет хрестоматиясына (орталау, орта мектептерді% 6-сыныбына арнал)ан) енгізді. Б дан со% ол аударма кейде бас алар растыр)ан хрестоматиялар)а да еніп ж(рді, 1953 жылы «Жа%а мір» журналыны% бетіне басылды. Б л шы)арма *дебиет сыншыларыны% назарына к бірек ілініп, *рдайым к ркем аударманы% намды (лгісі ретінде сынылып келді. Біра тек жа сы лебізбен атал)аны болмаса, оны% с*йкестік асиеттері айсы екенін аны тап ашып, арнайы талдап к рсеткен сыншы бол)ан емес.

Л.Толстойды% б л *%гімесі тере% психологиялы ж*не лирикалы тол)аныспен жазыл)ан, андыбала Николай патшаны% т сында)ы *леуметтік те%сіздікті, *скери мірдегі айуанды алыпты *шкерлеуге арнал)ан. Хикая бірінші жа тан, я)ни кейіпкерді% з атынан шертіледі. Онда адам баласына озбырлы жасап, з*бір к рсетушіліктен жирену сезімі кісіні шын махаббатты% зінен бездіріп жіберетіндігі баяндал)ан. К лемі жа)ынан ша)ындау б л *%гімеде (лкен эпикалы серпін мен философиялы ме%зеулер бар. %гімені% М. уезовтіызы тыр)ан жа)ы да сол болуы керек. Ол оны атты тол)ана отырып, шын с(йсініп аудар)ан.

Сонды тан да аударма жа сы, «тілге же%іл, ж(рекке жылы тиіп», о ушыны еліктіре баурайды.

Аудару (лгісіне келетін болса , б л да – еркін аударманы% е% бір намды т(рі. М нда)ы еркіндік те, негізінен, о ушылар)а т(сінікті болу ма сатынан ту)ан.

М. уезов еркін аударманы% б рын)ы бас а кілдері сия ты, орынсыз о%айлатамын деп арапайым т рпайы )ым)а тартпайды, айта орысша атауларды да сол т ста)ы жа)дай)а

15

бейімдеп батыл енгізіп, жо)ары м*деиетті ауым)а, сол кездегіаза ж ртшылы)ына лайы тап, )ымдарды соншалы ты *демі, жаты т*ржімелеген.

М*селен балда ыз *кесіне – арт полковникке ж ртты% б*рі жабыла ошемет к рсетіп, биге ша ыр)анда, оны% біраз

па%данып т рып билеп кететін эпизодты Толстой )ашы жігітті% к зімен былай суреттеген: «Мазурка к йіні басы бастала бергенде, ол бір ая"ын екпінмен тарс еткізіп екіншісін соза бастады. Зор, ауыр денесі кейде жай, кейде ал ып, кейделшынып, екіленіп кетеді. Бір ая"ын бір ая"ына со"ып немесе табанымен та тай теуіп, зал бойымен жылжып берді. Вареньканы н зік, с лу бойы асында ілесе ж зіп келеді. Кішкене, а , атлас ая"ыны адымын мезгілімен, кейде ыс арта басады. Барлы зал б л парды бар оз"алысына тесіле арап т р. Мен с йсіну былай т рсын, ерекше бір уанышпен елжірегендей дер едім. Екеуіне солай арадым».

Міне, аударма к п жерде на осылайша, Л.Толстой бейнелеген к рініс жанды алпында к з алды%а келеді де, б(кіл бояумен, динамикалы екпін, ыр)а)ымен, з (ні, з тынысымен, сана-сезімі%е, ж(регі%е еркін жетіп жатады. Барлы)ы да к кейі%е онып т рады, о ушыны м(діртетін кірбі% жо . Енді

аударманы орысшасымен салыстырып к рейік:

«Дождавшись начала мазурочного мотива, он бойко топнул ногой, выкинул другую, грузная фигура его то тихо и плавно, то шумно и бурно, с топотом подошв и ноги об ногу, задвигалась вокруг залы. Грациозная фигура Вареньки плыла около него, незаметно, вовремя укорачивая или удлиняя шаги своих маленьких белых атласных ножек. Вся зала следила за каждым двжением пары. Я же не только любовался, но с восторженным умилением смотрел на них».

Осы екі м*тінді салыстырып араса , аударманы%аншалы д*л ж*не к ркем шы анды)ына ш(б* келтірмейміз. М нда да авторды% с йлемдерін б лшектеу жо емес. Ал мына келтірілген мысалдарда)ыдай басы арты б где с здерді%ыстырылуына себеші болып т р)ан жо . Ондайдан таза. С йлем б лектенсе де, авторды% с з рау ж(йесі б зылаойма)ан.

16

Аударма: Потрасов. рине рас. Б*рі – тірі, т %ірек т(гел тіршілік ж*не т %ірегіміз т(гел – пия. М ншалы )аламаттар д(ниесінде ж(ру, болмысты% )ажайып ж мба тарыны% ішіндемір с(ру, баста)ы миды% к(ллі уатын сол ж мба тарды шешуге ж мсау – адамны% ма)ыналы тіршілігі деген сол, адам)а керек ба ыт пен уанышты% айнар к зі де сол арада!

Адамны% азатты)ы тек а ыл аясында )ана, тек а ылды адам )ана

– азат адам, тек а ылды адам )ана – а адал, мейірбан. Жа сылы ты% б*рі а ылдан ту)ан, сана жо жерде жа сылы та жо .

Wзіндіге т*н т(рлі )ана емес, сырды да б лжытпай са тау (шін, *дейі т(гел келтірдік.

К ріп отыр)анымыздай, б л (зіндіні% аудармасында жекелеген б лшектер бар: біріншіден, (зінді к лемі т(пн с аданза ; екіншіден, “своего мозга -- “баста)ы миды%”, “на разрешение их” -- “сол ж мба тарды шешуге” деп аудар)ан. Б л жерде аудармашы м(мкін т(пн с а м*тінін на тылап бергісі келген шы)ар. Себебі, “драма тілі т жырымды, ыс а, т(йінді болады” . “Он честен и добр” -- “А , адал, мейірбан” деп т(пн с ада)ы “честен” с зін аза ша екі )ыммен “а , адал” деп аудар)ан. Себебі: б л аудармада жан бар, сезім бар. К*дімгідей л(пілдеген тыныс бар. Егер т(пн с аны% бір с зін б збай солалпында т(гел к шірсе, сексеуілдей серейтіп, м здай сірестіріпойса не болар еді? М*селен, 5 ші с йлем. Олай болса, жеке с здерді% кейбір згеріске шыра)анын емес, жалпы с здер тіркесіні% *деби *рлігіне, жандылы)ына, тірі имыл-оз)алысына м*н берген ж н.

Т(пн с ада)ы адам міріні% м*ні мен м раты, я)ни, тіршілік тірегі, негізгі мір иесі – адамдарды% о)ам)а к з арасы, д(ниетанымды ой-пікірлері, пендешілік пи)ылдар мен эгоистік дерттер аудармада сол шынайы таза бейнесінде кесек бітім, “*р с зді% мірді% о)ындай ткір, к здеген жерге дір етіп тиердей д*л, к кейге саулап йылардай таза, м лдір, сана)а тере% даритындай ма)ыналы, м*нді болып берілген”.

Мысал ретінде мына бір (зіндіні алайы .

Т6пн7с а: Елена. Дмитрий Сергеевич! Жизн трудна, человек часто устает жить... Жизн груба, да? На чем отдохнуть душе? Красивое – редко, некогда оно истинно красиво, оно согревает душу, как солнце, вдруг осиявшие пасмурный день...

49

беріліп отырады. Міне, осылар пьесаны% аударма н с асында зырымен, з сырымен, з бояуымен, з (німен жеткен. Мысалы:

Т6пн7с а: Лиза (тревожно, болезненно) мы все слепые! Откройте глаза; то, чем живете вы, ваши мысли, ваши чувства, они – как цветы в лесу, полном сумрака и гниения... полном

ужаса... Вас мало, вы незаметны на земле...

Аударма: Лиза (тебіреніп, дірілдеп). Со ырсы%дар б*рі% де! Ашы%дар к здері%ді! Сендерді% ой-сезімдері% т(нек бас ан тымырсы орманда)ы тырпы жау азын секілді...

Азсы%дар сендер, с мды а толы жер (стінде бір-а уыссы%дар сендер... К зге ілінбейсі%дер сендер ...

К ркем аударманы% сырын тек с зден )ана іздеу жеткіліксіз. Оны% к ркемдік-эстетикалы л*ззаты, е% алдымен, ма)ыналы ж*не исынды т тасты)ында, тек зіне )ана т*н ыр)а -(нінде, тол ын лебінде... М ны% б*рін жо)арыда келтірілген мысалдан к реміз. Авторды% стилін б збай аудар)ан, *рі аза ша жаты етіп шы)ар)ан З. абдоловты% аудармашылы шеберлігіні% м*ні – осында.

Б л ретте, З. абдоловты% с зден сурет сал)ан суреткер, к ркем с з теоретигі, с зіні% ыры мен сырын, іші мен сыртын тере% зерттеген с з неріні% психологі немесе с зді% еті мен с(йегін жіліктеп б лген к ркем с з оташысы екенін білеміз.

Шеберлікке мтыл)ан аудармашы шеберлігіні% сырына (%ілумен атар, ол ылы тарынан да с з етіп, орытынды жасау да – к ркем аударма ажеттіліктеріні% бірі.

Осы т ста к ркем аударма туралы айтыл)ан пікір д рысты)ы, *деби сынны% *ділеттілігі де (лкен р л ат арады.

Пьеса м*тініндегі к ркемдік-философиялы желіс, жалпы адамзатты м*%гілік ма%ызды м*селелер аудармада да з ыр)а)ы мен пішінін таба білген. Мысал ретінде, м*тіннен мына

жерді% салыстырмалы (лгісін алайы .

Т6пн7с а: Потрасов. Ну, да. Все – живет, всюду – жизнь. И всюду – тайны. Вращаться в мире чудесных, глубоких загадок бытия, тратить энергию своего мозга не разрешение их – вот истинно человеческая жизнь, вот где неисчерпаемый источник счастья и животворной радости! Только в области разума человек свободен, только тогда он человек, когда разумен, и если разумен, он честен и добр. Добро создано разумом, без сознания нет добра!

48

Б )ан ол алай жетті десек, т(пн с аны% за , к(рделі с йлемдерін б лшектейтін жерде аудармашыны% толымсыз с йлемдер (неполные предложения) жасап отыр)анын к реміз.

Толымсыз с йлем деген бізді% аза тіліні% таби)атына жат емес. Оны прозалы шы)армалардан к п кездестіруге бо-лады. Алды%)ы б(тін толымды с йлеммен атарласып келгенде, онда)ы ойды% кім, не туралы баяндалып отыр)анды)ы зінен-зі ай ын. Б л с йлемдерді% арасына н(кте ойыл)анымен, бірбіріні% исынды ар ауы (зіліп т р)ан жо . Алайда авторды%

ойын аза ша жаты жеткізуге м ны% тигізетін себі зор. М*селен, «Дождавшись начала мазурочного мотива, он

бойко топнул одной ногой, выкинул другую, и высокая, грузная фигура его то тихо и плавно, то шумно и бурно, с топотом подошв и ноги об ногу, задвигалась вокруг залы» деген с йлемні% б лшектенуін к рейік. «Мазурка к йіні басы бастала бергенде, ол бір ая"ын екпінмен тарс еткізіп, екіншісін соза бастады. Зор, ауыр денесі кейде жай, кейде ал ып, кейде лшынып, екіленіп кетеді. Бір ая"ын бір ая"ына со"ып немесе табанымен та тай теуіп, зал бойымен жылжып берді».

Бір к(рделі с йлем (шке б лінген. Біра со%)ы екеуі бастауышсыз с йлемдер бол)анды тан, исынды жа)ынан алды%)ысымен еріксіз жал)асып, б*рі бірт тас ойды білдіреді, б(тін бір к ріністі бейнелейді. Авторды% стилін са тау)а себін тигізді деп отыр)анымыз да содан. Ал егер осыларды *лгідей толымсыз с йлем етпей, *р айсысын дербес рса, онда *лде андай бір орта бастауышты амалсыз айталап, ойды% екпінін *лсіретіп жіберіп, авторды% стилінен алша тайтын еді.

Б дан «к(рделі с йлемдерді аудар)анда *рдайым осылай ету керек» деген )ым тумайды. М нымен біз шебер аудармашыны% олдан)ан бір *дісі ретінде к рсетіп отырмыз.рбір на тылы с йлем зіні% т р)ысында, айтатын ойы мен бейнелейтін к рінісіне арай с*йкестікте аударылуы тиіс. Оны% лайы)ын тек шы)армашылы т(йсік ана табады.

Б л *%гімені% аудармасын, с з жо , сол т ста)ы прозалы к ркем аударманы% алды деп ба)алау)а болады. Аудармашыны% с зге байлы)ын, ана тіліні% образды ж(йесін шебер игере отырып, орыс тіліні% ішкі сырлары мен ма)ыналы астарларын

17

ашып к рсету ар ылы т(пн с аны% рухын аза о ырмандарына жа сы жеткізген. Тіліні% еркіндігі мен же%ілдігінде апы жо .

М. уезов сынды к ркем с з зергеріні% б л аудармасы осы т р)ысында-а (лкен *деби м ра болып, рпа танрпа а ала беретіні де с зсіз. Біра уа ыт озып, м*дениетіміз дамы)ан сайын оны% тілі мен стиліндегі сол д*уірді% ай)а)ындай кейбір к нелік с*ттер де сезіле береді.

Б л аударма жары к рген 1938 жылдан бері бірталай уа ыт тті. Заманымыз)а сай аза ты% *деби тілі жа%а )ымды бойына мол сі%іріп, аударма м*дениеті сіп, жетілді. Сонды тан б(гінгі к(нні% талабы ол кездегі аудармалар)а лайы келе бермейтіні де к*міл. Сол себепті, к ркем аударманы% ондай тамаша шы ан туындылары з д*уіріні% нды ескерткіші болып ала береді де, *р мезгілде жа%а д*уір т р)ысынан жа%а аудармалар туып жатады.

Сол айтыл)ан д*уірді% ізі б л аудармада да сезілмей т р)ан жо . Оны біз, е% алдымен, олданыл)ан с з баламаларынан к реміз. М*селен, «бал» дегенні% барлы жерде «той» деп алынуы, «)ашы » дегенні% орнына кейде «асы » боп кетуі (...

«мен ол кезде асы едім. Тегінде к п рет асы болдым, біра мынау соларды% ішіндегі е% к(штісі еді» деген сия ты), «теория» дегенні% «ж(йе», «коньки» дегенні% «ша%)ы ая » боп ж(руі – осыларды% б*рі тек ана сол кездегі *лі к п с здерді% аудармалы баламалары алыптасып болма)анды)ыны% ай)а)ы.

Біз шы)арманы% атын «Той тар ар» деп ал)ан)а азірде деарсы емеспіз. деби е%бектерді% аттары кейде осылай образды т(рде еркін алына береді. айта «Балдан кейін» деуден г рі, «Той тар ар» деген *лде айда *серлі де. Біра д*л азіргі уа ытта болса, М. уезовті% зі де м*тінні% ішінде кездесетін «бал» деген с зді «той » деп алмас еді. йткені «бал» - «той» емес.

Осындай тек ана тілді% дамуына, мезгілді% озуына байланысты о та-текте бой к рсетіп алатын бірен-саран н*рселер болмаса, б л аударма, негізінен ал)анда, к(ні б(гінге дейін к ркемдігі жа)ынан сапалы да тартымды.

18

формасын да толы)ыра беретін )ылыми д*л, балама аударма (лгісінде с*тті шы ан.

Аудармашы пьесаны% лексикасын, синтаксисін, негізгі ойды, эмоциялы ж*не образды к ріктерді толы)ымен са тау)а, т(пн с аны% мазм ны мен формасыны% б(кіл н*р-уатын толы беруге талаптан)ан. Ж*не осындай аударма принциптерін толы са та)ан, с з неріндегі, *рі )ылым жолында)ы стазы “М. уезовті% к ркем аудармада т(пн с аны% мазм нымен атар б(кіл стилін де д*л келтіру керек деген принципін” стан)ан.

....Аудармашыны% еш ашан адастырмайтын темір азы ж лдыздай айнымас ба)дары – авторды% стилі [6, 149]. Аудармашы т(пн с аны з (німен, з бояуымен, зіне т*н к рік

келбетін д*л жеткізе білген. Мысалы:

Т6пн7с а: Вагин (раздраженно). Чорт их побери! Не идти же назад ради них. Лиза. За что? За отчуждение от них, за невнимание к их тяжелой нечеловеческой жизнии! За то, что вы сыты и хорошо одеты ... Ненависть – слепа, но вы ярки, вас

она увидит! (40 с з).

Аударма: Вагин (ыза боп). Сайтан алсын соларды! Немене, кері айтуымыз керек пе солар (шін! Лиза. Не (шін? Олар)а жат болып кеткендері% (шін, оларды% адам айт ысыз ауыр т рмысына назар аударма)андары% (шін! Тама тары% то , к йлектері% к к бол)аны (шін! шпенділік – со ыр, біра сендер – жылтыра сы%дар, сендерді к реді ол (44 с з).

Енді аударма мен т(пн с а атар ойып, салыстыра к з ж(гіртейік. Авторды% стилін, интонациялы (н ыр)а)ын са тау т р)ысынан келетін болса , б л аударма тамаша шы ан.йткені авторды% зор тынысы, ой жина тылы)ы шебер жеткен.

Аудармашы т(пн с аны% д*лдігіне аса м ият назар аудар)ан. Авторды% зі сия ты *р ой)а ажетінше тыныс-толас беріп, ысылыпымтырылмастан еркін аударып шы ан.

К ркем шы)арманы% *р алуан ырлары мен сырлары болады: адамны% ішкі сырлары (монолог) шертіледі, к %іл-к(йі, сезім д(ниесі баяндалады, философиялы тол)аныстар мен психологиялы тебіреністер ашылады. Б лар М.Горькийді% пьесасында кейде кейіпкерлерді% с йлесуі, ой б лісуі т(рінде берілген. Кейде ас а пафоспен, кейде )ымды афоризмдермен

47

ауым – халы санасы, халы – оны% еркі. Сана мен ерік ажыраса, о)ам мірінде трагедия болады .

Пьеса кейіпкері химик-)алым Потрасов адам)а деген к з арасын: ...мы люди, дети солнца, светлого источника жизни, рожденые солнцем, мы победим темный страх смерти! Мы дети солнца! Это оно в нашей крови, это оно рождает гордые огненные мысли, освещая мрак, наших недоумений..., - депорытады.

Міне, автор мен аудармашы арасында)ы егіз ерекшеліктері, бірліктері осы арада жатыр. Таланттар осылай т тасар.

К ркем с зді% шебері З. абдолов орыс хал ыны% дарынды с з зергері М.Горькийді% суреткерлік шеберлігін барынша тере% т(сініп, т %)иы тан сырын сезіне білген. Орысты% лтты ерекшелігін сол алпында айнытпай, з шы)армасында оны% шынайы бейнесін суреттеген, з хал ыны% мірлік тіршілікабілетін тере% білген жазушы *рбір кейіпкерін ерекше, жа%аша образ ар ылы к рсетуді% ас шебері. Б л суреткерлік шеберлікке ол жеткізу (шін М.Горький – к п е%бек сі%ірген, (лкен ізденіс, шы%дал)ан таби)и талант таныт ан к пті% ішіндегі бірегей дарын иесі.

М.Горькийді% “К(н перзенттері” пьесасыны% аза тіліне аударылу ерекшеліктерін, осы *дебиетті% ауыр ж(гін ауырсынбай, оны% салма ты ісін ж(зеге асыру иынды)ын елемей, табанды е%бек еткен З. абдолов а)амызды% аудармашылы шеберлігін с з етуден б рын *рине, алдымен оны% суреткерлік шеберлігіне, жазу неріндегі талантына то талайы .

Т*ржіме талант тілейді, аударма неріндегі шеберлік – тек талантты т*ржімеші аламына т*н сипат. Ал т*ржімеші талантты оны% шы)армашылы даралы)ы м*селесі (лкен де тере% зерттеулерді ажет ететін д(ние, ал аудармашыны% т*жірибе жина тауы – осы м хит а яр онда)ан зендерді% бірі. Осы бір ма%ызды шарт аудармашыны% белгілі бір шы)арманы аудару)а дайынды)ы т сында ажеттілікке айналады.

Аудармашы т*жірибе жина тау ісін екі ба)ытта: бірінші –з шы)армашылы)ына байланысты, екінші – зге аудармашылар е%бегіне атысты ж(ргізген. Енді аударманы% сапасынан с з ететін болса, аза ша м*тін “аударманы% те-м те онымды )ылыми д*лелденген т(рі”, я)ни шы)арманы% мазм нын да,

46

Олай болса, к ркем с зді% бар сырына жетік, *дебиетті% тарихы мен теориясына *бден к*нігі бол)ан М хтар уезов сынды шебер жазушыны% осы «Той тар ар» *%гімесін аудар)анда олдан)ан *дісін стап алмай немесе оны жетілдіре т(сіп, тек сол ба)ытта ж мыс істей бермей, елуінші жылдарды% ішінде к ркем аудармада)ы жа%а ба)ытты%, я)ни т(пн с аны% стилін толы жеткізу (шін оны жолма-жол, с збе-с з уып, авторды% с з саптау *дісін толы са тай отырып аудару керек деген ба)ытты% жаршысы бол)ан себебі неде? зі небір тамаша (лгілерін к рсеткен сол еркін аудармадан М. уезов неге бас тартты?

Оны% себебін е% алдымен, *дебиетіміз бен м*дениетімізді%, *деби тілімізді% дамы)анды)ынан іздеу керек. Со)ан байланысты к ркем аударма)а ойылатын талаптар да сті.

Б рын аудармада о и)аны% жалпы желісін, шы)арманы% жапы к ркемдігін жеткізгенге разы болса , енді о)ан ана)аттанбаймыз. Ж ртшылы аудармадан авторды% зін, оны% шы)армасын *лемге *йгілі етіп, лылы д*режеге к тергенасиеттерін іздейтін болды. Т(пн с аны% бар стилін, интонациясын, (н-ыр)а)ын, образдылы ж(йесін, лтты ерекшеліктері мен тарихи сипаттарын, синонимдерін, идиомаларды%, ма ал-м*телдерді%, афоризмдерді% т(рліше астарларын айнытпай *кел дейтін талап аудармашы)а барынша ойылмайтын.азір жеке бір с здерді% ма)ыналы ж*не образды орны )ана емес, болмашы екпіні мен емеуірінін де жеткізу керек делінеді. Б л – заман талабы, *деби тілімізді% даму ба)дары ту)ыз)ан е% орынды да скеле% талап.

Енді осы талапты% т р)ысынан сол «Той тар ар»

*%гімесінен бір м*тінді талдап к рейік. С з бір *йелді% сымбаттылы)ы, с лулы)ы мен ма%)азды)ы туралы. «Держалась она всегда необыкновенно прямо, как будто не могло иначе, откинув немного назад голову, и это давало ей с ее красотой и высоким ростом, несмотря на ее худобу, даже костлявость, какой – то царственный вид, который отпугивал бы от нее, если бы не ласковая всегда веселая улыбка и рта, прелестных блестящих глаз, и всего ее милого, молодого существа» . М ныаза шасы мынадай: «Бойын тіп-тік стайды, бас аша стау"а

19

болмайтын сия ты. Иегі к тері кі басы аз шал алай т рады. Сонысы зын бойы мен с лу ж зіне сонша жарасып, біраз ары ты"ын, с йектілігін білдірмей т рады. айта барлыалпына бір ханзаданы ре кін береді. Ма "азды ре кінен ж ртаймы андай болар еді. О"ан жібермейтін с лу, н рлы к зі мен езуіндегі ерке, ашы к лкісі ж не с йікті жас т л"асыны барлы , н зік еркелігі ».

М. уезов б л жерде т(пн с ада)ы жал)ыз к(рделі с йлемнен ыс а- ыс а алты с йлем шы)ар)ан. Соларды% б*рін ос анда, авторды% бір с йлемдегі айт ан ойы т(гелге жуы амтыл)аны да рас. Біра мана)ы талап етілген интонация, ыр)а , я)ни т(пн с а)а т*н жалпы стиль айда? Олар жо . Суретті% бояуы шашырап, су тигендей бір-бірімен жабыса жайылып кеткен. Баяндау екпіні босап, бір т(рлі кібіртік пайда бол)ан.

рине, осыларды% б*рін естігенде, шы)армада аудармашыны% зінен еш андай із алмауы, я)ни оны% тек зіне т*н шы)армашылы даралы)ы сезілмеуі м(мкін емес. Аудармашылы дегеніміз - *деби-шы)армашылы нер бол)анды тан да, ол нер иесіні% тек ана зіне т*н рнегі *р ашан а%)артылып т рады. М*селен, к ркем аудармада андай *дістіолдан)анымен, мейлі еркін аударсын, мейлі, д*л аударсын, б*рібір біз М. уезовті% олта%басын а%)ара оямыз.

Аудармашы-жазушы не) рлым к рнекті бол)ан сайын оны% зіндік ерекшелігі аударма е%бегінде де со) рлым ай ыныра а%)арылатынын айта кету керек.

Пысы тау с ра тары

1.Л.Н.Толстойды «После бала» шы"армасыны аза ша анша н с асы бар. Аудармашылары кімдер?

2.М.#уезов аудармасыны ерекшелігі неде?

3.М.#уезовті осы аудармасы туралы #.Сатыбалдиевті пікірі.

4.Аударманы жетістігі мен кемшілігін аны та ыз.

5.М.#уезовті к рделі с йлемдерді аудару ерекшелігі

20

пьесаны т(бегейлі згертіп, сахна)а ою)а сынады. Ал)аш рет Санкт-Петербургте 1905 жылды% 12 азанында В.Ф.Комиссаржевский театр сахнасында ойылады. Ал 24 азанда М*скеулік к ркем театрда ойыл)ан. Осы жолда талай кедергілер бол)ан .

Ал енді “К(н перзенттері” пьесасыны% та ырыпты м*ніне то талатын болса , 1900 жылы жалпы нер саласында к птеген жа%а образ-символдар д(ниеге келді. Жа%а )асыр)а тіп жат ан орыс *дебиетіні% болмыс-бітіміндегі жа%ашыл д(ниетанымын бейнелейтін поэтикалы ма)ынасы зор, тере% ма)ыналы к ркем образдарды% бірі – к(н бейнесі.

К(н адам тарихымен бірге жал)асын тауып келе жат ан б л символ – бостанды ты%, еркіндікті%, биіктік пен суші тіршілік бейнесі ретінде ХІХ )асыр ая)ы мен ХХ )асырды% басында айтадан *деби шы)армаларда елеулі орын алды .

К(н с*улесі – жер бетіндегі тіршілікті% уатты к зі. eалым К.Тимирязевті% “с*улелі энергия” )ымынан шы)атын адам тіршілігіні% импульсі - “К(н перзенттері” проблематикасы да осыдан шы)ады .

Авторды% пікірі: “Если б нам, людям, кровь которых испорчена пессимистической мутью, отвратительными, отравляющими душу испарениями того болота, где мы кисием, если б в нашу кровь хоть искру солнца”, - деген пікірі шы)арма негізін т(сіндіргендей.

М. Горькийді% ойы аны берілген: “ азіргі адамдарды% таби)и сау бастауы б зыл)ан. О)ан тіршілік етіп отыр)ано)амды мірді% д рыс емес (жынды) шарттары *сер еткен”.

Авторды% “буржуазиялы о)амны% лебі шарпылма)ан т*уелсіз па% адам туралы арманын” анда)ы к(н с*улесі ж ніндегі ойын “К(н перзенттері” пьесасыны% кейіпкері, химия профессоры Потрасов бейнесінен к реміз. йтсе де к(рделі жоспарда адамны% жо)ар)ы д*режесіне оны% шынайы мірдегі а и ат бейнесіні% жалпы с*йкессіздігіні% ай)ылы т(сінігі берілген. М.Горький з естеліктерінде: ... интеллигенцияны% – саналы бастау ретінде – халы стихиясынан рухани алыстауы – сезікті сезім болып, м*ні *р алай ) мыр бойы мазалап ж(ретін.

...Б л сезікті сезім иын с*ттерімді айта ту)андай толысатын. “К(н перзенттері” пьесасында арастыру)а тырыстым. Егер ерік пен а ыл ажыраса, индивидум міріні% азапты драмасы болады. Ал халы мірінде б л айырылыс – трагедия . Ол (шін зиялы

45