81

Сипехсaлaры һəм ұстaзым, əміршім, мaрқұм Хaзреті Мидхaтты Бaхaрилердің, һəм Aхмет Aвни мaрқұм, һəм Тaхсин. Жaзушы тaрaпынaн түрікшеге аударылған «Мəнəқыб» кітабында да Худaвендигaр атауы жиі қолданылған.

Мaулaнaныңеңбектеріменoйлaры:

Тұңғиықсырыменсaрыны, тереңoйыменөрісі, шынaйығaшықтығыментoлқуыəріaдaмзaтқa берген уəделері aрқылы сaн ғaсырлaрды aттaғaн aғзaм жaндaр сaнaмыздa сaйрaп тұрa бермек. Зaмaн мұндaй қaсиетті тұлғaлaрдың бoлмысын ескірте aлмaйды. Түрлі-түрлі уaқиғaлaр мен құбылыстaр киелі бoяулaрынa күйе жaғa aлмaйды. Зaмaнaуи aғымдық өзгерістер біздерге мирaс бoлып қaлғaн aқиқaттaрды жoққa шығaрa aлмaйды. Жүздеген-мыңдaғaн жылдaр бұрын ғұмыр кешіп өтсе де, oлaрдың oй-пікірлері, тaным-тaлдaулaры, пaйым-түсініктері, рухaни игіліктері мен түрлі қoғaмдық мəселелерге қaтысты aйтқaн сөздеріжaдымыздa мəңгіoрынaлмaқ.

Мəулaнa Жəлaледдин Руми де oсы aғзaм жaндaрдың бірі. Сaнғaсырлaр өтіп кетсе де, бүгінгі тaңдa oл біздерді естіп-тыңдaп, біздермен сырлaсып, əрқaйсымыздың бaсымыздa кездесетін сaнсыз мəселелерге шешімінұсыныпoтырғaндaй, oныңжaндaуысыестіліпжaтaды. Oлертедежербaсыпөткенбиіктердіңбірі бoлaтын. Бірaқ, сегізғaсырөтседе, əлікүнгедейінжүректеріміздемəңгіліккетірібoлыпқaлғaнбиікпaрaсaт иесі. Oғaн Руху Сaидил Əнғaм Хaзірет Мұхaммед (с.ғ.с) пaйғaмбaрдың мəңгілік өшпес нұры жұғып, күні бүгінге дейін oл – əртүрлі тaрихи жaғдaйлaрдың тoлқынындa шуaғын шaшқaн жaрық жұлдыз. Oл əулиеəнбиелердіңішінентaңдaлғaнжəнемaхaббaтпенғaшықтықтыңдертіменөртеніп, жaлындaғaнжaндaрдың

– сaңлaқ сaрдaры. Oл жaнсыз жaндaрдың көкіректеріне өмір aқиқaтын сaрнaғaн Исрaфил (ғ.с) періштенің сыбызғысындaй, көктемнің лебізіндей, сиқырлы өзендей жaн-жүйеге құйылғaн – өмір кəусaры. Oл өмір жoлындa тəй-тəйбaсыпжүргендергенұр-шуaқжəнепaйғaмбaрдыңнaғызмұрaгеріеді.

Жəлaледдин Руми Aллaһқa деген беріктігімен белгілі жəне aдaлдыққa aрқa сүйеп, өзгелерді де Aллaһтың aқ жoлынa шaқырғaн шыншылдaрдың шыңы еді. Oл əр уaқыттa Aллaһқa деген ғaшықтығымен жaлындaғaнжəнеaйнaлaсындa жүргендергесүйіспеншілікнұрынұялaтып, oлaрдыдa жaнaртaудaйжaлын aтқызып, көз тaртқaн терең дүние. Aллaһты тaну (мaғрифaтуллaһ), Aллaһты сүю (мұхaбетуллaһ) жəне Aллaһқa ғaшық бoлу сияқты aқиқaттaрмен бірге, Aллaһқa деген қoрқынышы мен ұлық құрметін нaғыз тaқуaлықтың тұмaрындaй жaн-дүниесінде сaқтaды. Oл бaршaны Хaқ Тaғaлa мен мынa жaлғaн өмірден кейінгі бaқилық құтты мекенге шaқырғaн əуезді үннің сырнaйшысы еді. Oл Aллaһтың рaзылығынa сыйынып, жaзылғaн туындылaр мен тəмсілдердің aвтoры. Өмір сүрген өз кезеңіне aғуaлaғaнымен, oның Мұхaммед (с.ғ.с) пaйғaмбaрдың ырғaғымен aйтылғaн əрбір сөзі ғaсырлaр бoйындa жүректермен үздіксіз тaбысa бермек. Өз кезеңіне сaй серік жaндaрғa aйтып, үйреткенімен бірге, бұл күнде oның тəмсілдеріне құлaқ сaлғaндaрды дa дықсыз ескерте білген сиқырлы сaз иесі еді. Aллaһ Румидің иығынa өте мaңызды міндетжүктеп, сoлміндеткесaйoнықoлжетпесбиіктергесaмғaтты. Oл– жүрегіилəһинұрменнұрлaнып, бoлмысы– дaнaлықпенкөмкерілген, сыры– илəһибoяуменбoялып, көзі– дaрa сəулеліaсылжaн...

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі

1.Дереккөзі: КрымскийА. Е. Суфизм// ЭнциклопедическийсловарьБрокгаузаиЕфрона: в86 т. (82 т. и4 доп.). ‒СПб., 1890—1907.

2.СмирновА. В. Суфизм// Энциклопедия«Кругосвет».

3.Авторы: ШефикЖан«МəуланаЖəлаладдинРумиөмірі, тұлғасы, ой‒толғамдары», Алматы: «Алтынқалам» баспасы, 2007 – 416бет

4.https://fgulen.com/kz/kazakh-kz/975-kazakh-kz/kitap/kumandar-2/28595

201

ТЕРРОРИЗМ ҚАЗІРГІУАҚЫТТАҒЫ ЖАҺАНДЫҚПРОБЛЕМАЛАРДЫҢБІРІРЕТІНДЕ

ЖумагалиевЕрнур,

Дінтанумамандығының4 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:

МұқанН., PhD докторы, ағаоқытушы

Жаһандануүдерісікөптегенəлеуметтік-саясидағдарыстар, қайшылықтарменқақтығыстартудырады, оларды шешудің бір түрі ‒ терроризм. Терроризмді жəне оны тудырушы себептерді қазіргі заманда зерделеу жаһандану процессінзерттеументығызбайланысты.

Терроризм ХIХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында əр түрлі елдердің, мəдениеттердің, идеологиялардың, дін жəне дүниетанымдардың мəңгілік жəне ымырасыз антагонизмінде қару-жараққа, қорқытуменжоюдыңүлкенкүшінеайналуыменəлемдікмəселеқатарынакірді. Терроризм«əлемдегінөмір бірінші» – түрліқалыптарғаиемденетінжəнебейімделетін, соныменқатарқазіргізаманғыадамзатқақауіп төндіретінқауіпті, өткір, қиынжəнеауыр болжанатынмəселеболыпотыр.

Жаhандану дəуірінде көптеген елдердің, діни жəне əлеуметтік топтардың мемлекеттер мен адамдар арасындағыменталды, əлеуметтік, діни, экономикалық, саясишекаралардыжəнедін, мəдениет, тілжойылу қауіптерінен, сонымен қатар «Батыс – Шығыс», «Солтүстік-Оңтүстік» өстерінің, дамыған елдердің жəне «үшінші əлем» елдерінің қарсы тұруынан туындаған күдіктері анти-жаһандану жəне батысқа қарсы бағыттағытеррористтіксипаттағытоптардаэкстремистікойтудыруымүмкін[1].

Терроризмге қарсы шараларды басқару мақсатында Халықаралық деңгейде мынадай құжаттар тізімі қабылданды: Тұтқынға алу жөніндегі Халықаралық конвенция(Международная конвенция о борьбе с захватом заложников) (1979) [2], Бомбалық терроризммен күресу туралы Халықаралық конвенция (Международнаяконвенцияоборьбесбомбовымтерроризмом) (1997) [3], Терроризмдіқаржыландырумен күресу туралы Халықаралық конвенция(Международная конвенция о борьбе с финансированием терроризма) (1999) [4].

Қазіргі замандағы жаһандану дəуірінде террористтік қызметтің (Террористическая деятельность) өзіндікбірнешеүрдістерібар:

1.Барлық саяси жəне құқықтық кепілдіктерді жоя жəне мемлекеттер, халықтар, конвенсиялар, əлеуметтік топтар, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар арасындағы жақсы қарым-қатынасты бəсеңдете отырып терроризм саяси, ұлтаралық, діни, халықаралық мəселелерді шешуде қауіпті тосқауыл болып табылады.

Əлемдікмасштабтағыжəненашақорлық, жезөкшелік, сыбайласжемқорлық, адамдардысату, құлдық, экстрималдықаруланғанзаңсызқұралымдыұйымдар, қарусату, қылмыспентабылғанкірістіңізінжасыру секілді заңсыз жəне азғындық іс-əрекеттермен байланысты ұйымдасқан қылмыстық топтармен біріге отырып, террористтік бағыттағы қылмыс одан сайын қатігез, ал адамзат – əлсіз болып бара жатыр. Нашақорлық қылмыспен Перудағы «Светлый путь», «Тупак Амару» жəне Турциядағы Курдттық жұмыс партиясысекілдітеррористтікұйымдартығызбайланысты[5].

2.Қазіргі заманғы терроризмнің дəуіріміздің жаһандық мəселесі ретіндегі ерекшелігі ішкі жəне халықаралық терроризм арасындағы шекаралардың жойылуы болып табылады. Террористтер көбінесе бөгдеелаумағынаенеді. Мысалы, Шешенстандажауынгерлергекөмектесіпжүргенжақынжəнеалысшет елазаматтарыныңбарекенінанықтаған. Қандайдабірмемлекеттіңтеррористікіс-шараларынақатысатын көптегенжаунгерлерлагерьлердежəнешетмемлекеттердіңнемесешетмемлекеттоптарыныңбазаларында қылмыстық іс-шараларды жүргізуді үйренеді, сондай-ақ сол жерден қажетті материалдық-техникалық көмек, тактикалықкөшбасшылық, экстремистікдінимектептердеруханиқолдауаладыжəнекөпжағдайда оларғаөздерініңгеосаясиқызығушылықтарынжүзегеасырумақсатындабейбітемеселдернемесеолардың топтарыныңбиліктікқұрылымықолдау көрсетеді(мысалы, панисламдықжəнепантүріктікмемлекетқұру үшін) [6].

Бұл үшін, бірінші кезекте, кейде ақпараттық соғыспен жалғасын табатын идиологиялық-ақпараттық өңдеу арқылы халықаралық жəне дінаралық жанжалдардың, қалаусыз режимдерді құлату мақсатындағы революциялық əрекеттердің арандатушылық тактикасы пайдаланылады. Идеологиялық жəне ақпараттық өңдеу«тарихиəділеттіліктіқалпынакелтіру», халықтыңназарынбасқаұлтөкілдерініңадамгершіліккежат қылығына аудару, қауіпсіздік техникасы ережелерінің бұзылуына байланысты орын алған апаттарға жəне тұрмыстық жанжалдарға мəн беру, этносаралық күрес, өшпенділік немесе араздықтың мотивтерінің түрлерініңқағидаларынанегізделеді.

3.Террористер халықаралық сектанттық топтармен жəне экстремистік бірлестіктермен ынтымақтасып, дəстүрлі конфессиялар өкілдеріне қарсы əртүрлі бұқаралық ақпарат құралдарын қолдану арқылы

202

ақпараттық соғыс жəне кең қарсылықты насихаттаулар жүргізеді жəне осылайша халықтың оларға деген сеніміненұқсанкелтіреді.

Өзінің дəстүрлі конвенциясына сенімін жоғалтып, сонда да Құдайға деген сенімін жоғалтпаған адам сектанттарданқорғанысжəнерухтықолдау күтедінемесесектағакірмейоларғақолдау жасайды.

Мұндай адамдар экстремисттер қолындағы «соқыр қару» болып табылады. Бұрынғы дүниетанымға қатыстының бəрінен бас тартып жəне оның пікірінше əділ жаңа көзқарастарды белсенді қабылдап, адам террористтікжəнеэкстремисттіктоптарқолындаалданғанқуыршаққаайналғанынбайқамайқалады.

4.Террористтер халықаралық, сонымен қатар халықтық-аймақтық деңгейде де өздерінің қылмыстық ойларынорындауүшінресурстық, əдістік, ұйымдық, техникалық, ақпараттықаспектілердедайынболады.

Терактар масштабты, қатігез, адамгершіліксіз жəне қанды боа бастаған сайын террористтік топтар өздерінежауапкершіліктісирекалабастады.

Адамжəнеқоғамжалпықазіргізамандаөздерінқорғансызсезінеді, қауіпсіздепойлағанжердіңөзінде деқорқынышжəнемазасыздықсезімдеріоянады.

Террористтер өздерінің қылмыстық істеріне адамдарға киелі жерлерді таңдап, соның ішінде түрлі конвенсия ғибадатханаларында, жерлеу жəне ұмытылмас күндер орындарында жарылыстар жасап, одан сайын қағидасыз болып бара жатыр. Белгілі бір халық, конвенция жəне əлеуметтік топ адамының өмірін елемей, террористтер олардың дініне, мəдениетіне жəне тарихына жалпы сол халық, конвенция жəне топ өкілдерініңсыйластықжəнеқұрметпенқарайтынқұндылықтарынажеккөрушіліктікөрсеткісікеледі.

Басқажағынан, зорлық-зомбылыққатабынуөсуде, адамөміріқұнсыздануда, ызаланғандық, қатігездік, арсыздық, халықтарменəлеуметтіктоптарарасындаөзаражеккөрушілікартуда. Зорлық-зомбылықкөрген елдеркейдетіптіжазықсызадамдардыңөмірінеқауіптөндіреотырып, адамгершіліккежатпайтынжолмен кек алғылары жəне жауап қайтарғылары келеді. Саяси, құқықтық жəне əлеуметтік кепілдіктер, осылайша, екінші жоспарға түсіп қалады, ал зорлық-зомбылық жолмен шешілетін жанжалдар мемлекет тарапынан гуманизмжəнедемократиянормаларынаəркезсəйкескелебермейтінжауаптышаралардыжүзегеасыруға алыпкеледі.

5.Террористтер химиялық жəне биологиялық қаруды, массалық жою қаруын, құпия өңдеулерді иемденгісі келеді. Жарылыссыз теракттардың саны артуда, мысалы, энергиялық-ақпараттық қаруларды (ОЖЖ жəне ӨЖЖ-сəулелер), нашақорлық жəне алдаушы заттарды қолдану теракттары. «Наркотерроризм» жəне «наркодиверсия» («наркогеноцид») секілді термин сөздер пайда болды. Террористттік топтар нашақор сатушылармен өз қаражаттарын арттыру үшін ғана емес, сонымен қатар теракт орындауда жəне топ өкілдері мен құрбандардың тəртібін түзетуде нашақорлық пен алдаушы заттардықолдану үшіндесыбайласады[7,8].

Осылардың алдын алу үшін энергиялық-ақпараттық жəне нашақорлық қауіпсіздік бойынша бағдарламалар, потенциалдытоптарменмақсаттыжұмысжүргізуқажет.

6.Терроризмакттерісоңғыкездеріжалпыəлеуметтіқорқытуғабағытталыпжатыр. Бұлжерде«Хамас» қозғалысының жауынгерлерінің афоризмін келтіре кеткен орынды: «Көп қой тұрғанда жолбарысқа шабуылдау ақымақтық» [9].

Барлықадамзатқауымынақауіптөндіріптұрған, қазіргізаманныңжаһандықмəселесініңтереңдігімен ауқымдылығы мемлекет жəне жалпы əлемдік қоғамдастық тарапынан тиімді, қауыртсыз жəне біріккен келісімдіталапетеді.

Терроризммен күресу мəселесі бірлескен контртеррористтік əлемдік ақпараттық кеңістіктің жəне бірлескен контртеррористтік саясаттың болмауына, саясаттандырылған бағалауға, əртүрлі ел өкілдерінің террористтерге қатынасының қосарланған стандартына, терроризм ұғымының классикалық деп мойындалған жəне осы құбылыстың қиын жəне сан қырлы қасиеттірін қамтитын нақты анықтамасының болмауына, террористтік қылмыстарды жіктеу мен жекелеген ұлттар мен халықтардың ұлттық-азаттық күресі арасындағы айырмашылықтың күрделілігіне, кейбір елдердің жəне саяси режимдердің өз территориясында сондай-ақ шет елдерде террористтік əрекеттер мен теракттарды жасырып қалу арқылы терроризм мен зорлықты ұлғайтудағы қызығушылығына байланысты əлемдік деңгейде күрделене түсуде. Мысалы, терроризм ұғымының мағынасын ашу мəселесі өз жолында саяси, идеологиялық, рухты кедергілергеұшырайды, соныменқатаросынемесебасқаелдердіңсаясирежиміменбасқаруформасынан, əлемдікдеңгейдегіоныңрөліжəнедебасқадафакторларменбайланысты.

Бұл жағымсыз əлеуметтік құбылысқа қарсы күрес жан-жақты көзқарасты қажет етеді. Бастапқы шаралар мыналар болу қажет: осы күресте халықаралық деңгейде арнаулы қызметтердің жəне құқық қорғау органдарының жан-жақты əрекеттестігі; бірлескен контртеррористтік аумақты құру, бастапқыда ТМД елдер аумағында; террористтік қызметпен жəне т.б. байланысты адамдарға арналған құқықтық салдарларынкүшейту.

Жаһанданужағдайындатерроризммəселелерінеқызығушылықұдайыөсуде. Осыəлеуметтікқұбылыс пайда болуының себептерін анықтау, осы қауіпті дұрыстап бағалау, саяси күрес тəсілімен терроризмді

203

тоқтату, оның жаһандану дəуірінде тарауын тоқтату тек əлемдік қоғамның бірлесіп күш жұмсауында ғана орындалады.

Қолданылғанəдебиеттертізімі

1 Барышников Д.Н. Международный терроризм в условиях глобализации // URL: http:// www. kuchaknig.ru/ catalog.php? action=by_letter_ avtor& letter

2Международная конвенция о борьбе с захватом заложников (Нью-Йорк, 17 декабря 1979 г.) // Сборник международных договоровСССР. ‒М. ‒1989. ‒вып. XLIII. ‒Ст. 99.

3Международнаяконвенцияоборьбесбомбовымтерроризмом(Нью-Йорк, 15 декабря1997 г.) // Собр. законодательстваРос. Федерацииот27 августа2001. ‒№35. ‒Ст. 3513.

4Международная конвенция о борьбе с финансированием терроризма (принята резолюцией 54/109 Генеральной Ассамблеи ООНот9 декабря1999 г.) // Собр. законодательстваРос. Федерацииот24 марта2003. ‒№12.– Ст. 1059.6.

5ТропининаТ. Наркоситуациявмире итранснациональныйнаркобизнес /Т. Тропинина. ‒ М., 2002.// [Электронный ресурс]

‒Режимдоступа‒URL:http://www.crime.vl.ru/index.php?p=1351&more=1&c=1&tb=1&pb=1 (датаобр. 06.05.2012 г.).

6Терроризм. Правовыеаспектыпротиводействия: нормативныеимеждународныеправовыеактыскомментариями, научные статьи/ подред. И.Л. ТруноваиЮ.С. Горбунова. ‒Изд. 2-е, перераб. идоп. ‒М.: Эксмо, 2007. ‒768 с.

7КалачевБ.Ф. НаркотерроризмвРоссии: новыехарактеристикистарогоявления// [Электронныйресурс] – Режимдоступа–

URL: http://www.narkotiki.ru/ocomments_2362.html (датаобр. 02.05.2012 г.).

8КостинА.И. Экополитологияиглобалистика: Учебноепособиедлястудентоввузов/А.И. Костин. – М.: АспектПресс, 2005.

– 418 с.

9ОльшанскийД.В. Психологиятеррора/ Д.В. Ольшанский. – М., Екатеринбург, 2002. – 319 с.

ДІНТАНУДЫҢҚОҒАМДАҒЫОРНЫЖƏНЕОНЫҢМАҢЫЗЫ

КасимовМақсат

Дінтанумамандығының2 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:

МұқанНұрзат, PhD докторы, ағаоқытушы

Дін – адамзат баласы пайда болған уақыттан бастап өмір сүріп келе жатқан ерекше құбылыс. Оның осы ұзақ ғұмырында көптеген сан алуан түрлері қалыптасып,дамыды. Діннің мəнін,сипаттамасын тереңірек айқындап,оны жақсы білу үшін білімнің арнайы саласы – дінтанудың қалыптасуына ықпал етті. Дінтануғылымыдінніңпайдаболу,қызмететумендамуүдерісін,оныңқұрылымыменəртүрлібөліктерін, қоғам дамуының əр түрлі кезеңдері мен қазіргі таңдағы діннің көптеген көріністерін, жекелеген тұлға мен жалпы қоғам өміріндегі орны мен рөлін,мəдениеттің басқа салаларымен өзара байланысы мен əрекеттестігін зерттейді.

Жалпы дін мəселесі адамзатты қашан да ойландырып келген.Соңғы жылдардағы,қоғам өмірінің экономикалық,саяси жəне рухани салаларындағы терең өзгерістер негізінде дінге деген қызығушылық еселеп артып отыр. Қоғамның осы сұранысына жауап ретінде жалпы білім беретін мектептерде,арнаулы білімберумекемелеріменжоғарыоқуорындарында«Дінтану», «Əлемдікдіндертарихы» жəнет.б. дінмен байланысты пəндер енгізілуде. Аталмыш пəндер əлемдік жəне отандық мəдениеттің маңызды саласын игеруге,дүниетанымда,рухани құндылықтарды айқындауда еркін,саналы таңдау жасауға,сауатты түрдегі рухани сұхбатқа түсе білуге,өмір салты мен көзқарасы бөлек адамдарды түсінуге үйретеді. Ол, бір жағынан,догматизм мен авторитаризмнен,екінші жағынан,мəңгүрттік пен нигилизмнен аулақ болуға көмектеседі. Соңғы нəтижеде бұл пəндерді оқып-үйрену өзара түсіністік климатын қалыптастырып, əр түрлі діни жəне діни емес дүниетаным өкілдері арасындағы адами қатынастарды үйлестіріп,азаматтық келісімменқоғамдағытұрақтылықтыбекітугеықпалетеді

Қазіргі жаһандану процесі кезінде əр мемлекет өзінің ұлттық құндылықтарын, ұлттық болмысын сақтапқалуғатырысады. Бүгінгіəлеуметтікжағдайдаеліміздебелгілібіридеологиялықбілімретіндедінге деген қажеттілік бар екені белгілі. Сол себептен, Қазақстан қоғамының түрлі этностық, конфессиялық сипатын ескере отыра, соған қоса ұлттық діни мұраны сақтап қалатындай қазіргі зайырлы қоғамға, заман талабынасайдінтанупəніноқыту, дінтанушымамандарасақажетжəнебұлтақырыпқашандаөзектіболып қалабермек.

Кеңестікидеологияментоталитаризмнəтижесіндеорыналғандінсаласындағыжағдайменхалықтың діни сауатсыздығын пайдаланып, шетелдерден түрлі діни ағымдар келе бастады. Қазақ жастарының бір бөлігіисламнанбөлектүрлідəстүрліемесдіниағымдардыңжетегіндекетебарды, қалғанбөлігімұсылман елдері, солардың ішінде Иран, Сауд Арабиясы, Мысыр елдерінен келген идеологиялық діни ағымдардың ықпалына ұрынды. Ал, қазақи дəстүр мен мəдениетті сақтап қалған бөлігі ұлттық құндылықтарды алға тартты. Сондықтан, шетелденкелгенидеологияларғаұрынбай, өзіміздіңұлттықболмысымызды, дінімізді, зайырлы сипатымызды сақтап қалу үшін, халықтың діни сауаттылығын көтеру үшін діни білім, дінді

204

оқытатын, діни жағдайды бақылап, талдау жасай алатын мамандар қажет болды. Осы орайда елімізде шетелдердің(БатысжəнеШығыс) жəнекөршілесмемлекеттердіңдінибілімжөніндегітəжірибесінегізінде жоғарғы оқу орындарында дінтану пəні енгізіліп, кейіннен осы сала бойынша мамандарды даярлай бастады.

2001 жылға дейін елімізде дінтану мамандығы бойынша жүйелі оқыту моделі болған жоқ. Дінтану саласында оқып бітірген жастарға «Дінтанушы жəне араб тілінің маманы» деген біліктілік берілді. Тек, 2002 жылдан бастап «Дінтанушы» біліктілігі беріле бастады. Алғашқы кезеңдерде дінтану əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде, Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар жəне əлемдік тілдер университетінде, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде жүргізілді. Кейіннен бұл мамандықтар Демирел атындағы Қазақ-түрік халықаралық университетінде жəне «Нұр» қазақ-египет ислам университетінде (бұрынғы «Нұр-Мүбəрак» Мысыр ислам мəдениеті университеті) жүргізілебастады.

Бүгінгі күні Қазақстанда дін мамандары екі бағытта ‒ дінтанушылар мен теологтар ретінде даярланады. Дінтанушылар дінді ғылыми тұрғыдан зерттеп, жалпы əлемде бар барлық діндердің тарихы мен теориясын қарастырса; теологтар құдайды, дінді іш жағынан, діни тұрғыдан зерттеп, құдай идеясын мойындайтын жəне негіздейтін діндерді, ең алдымен, əлемдік діндерді зерттейді. Дінтанушы мамандарды Алматы қаласындағы əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен Шет тілдер жəне іскерлік университетінде, АстанақаласындағыЛ.Н. ГумилеватындағыЕуразияұлттықуниверситетінде, Түркістан қаласындағы Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде, Қарағанды қаласындағы Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде бакалавриат жəне магистратура бағдарламалары бойынша даярлайды. Дінтанушы мамандарға мемлекеттік, діни жəне қоғамдық ұйымдарда, бұқаралық ақпарат құралдарында тəуелсіз сарапшы ретінде жəне сарапшылар комиссиясы құрамында, мемлекеттікбасқару, сыртқыжəнеішкісаясатбөлімінің, діністеріагенттігініңқызметкерлері, мемлекеттік жəне мемлекеттік емес жоғарғы жəне орта арнаулы оқу орындарының оқытушылары ретінде сұранысжоғары.

Қоғамда зайырлы дінтанушы мамандармен қатар, дінді тереңінен түсіндіретін теолог мамандарға да сұраныс жоғары. Ислам теологтарын Қазақстанда жалғыз «Нұр» қазақ-египет ислам университеті даярлайды. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы жанындағы Республикалық Имамдардың білімін жетілдіру Ислам институтында имамдар бірнеше айлық курстардан өтіп, дəрістер алып, курс соңында емтихан түрінде сынақтан өтеді. Бұдан басқа, 9 медресе мен Ақмола жəне Павлодар облыстарында 2 қарилар дайындау орталығы жұмыс істейді. Исламдық білім беретін оқу орындары мен білім беру мекемелерінің бұл көрсеткішіне қарамастан, имамдарды даярлау саласында да əлі шешімін таппаған мəселелер бар. Қазақстандағы мешіттерде əлі де имамдардың жетіспеушілігі байқалады. Қазақстандағы барлығы2228 мешіттежұмысістейтінимамдардыңшамамен30% ғанажоғарыбілімібар. Егер, республика бойынша жоғары білімді имамдарды даярайтын тек бір ғана жоғарғы оқу орны барын ескерсек, бұл көрсеткіш заңды. Халықтың 70% астамы мұсылмандар болып табылады, ислам дінінің қазақ халқы үшін тарихи, мəдени маңызы зор. Халыққа ислам дінінің негіздерін, дін атын жамылған дəстүрлі емес діни ағымдар мен ұйымдардың діни идеологиясын ислам дінінің ханафи мазхабынан ажыратып бере алатын, бүгінгі діни ахуал жағдайында қоғамдағы тұрақтылықты сақтау үшін, əсіресе жастар арасында экстремистікжəнелаңкестікидеялардыңалдыналумақсатындадінисауаттылықтыарттыруғабағытталған уағыздарды жүргізуде имамдардың рөлі зор. Сондықтан, ислам бағытындағы дін қызметшілерін даярлау мəселесіəлідежетілдірудіқажететеді.

Қазақстанда теолог мамандарды даярлау тек ислам діні бойынша ғана жүзеге асырылмайды, 1997 жылдан бері католик діни қызметшілерін даярлайтын «Мария – Шіркеу анасы» Епархияаралық Жоғарғы Діни семинариясы қызмет істейді. Аталмыш діни оқу орны Орта Азия бойынша жалғыз діни семинария болып табылады. Семинарияда оқыту мерзімі 8 жылды құрайды. Бүгінгі таңда Епархияаралық семинарияда 20 астам діни қызметші ғана даярланады. Бұл көрсеткіш шет елден келетін миссионерлер санынандааз.

Жалпы, дінтанушылар мен діни қызметшілерді даярлайтын білім беру жүйесінің бүгінгі көрінісі осындай. Бірақ, дінтуралыбілімтекортанемесежоғарғыоқуорындарындағанаемес, бұлотбасында, кейін мектепқабырғасындаданегізіқалануытиісбілімболыптабылады. Себебі, өскелеңұрпаққажəнежастарға дін, оның тарихы, адам өміріндегі, мəдениет пен рухани-өнегелік саладағы діннің рөлі туралы объективті ғылыми білім беру қажет. Осы мақсатта 2009 жылы «Дінтану негіздері» курсы бойынша жалпы білім беретін мектептердің 9-сыныптарына арналған бағдарлама бекітіліп, 2010 жылдан бастап Қазақстан мектептерінде оқытыла бастады. Бұл өз кезегінде жас ұрпаққа дінді таңдау немесе таңдаудан бас тарту кезіндеар-ожданбостандығынаөзқұқығынтабыстыжүзегеасыруға, нейтралдықұстанымтұрғысынандін туралы объективті білімді қалыптастыруға, Қазақстандағы жəне əлемдегі тыйым салынған діни ұйымдар туралытолыққандыақпараталуғамүмкіндікбереді. Дінтуралыбілімберетінпəндімектепбағдарламасына енгізу тəжірибесі өзге елдердің білім бағдарламаларында да бар. Мысалы, көрші мемлекет Ресейде 2010

205

жылдан бастап «Діни мəдениет жəне зайырлы этика негіздері» оқу пəні мектеп бағдарламасына енгізілді. Жалпы мектеп бағдарламасына дінтануды енгізу бойынша алғашқы қадам жасаған Белоруссия мемлекеті болды. Сонымен қатар Ресейдің жоғары оқу орындарында бірқатар қоғамтанулық пəндер оқытылады; дінтану студенттердің гуманитарлық білімдерін дінді талдау тұрғысынан нақтылайды. Бұл курста кейбір теориялық қағидалар анықталып қана қоймайды,сонымен қатар қызықты деректердің жиынтығы жөнінде ақпарат беріледі,ол деректерсіз экономикалық,саяси тарихтың,ғылым,өнер,əдебиет,ақылақ тарихының өткеніменбүгінгісінің,қазіргізамандағықоғамдық-саясиөмірдіңкөптегеноқиғаларынтүсінуқиынболып табылады.Осылайшатарихижадыны қайтақалпынакелтіру мендамытуғаүлесқосылады.

Дінтану пəні – бұл тек діндер туралы ғылыми пəн ғана емес, сонымен қатар ең басты мақсаты – оқушының дін туралы түсінігін жəнеоған деген объективті қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік беретін гуманитарлық пəн болып табылады. Сондықтан, бұл пəнді арнайы дінтанулық білім бар мамандар беруі тиіс. Өкінішке орай, бүгінгі таңда мектептерде аталған пəнді дінтанушы мамандар емес, өзге пəн мұғалімдері жүргізуде. Мектептегі дінтану пəнін арнайы дінтанушылардың оқыту жолдарын қарастыру керек, болмаса бұл пəнді жүргізіп жатқан мұғалімдерді дінтану саласы бойынша біліктілігін арттыру курстарынанөткізу қажет.

Дінніңқоғамдағырөлін, тұлғаныңқалыптасуындағымаңыздыорнын, еліміздіңполиконфессиялығын ескереотырып, бүгінгідəстүрлі емес діни ағымдардың етекалып, дінинегіздегіэкстремистік, террористік саясаттың өрбуі кезеңінде халықтың діни сауаттылығын көтеру үшін, жастардың бойында түрлі жат ағымдарғақарсыиммунитетқалыптастыруүшін, елдегіжəнешетелдердегідінижағдайдыбақылап, талдау жасайбілуүшінкөпконфессиялықазақстандыққоғамғадінибілімасақажетжəнебүгінгікүніөзектіболып табылады.

Жалпы, діннің қоғамдағы рөлі артқан сайын, бүгінгі қоғамның сұранысын қанағаттандыра алатындай дін мамандары мен діни қызметшілерді даярлайтын орта жəне жоғары оқу орындарын құру мен қолдауға көңілбөлінуде. ТəуелсіздікалғанбастапқыжылдарменсалыстырғандабүгінгікүніҚазақстандадінтанушы жəне теолог мамандарды даярлау біршама алға басқанын атап өту қажет. Ханафи мазхабындағы ислам дінін тереңдете оқытатын, исламтанушыларды даярлайтын «Нұр» қазақ-египет ислам университетінде ислам дінін оқытатын мұсылман елдерінің жетекші ғалымдары сабақ беретіндіктен, студенттер шет елге шықпай-ақ Қазақстанда да шет елдің білім деңгейіне сай білім алып шыға алады. Оған қоса, «Нұр» университетіне исламтанушы мамандарды даярлау үшін мемлекет тарапынан 2011 жылы – 100 грант, ал 2012 жылы 128 грант бөлінген. Бұл да діни білім беру мəселесінің маңыздылығын көрсетеді. Зайырлы дінтанушы мамандарды даярлайтын университеттердегі білім шет елдік тəжірибе негізінде жүзеге асырылуда. Болашақ дінтанушы мамандарға сапалы жəне жан-жақты білім беру үшін шет елдің дінтану бөлімі бар университеттерімен келісім-шартқа қол қойылып, соның негізінде студенттерге шет елге шығып, шет елдік профессор, ғалымдармен кеңесіп, білімін шыңдауға мүмкіндік бар. Бұдан басқа, ислам, христиан, шығыс діндерімен айналысатын профессорларды студенттерге дəріс оқу үшін арнайы шақыртады. Бұл əрекеттердің барлығы Қазақстандағы дінтану ғылымының алға басуына, жан-жақты білімдідінтанушылардыдаярлау ісіндеөзүлесінқосарысөзсіз.

Себебі қазіргі таңда республикамызда көптеп салынып жатқан мешіттердің,шіркеулердің,мінажат үйлерініңдінисұраныстарынөтеушіимамдардың,священниктердің,поптардыңарасындадінжолынангөрі уақыт тезіне орай қалыптасқан унитарлық сананың жетегінде жүрген,жеке басының құлқы үшін уақытша ғана діни лауазымдықты кəсіпке айналдырған адамдар кездесіп қалады. Ондай адамдардың діни мəнділік мəселесінде моралдық тұрғыдан саналық деңгейлерінің төмен жатқандығын,тіпті кейбіреулерінің діни сауатсыз екендігін ескерсек бұл мəселенің өзектілігі өз-өзінен түсінікті болады.Дəл осындай ахуал дінді зерделеушілер арасында да баршылық. Олай дейтініміз,дін саласында өз ойларын ортаға салып жүргендердің кейбірі дінтану мен белгілі бір конфессияның діни тағылымдарын зерделеуде осы түсініктердің орнын ауыстырып алған сияқты. Мысалы,егер зерделеуші мұсылман діни доктриналарын немесе православиелік,протестанттық т.б. діни ағымдардың діни догмаларын ғана саралап,сол ағымның ақиқаттылығын немесе басқа конфессиямен ортақтылығын яки мəнділігін нақтыласа онда ол дінтанушы емес сол аталмыш ағымның танушысы ғана болады.Мысалы,исламтанушы,құдайтанушы т.т. өзара жігін ажыратып алуымыз керек.Əйтпесе бүгінгі «дінтанушының» ертеңгі беймəлім бір жаңа деноменацияның сойылынсоғушысыболыпшығакелуіғажапемесекендігінескесалакеткендіжөнкөрдік.Бұлмəселеніде заңдандыру бүгінгі күндердің талаптарына сəйкес ұлттық идеологияны қалыптастыру ісіне де өзіндік ықпалжасайтыныанық.

Қорыта келгенде,қазіргі Қазақстандағы дінтанулық білім өзіндік базаға,тиісті білім үдерісі құжаттарына, қалыптасқан тəжірибеге ие,халықаралық ғылыми жəне білімдік байланыстарды жандандыруға өзіндік үлес қосып отырған қоғам өміріндегі маңызы жоғары білім беру саласы болып табылады. Өзге де білім салалары секілді дінтанулық білім уақыт талабына сай бағыттылығы жөнінен бірізділендіріліп,мазмұны тұрғысынан байытылып отыруға тиіс. Дінтанулық білімнің динамикалығын

206

арттыру,қасаң көзқарастардан арылту,тəжірибелік курстар санын көбейту шараларын жүзеге асыру нəтижеліболмақ.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.МейрбаевБ.Б. Исламəлеуметтік-экономикалықжүйесініңнегіздері

2.КрасниковА.Н. Методологическиепроблемырелигиоведения

3.УсеноваМ., УсеновС. Дінтану

4.ƏмірғазинС.Т. Дінтану

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫБУДДИСТТІК ЕСКЕРТКІШТЕРГЕТАЛДАУ

МаденоваМ.С.,

Дінтанумамандығының2 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:

АльджановаН.К., PhD докторы, ағаоқытушы

Буддизм атауы осыілімнің негізін салушы Буддаесімімен байланысты. «Будда» санскритсөзі «будх» (ояну, көзі ашылу) ұйқыдағы сананың оянып, сергек санаға өтуін білдіреді. Бір сөзбен айтқанда «будда» кез-келген белсенді сананың иесі. Ал ақыл-ойдың белсенді күйінің не екенін кез-келген адам Будда ілімі арқылытүсінеаладыдепесептеледі. БұлілімдіҮІғасырдаҮндістанжеріндетарихиқайраткерСиддхартха Гаутаматаратты. 29 жасындаСиддхархабарбайлықтан, патшалықтан, жан-ұясынанбастартып, адамзатты азап жолынан құтқарудың жолын іздеп шығады. 6 жыл əр-түрлі даналармен, діндарлармен əңгімелесіп, тақуалық өмір кешкенде өзін ойландырған сұрақтарға жауап таппайды. Бірде киелі саналатын Бодхи ағашының түбінде ойға шомып отырған Сиддхартхаға кенеттен шындық ашылады. Бұл шындық буддизмніңтөрт«ұлыақиқаттарына» айналады.Ол«игіліктісегізжол» үшкезеңнентұрады: даналықкезеңі (праджня), адамгершілік немесе берген антты орындау кезеңі (шила), ойлау немесе ақыл тоқтату кезеңі (самадхи). Біріншікезеңекісатыдан, қалғандарыүшсатыдан, барлығысегізсатыжолдықұрайды.

Қазақстан мен Орта Азия жеріне буддизм V-VІ ғасырлардатаралабастаған. Бұған Ұлы Жібек жолы ашқансауда, мəдени, саясиқарым-қатынастарсебепболғандепжазадытарихшылар. ХХғасырдыңекінші жартысындажүргізілгенархеологиялыққазбаларбуддизмніңОңтүстікҚазақстан, Жамбылоблыстарында, Қытай мен шек аралас территорияларында таралғанын дəлел дейді. Бірақ бұл жерлердегі буддизмнің қандай деңгей де болғандығы туралы арнайы зерттеулер жоқ. Қазіргі Қазақстан жерінде буддизмді ұстанушылар өте аз. Оларға елімізде тұратын буряттар, қалмақтар, монғолдар, Алматыда тіркелген буддистердіңашқанқауымдастығыжатады.

Жетісу өңірінде буддизм басқа Қазақстан өңірлеріне қарағанда кең етек алған. Жетісу сан жылдар бойыөзініңжеріндехрамдар, ескерткіштер, монументтер, өнертуындыларынсақтауда.

Тамғалы тас – Іле өзенінің жанында орналасқан, Алматы қаласынан 120 км қашықтықта орналасқан тікжартас. Көптеген петроглифтар, құпия Құдайлар бейнесі, кейінгі буддисттік жазулар бейнеленген. Барлығы 18 бейнелі жартастар. Тасқа қашалып жасалған петроглифтар арасында Будда Шакьямуни, Шексіз жарық Буддасы – Амитабха жəне ең атақты мантралардың бірі, яғни «Ом Мани Памде Хум» арналған Шексіз мейірім бодхисаттвасы – Авалокитешвара бейнелерін де ерекше атап өтуге болады. БуддисттікжазуларменбейнелерденбасқаVIII-IX ғасырлардағыежелгітүркіруналық жазуларбар.

Халық арасында жартасты бейнелер туралы аңыз-əңгімелер айтылуда. Бұл аңызға сүйенетін болсақ, керуен жартас бойымен жылжып келе жатқанда қатты жер сілкінісі орын алды. Сол кезде үлкен-үлкен тастар құлап, тура өзенге домалап, өзінше бір өткелдер құрады. Құдайлардың көмегі деп қабылдаған абыздар рахметін тасқа қашап қалдырып кетті. Қазіргі кезде де сол жер сілкінісінің көріністерін көрсе болады.

Еңалғаш1856 жылығылымизерттеужұмыстарыменШоқанУəлихановбарғаныдакездесоқтықемес. Оның əңгімелері мен сол жердің нобайлары 1857 жылы П.П. Семновтыңекінші рет Тянь-Шаньға көтерілуініналдындаІлеменҚапшағайғасапарғааттануынасебепболды.

XIX ғасырдың екінші жартысында Тамғалы тас бірнеше рет əртүрлі саяхтшылармен, ғалымдармен жəне Жетісу өлкесін зерттеушілермен зерделенген болатын. Құнды деректер К.А. Ларисовтың қолжазбаларында, Ф.В. Пояркованың, Н.Н. Пантусовтың, əрі атақты орыс моңғолтанушы А.М. Позднееваның кішігірім мақалаларында сақталған. 1897 жылғы Императорлық Археологиялық комиссияның тапсырмасы бойынша Н.Н. Пантусов Тамғалы тасқа зерттеулер жүргізген болатын. Петербургқа жіберген материалдарын (фотосуреттер мен қағаз түріндегі көшірмелер) А.М. Позднеев қарап, жазулардың көбісін аударып, буддисттік суреттерге анықтама берген. Соның арқасында оқылған

207

мəтінненIV панчен-ламаЛобсанЧойчжиЧжалсан(1570–1662) атыаталғандықтан, бұлескерткіштибеттік буддизмге қатыстырылады жəне оның қашалған мерзімі ретінде XVI ғасырдың ортасынан ерте емес деп бекітілді. Алайда қашалу себептері мен ламаисттік мəдени комплекс тарихы туралы көп уақытқа дейін белгілі болмады. Тек 2008-2009 жылдардағы номадтардың мəдени мұра мəселесі бойынша ҚазҒЗИ (жетекші рук.И.В. Ерофеева, Б.Ж. Аубекеров, А.Е. Рогожинский) экспедициясы моңғолтанушы Н.С. Яхонтов (Шығыстану институт РАН) жəне мəдениеттанушы Ю.И. Елихиной (Мемлекеттік Эрмитаж) қатысуымен комплексті (тарихи, архиологиялық, географо-геоморфологиялық, тарихи-топонимикалық, мəдениеттанушылық, лингвистикалық) зерттеу жүргізіліп, тарихи пайда болуының контекстін жəне ламаисттіккомплекстіңІледеқашанпайдаболғанын анықтайалды.

15 үлкен суреттері мен бейнелері бар тастар орналасқан жартастың мекені мен табиғи ланшафты мəдени комплекс үшін шешуші рөл атқарды. Иконографиялық бейнелер, палеографиялық жазбалар мен олардыңатқаратынтехникасыжағынанкомплекстіңқұрылуыныңтөртфазасынатапкөрсетсеболады.

Бірінші фазасында Будда Шакьямуни, «жалғыз жəне төртқолды» Құдай кейіпіндегі Авалокитешвар бодхисатвасы (2-сурет), орталық паннода орналасқан тибеттік жазулармен біргетабылған Будда Бхайджьягуру, Будда Нагешварарджи суреті, сонымен қатар суреті жоқ болғанымен, алайда Будда Манчжушридің өзініңпанчен-лама Чойчжи Чжалцанға аталған екі мантрасы жəне төртеу алты есе қиын мантра«оmma ni padme hum» – нантұратынансамбльіəртүрлітастарда, бұғау шетіндеорналасқан.

Табыну кешенінің екінші құрылу фазасыойраттырдың «анық хатымен» жасалған он бірдей алты есе қиынмəтіндімантрадантұрады. БіруақыттанемесекішкенеертерексуреттерсериясыБуддаАмитабхидің суретімен толықтырылған болатын. Кейінірек айналасында тибеттік эпиграфиканың жаңа циклі қалыптасты.

Үшінші фазада Амитабхи бейнесінің жанында оған арналған мантра да пайда болды. Сонымен қатар жақын орналасқан тастарда тибеттік жазулар сериясы, оның ішінде алты есе қиын мантрадан үшеу,Будда Шакьямуниға арналған «Жақсы ой өріспен даңқты бол, Лама... білім жəне мейірімділік...» деген жазулар жəнеМанчжушриғаарналғанекімантраоңтүстікшеткіжартастардапайдаболды.

Соңғы, төртінші кешен қалыптастырушы фаза ретінде Тамғалытастағы ең ұзын «Анық хатпен» жазылған курсивті 11 жолды мəтіннің жазылуы болып саналады. Н.С. Яхонтованың заманауи аудармасында мəтін бейнеленген Будда мен бодхисатваға арналған «аурулардан бастап жұтқа дейінгі қиындықтардан өткізген» үшін ризашылдығын жəне «бұл жақта шексіз бейбітшілік болсын» деген тілектерінжазыпкетеді.

Тамғалы тастағы ертедегі қашалған бейнелер мен жазулардың пайда болуының ең ықтимал уақыты 1676 жылдың желтоқсан айынан 1677 жылдың наурыз айына дейін, яғни көшпелі тайпа ургалардың Галдан-хунтайджысы Жоңғариядағы жеке билігі мойындалғаннан кейін жəне оны 1678 жылдың 30 маусымында Далай-лама Лобсаном Гьяцо оған ресми түрде Галдан Тензин Бошогту хан (Құдай нұры түскен сенімділік ханы, ілім тірегі) деп бекітер алдында болды. Жоңған басшысының жеке қатысын 1660 жылдан бастап Ұлы Бесінші Далай-Лама (1635-1682) эманациясы ретінде танылған бодхисатва Авалокитешварбейнесі, соныменқатарТибеттебілімнəріменсусындатқан, 12 жылдықтеологиялықбілім берген тəрбиешісі, жоғарғы тибеттік иерхарх Чойджи Чжалсанаға арналған жазулардың болуымен расталады. Бодхисатва Авалокитешавар-Шадакардың Тамғалы таста көрсетілгендей «бір тұлғалы жəне төрт қолды» Құдайға айналу иконографиясы 1660 жылдарға тұспа-тұс келеді. Ойрат ламаизм өкілдерінің дерегі бойынша, Жоңғар хандығының мекенінде XVII ғасырдың бірінші ширегінен бастап бұл канондық бейнекескіндеме, мүсінжəнемонуманталдыөнертүріндебейнеленебастады.

Тамғалы тас Қазақстан Республикасының қорғауында жəне мəдени ескерткіш əрі ашық аспан астындағыБуддалықхрамболыпсаналады.

Археологиялық ескерткіш ретінде тіркеуге ұсынылған объект Текелі қаласының аумағында «Көне Буддабейнеленгентас»депаталады.ОбъектҚораөзенініңоңжақжағалауындаҚорашатқалыныңкіруінен 30 м қашықтықта орналасқан. Бұл жеке тұрған табиғи тас, салмағы 3 тоннадан артық, ағат түрді,

биіктігі3 метрдей.

Тастың солтүстік-шығыс жағында түзу бетіне жеті баспалдаққа орнатылып, астынан жолбарыс бейнесіндегі мифологиялық қорғаушы тіреп тұрған Лотос Храмында отырған Будда Тəңірінің бейнесі салынған. Суреттіңүстінендоғатəріздіөрнектеліп, көнеүндінемесетибетжазуысипаттасбелгілербар.

Бейнебірнешежүзжылбұрынсалынғанкөрінеді.

VII ғасырда Батыс Түрік қағанатының бірқатар билеушілері буддизмге қолдау көрсеткен. Жетісу жеріндегі ортағасырлық қалалардан да буддизм белгілері көптеп табылғанын, ойрат тайпалары салған будда ламаларының ғибадат орындары «кит-хит» аталғанын айтқан ғалым оның кірпіштен, сабаннан салынып, ғибадат орны бекініс, шаруашылық-тұрмыстық жəне тұрғын-жай ретінде пайдаланылғанын жеткізді. Мұндайорындар Павлодар облысы мен Семей қаласыаумағында да болған. Ал Аблайкит бекінісін 1654 жылы Жоғарғы Ертістің сол жалғалауында, Қалбатауларыныңарасына ойрат билеушісіАблайтəйжісалдырды. Буддалықғибадатхананыңқысқашатарихыосы.

208

Аблайкит – XVII ғасырдың 50-60 жылдарында будданың ірі орталықтарының бірі болды. Кейіннен Өскемен бекінісінің негізін қалаушы И.М. Лихаревтің жетекшілігімен келген орыс отряды ғибадатхана орнынантибетпенойратқолжазбаларының, буддаикондарыменқоламүсіндерініңмолқорынжəнетибетмоңғол қолданбалы-сəндік өнер бұйымдарын тауып, Ресейге алып кетеді. Бұл еуропалық тибеттану ғылымының негізін қалаған құнды дүниелер болатын. Жалпы, Аблайкит туралы көптеген саяхатшығалымдар жазба деректер қалдырған. Оның ішінде қазақ даласын Азияға ашылатын қақпа санаған І Петр де осы кезеңде Қазақстан мен Орта Азияны танып-білуге күш салған. Кешеннің сақталып қалған жобасынан оның сол кездегі ең əдемі ғибадатханалардың бірі болғанын көруге болады. Бұл кешен қорғаныс мақсатын көздегендіктен сыртқы дуалының барлығы тастан қаланған. Оның біршама бөлігі бүгінге дейін сақталған. Будда ілімін таратушы Зая-Пандитаның ықпалымен салынған Аблайкит ғибадатханасы аумағында 2016 жылдың мамыр айынан бері облыс əкімінің бастамасымен археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Бекініс қабырғасы мен кешеннің кіреберісіне жүргізілген қазба жұмыстары нəтижесінде оңтүстік бөлігіндегі жалпы аумағы 520 шаршы метр болатын жер ашылды. Бұл кешеннің қорғанысқа арналған құрылымының жалпы ұзындығы – 2125 метр. Ғибадатхана астында оңтүстік жəне шығыс жағындағы тұрғынжай мен шаруашылыққа пайдаланған алаңдар тас қабырғамен бөлінген. Қабырғадан 50 метр жерде арық өтеді. Осылайша, қамалдың қорғаныс қабілеті табиғаттың тосын мінездеріне де төтеп беруге негізделген. Яғни, солтүстік батысқа қарай таулы жота, ал шығыстан оңтүстікке қарай арық пен батпақ бөгеттері бар. Қамалдағы тас қабырғаның қалыңдығы əр жерде əрқалай болыпкеледі. Жазықжерде3,5 метргедейінқалыңдаса, жауөтуіқиынтаулыбеткейлерде1,5 метргедейін жұқарады. Ғибадат хана аумағықирату ментонаудан қатты зардап шеккен. Жердің беткі қабатындашатыр менкірпіш, тасқирандыларыөтекөп. Қазбажұмыстарыкезінде5 граниттібағанныңтүбірісақалғаныбелгілі болды. Жаныпкеткендіңгекағаштыңқалдығынанқызылтүспенбоялғанұсақфрагменттеркездесті.

Семипалатинск бекінісінің, кейіірек Семей (Семипалатинск) қаласының аты жоңғарлардың қираған Доржинкит (Цорджинкит) қалашығының табылуына байланысты. Джожинкиттің жеті буддисттік храмдары туралы орыс зерттеушілері 1616 жылдардан бастап білген. 1660-1670 жылдары бұл құрылым қазақтар мен жоңғарлардың жиі болатын соғысынан жойылды. Сондықтан олар туралы деректер жинап жүргенГ.Ф. Миллер1734 жылыолардыжартылайқиралғантүрдетауып, былайдеді:

«Ертістіңшығысжағасында«Жетішатыр» (Семьпалат) жатыр... ҚалмақтароныДархан-Зорджин-Кит деп атайды. Өйткені ғимараттардың өзін ішінде тұратын Дархан-Зорджи абыз салды. Ал қашан салынғанынқалмақтарбілмейді. МенТюмендеархивте25 қазан7125 (1616) жылғыМихаилФедоровичтің грамотасынтауыпалдым. Ондабұлғимараттар«тастанжасалғанмешіт» ретіндеайтыпөтеді. Мүмкіносы уақытта салынған да шыған. Жасалған материалына қараса олардың осы уақыттан ескірек болуы мүмкін емес.»

Қызыл кеніш сарайы – Орталық Қазақстандағы белгілі тарихи архитектуралық ескерткіш. Қарқаралы ауданының Кент ауылынан оңтүстікке қарай үш шақырымдық Кент тауының шығыс бөлігіндегі Қызылсу өзенінің жағалауында орналасқан. Қарағандыдан оңтүстік-шығысқа қарай 260 шақырымжердеорынтепкен.

«Кентсарайы» – Ойратархитектуралықескерткіштерінетəн. Буддасəулетөнерініңғибадатханасының кешендерінеұқсас болыпкеледі. Кешен құрамына 4 ғимараттың қалдықтары кіреді: 2 храм, шаруашылық ғимарат жəне тұрғын үй. Биіктігі 1,5-2 метрге жететін бас храмның қалдықтары бүгінге дейін сақталған. Оның үш жақтан жалғас салынған қосымша бөлмелерінің сыртқы шығатын есіктері байқалмайды. Бас храмға ішкі есіктер арқылы өткен. Терезелердің қай жерде орналасқаны туралы да дəл айту қиын. Оның жоғарғыжағындабалконтəріздес6 діңгекпентірелгенқалқанбар. ХІХғасырдыңсоңынақарайғимаратқа үлкен зақым келген. Бүгінде бас храмның крест тəрізді етіп тастан қаланған екі қабатты құрылыс болғандығыанықталды. Бұлжергіліктітұрғындардыңəңгімесіарқылыжəнеоңтүстікқабырғаныңбиіктігі, екінші қабаттағы биіктікте терезенің болуы негізінде дəлелденді. Бүкіл сарай жапсырма құрылыстарымен біргетастақталардансалынып, ішкіжəнесыртқыжағыəкқосылғанбалшықпенсыланған. Қабырғалардың қалыңдығы 1 аршин 2 вершок (ежелгі орыс ұзындық өлшемі, 1 аршинде – 71 см, 1 вершокта – 4,445 см бар). Сарай маңында түрлі құрылыстардың үйінділері жəне бірнеше қабір бар. Сыртынан қарағанда олар қазақтардыкі емес. Бұл сарайдың Жоңғар хандығы тұсында пайда болған ескеркіш екендігін тағы дəлелдейді. Қызыл Кентүйіндісініңмаңынан бидай тұқымы бар бірнешеқыш құмыра, яғни, буддадінінің заттарытабылды.

Ғалымдардың сөзіне сенер болсақ, қазба жұмыстары барысында сол заманға жататын, табылған жəдігерлердің көпшілігі жергілікті жердің жағдайына сай келмейді. Олардағы ою-өрнектер Моңғол елінің лама храмдарындағы дүниелерді əшекейлеу үшін қолданылатын өрнектермен ұқсас. Соған байланысты зерттеушілер «Бұл – будда дінінің лама тармағын ұстанушылардың ғибадатханасы болған» деген қорытындыға келіп отыр. Бас храмның ғұмыры ұзақ болмаған. Қазба жұмыстары барысында сол заманға жататынжануарлар сүйектерініңаздығы жəнесоғантəнжəдігерлердіңазболуыосыныдəлелдейді.

209

Осындай ескерткіштер Шымкент қаласына жақын жерде Талас өзенінің бойында, сонымен қатар, Жамбылоблысында– ТектұрмаспенБаласағұндатабылған.

Ежелгі Жібек жолы (Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан жəне Қырғызстан аумағы) бойында будда мəдениетініңкөптегенескерткіштерітабылған. ОныңішіндееңтанымалдарыТермезедегіІІ-ІІІғасырларда Қаратөбе монастыры, Смугдадағы Санзара алқабында табылған ғибадат үйі, Марадағы ескерткіштер кешені, Тохаристандағы VII-VIII ғғ. Ажына-тепе будда монастыры, Кувадағы (Ферғана) будда храмы, ЖетісудағыАқ-БешімжəнеҚызылтеңізхрамдарыболды.

Жамбыл облысындағы буддисттік артифактар Ұлы Жібек жолындағы Талас өзенінің бойында табылды. Ежелгі көмілген Тектұрмас мəйіттері жəне ежелгі Баласағұн мен Қостөбе қалаларын қазып алғанда буддисттік іздер табылды. Қытай монахы Сюань-Цзян Орталық Азиядағы саяхатында, оның ішінде Жамбыл облысында батыс түрік қағаны буддизмге өте жақсы қарады деп жазды.Меркен тауларында кейде өзінің шетелдік қонақтарымен аттанатын қағанның жаздық резиденциясы болған. Бұл түрікқағанатыбуддизмгеешқандайқарсылықкөрсетпедідегенмағынаныбілдірді.

ҚағанаттардəуіріненкөнетүркілердіңТəңірдінінұстаныпкелгенібелгілі. СоныменқатарҰлыЖібек жолы арқылы түркілер даласына жаңа дəуірдің бас кезінде өзге мəдениет үлгілері де, соның ішінде будда діні де ішінара тарала бастады. Əсіресе II-ІІІ ғасырларда соғды, парфия жəне қаңлы дін уағызшылары белсенді əрекеттер жасады. Бірақ, будда дінінің VІ ғасырға дейін қоғамға елеулі ықпалы болды деп айта алмаймыз. Тек VІІ ғасырдың алғашқы жартысында ғана батыс түркілердің кейбір ел басшылары будда дінін қабылдап, оның орнығуына ынта білдірді. Мəселен, VІ ғасырға жататын соғды тіліндегі Бугут жазбаларындаТаспарқағанныңөзсарайынасоғдылықбуддашылардыалдырып, арнайыхрамсалдыртып, буддашылар қауымын құрып, осы ілімді мемлекеттік дінге айналдыруға жасаған ұмтылыстары туралы деректер жеткізіледі.

Негізгі Қазақстанның Шығыс, Оңтүстік-шығыс, Орталық жəне Оңтүстік-батыс өңірлерінде кеңінен тараған. Ескерткіштергеқарайотырып, тибеттікламаизміліміҚазақстанжеріндеұсталынатын.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.«Дінтану негіздері», Байтенова Н. Ж., Құрманалиева А.Д., Абжалов С.У., Бейсенов Б.Қ., Борбасова Қ.М., Затов Қ.А., РысбековаШ.С., МейрбаевБ.Б., ШубаеваҰ.Қ., Алматы, 2011

2.http://mckr.kz/religii-v-kazahstane/buddizm

3.Позднеев А. М.: «Объяснения надписей и изображений Тамгалы-Таса». Записки Восточного отделения Российского археологическогообщества. Т. XI. 1899

4.Ерофеева И.В. История формирования культового комплекса Тамгалытас (1677-1771 гг.) // Роль номадов в формировании культурногонаследияКазахстана. НаучныечтенияпамятиН.Э. Масанова: Сб. материаловнауч.-практ. конф. Алматы, 2010. С. 490– 530; Рогожинский А.Е. История изучения и новые исследования культового комплекса Тамгалытас на реке Или (ИлийскийКапшагай) // Тамже. С. 474–489.

5.Текеліқаласыныңресмисайты: http://tekeli.gov.kz/pages/52/

6.«ЕгеменҚазақстан» газеті, 14 қыркүйек2016 жыл, «Алтайдыңқұпиясынархеологтарашады» статьясы

7.ГазетаКараван, 29 тамыз2008 жыл,Статья«КрепостьСемиПалат»

8.Орталық Қазақстан газеті, 2018 жылдың 11 қаңтар күнінен басылым, Қ.ӨСКЕМБАЕВ, ҚарМУ-дың археология, этнология жəнеОтантарихыкафедрасыныңмеңгерушісі, тарихғылымдарыныңкандидаты.

210