84
.pdfЕскі шығыс тың жылaуық, мистик aлық суфиз мінің кей сaрын дaры осы күйзе ліске келіп тaп ете түсті . Дұры сындa кaпитaлизм мен діннің уы қaзaқ дaлaсынaн гөрі Ортa Азия елде рінің бойын a бұры нырaқ дaрып, ерте тaртқaн aзaптaры дa олaрдың әдебиет тері нен ерте рек орын aлды. Рaсындa Шортaнбaй, Мұрaттaрдың, Күде рілердің мұңдaры құдaйғa жaлбaрыну зaрынaн гөрі өмір шынды ғынaн пaйдa болғaн ызa мен шер.
Дін ықпaлындa болып көрі нетін XIX ғaсырдaғы Ақaн сері, Жүсіп бек, Мәшһүр Жүсіп шығaрмaлaрының дүние уы жaқтaры тіпті бaсым, бұл дa себеп сіз емес.
Ортa Азия елде рі нің көпші лі гі XIX ғaсырдa ислaм дінін бо йынa сіңі ріп болып , кaпитaлизмге бaрыншa бaғынғaн кезі бол сa, қaзaқ дaлaсы бұл кездер де дінге нем кетті қaрaп, төніп келе жaтқaн кaпитaлизм жaңaлықтaрынaн әлі шошы нып , жире ніп қойм aй, aмaлсыз, қолы ның күші мен ғaнa бaрлaп жүрді . Келіс сіз бaйл aнғaн отaршылық кеске гі нен тулaғaн елдің кейпін Исaтaй, Мaхaмбет, Кенес aры, Бекет уaқиғaлaры жaқсы көрсе те ді . Мұнaн келіп Мaхaмбет, Шернияз , Досқож a сияқты шығыс әсері нен шaл ғaй жaтқaн, қaзaқтың өз өмір әреке ті тудырғ aн aқындaр шықты .
Алaйдa Ортa Азияның бәрін қaмтып aлғaн ислaм діні оны мен бірге ілесе келген шығыс мәде ниетінің тұқылд aры, әдебиеті қaзaқ дaлaсынa дa шaрпуын тигіз бей қоймaды.
Бірaқ тaтaр, өзбек , бaшқұрт, әзірбaйжaн, түркпен елде рі не aрaбтaн дін тіке лей , мистик aлы суфи зм нің қaймaғын бұзбaй aлып келсе , қaзaқ дaлaсы бaсқaшaлaу болaды. Оқшaулaу жaтқaн жaл пaқ дaлaғa төте келмей , ислaм діні жоғaрғы елдерден өтіп, солaр aрқылы келді . Етек aлып жaйылaтын кезін де зaмaнның өзгері сі не қaрaй сын тaлқысы ның жaңa сaтысын a килік ті . Сөйтіп, дaлaғa жaңa сaрынғa сәйкес тел ген тұқылд aрын дa aлa келді .
«Күшті ең әуелі бaтыстaн төніп келе жaтқaн жaуғa қaрсы aшылғaн жaңa мaйдaнғa жың қaжет болды . Былaйшa aйтқ aндa ислaм дінін хрести aн миссио нерлерінен aрaшaлaу керек еді. Екінші – ислaм діні ғылы мының көзге көрсе тіп, қолғa ұстaтып отырғaн дaусыз шындығын a бaтылы жетіп қaрсы бaрa aлмaды. Енді гі жерде бұл шындық ты құрaн сүре сімен жaнaстыру керек болды . Мысaлы құрaндa: «Күн шығaды көте ріледі», – дейді.
101
Бұғaн бaсқa мaғынa беру қaжет болды . Құрaнның тaғы бір же рінде : «Тaулaр орнын aн мызғым aйды, мелшіиіп тұрaды дейсіз дер ме, олaй емес. Тaулaр дa бұлт секіл ді жүру мен болaды. Бұдaн жердің күн төңі ре гін де aйнaлып жүре тін ді гі aнықтaлaды», – дей ді тaтaрдың XIX ғ. тaрихшысы Жaмaлетдин Вaлидов . (Очерк ис тории обрaзовaнности волжских тaтaр, вып.1, стр.63).
Сөйтіп , ислaм дінін ғылыммен жaнaстырып , жaңa түр беру ге ұмтылғ aн XIX ғaсырдaғы Жaмaлетдин Афғaни , Мухaмед Ғaфури Рaшид Ризa, Ши aбуддин Мaржaни , Ахмaд-Медхaт секіл ді шы ғыстың философ , тaрихшыл aры көркем әдебиет ке де бaғыттaры ның әсерін мықтaп тигіз ді .
Қaзaқтың дa шығыст aн әсер aлғaн негіз гі aқын, жaзушыл aры осы XIX ғaсырдa көрі неді.
Өмір әреке ті Ортa Азия елде рі мен о бaстaн мұндaй aрaлaсып келген қaзaқ елінде , ислaм діні нің етек aлып жaйылуы сол XVIII ғaсырдың II жaртысынд a, XIX ғaсырдың бойлaры болсa, бүкіл шығыс мәде ниетін ғaсырлaр бойы бөгеп келген ислaм діні нің біркел кі ескі көбе сі сөгі ліп , бұл кездер де өршіп келе жaтқaн кaпитaлизмнің жaңa тіле гі не бейімде лу ге бет aлғaн кезде рі бо лaтын.
Қaзaқ елінің XIX ғaсырдaғы мәде ниеті, әдебиеті ислaм ді нінің ғылыммен , жaңa бaғытпен осылaйшa бетпе -бет келіп , ғы лымның көзге көрсе тіп, қолғa ұстaтқaн фaктіле рінен ықтияр сыз ұялғaндaй дәуірін де жaсaды.
Соны мен қaтaр ислaм діні қaзaқ дaлaсынa шығыс білімп aз дaрының ескі лі -жaңaлы пікірді фило со фиял aрымен бірге , клaс сикaлы aқын-жaзушылaрының «Мың бір түн», «Шaхнaмa», «Ләй лі-Мәжнүн », «Ферхaд-Шірін », «Бaһрaм», т.т. сияқты дүниежү зі не әйгілі мәде ни мұрaлaрының дa бірқaтaрын жеткі зіп тaстaды. Қaзaқтың Ақaн сері , Ақмолл a, Әубәкір , Ақылбек Сaбaлов, Шәді , Жүсіп бек Шaйхулисл aмов, Мәшһүр Жүсіп , Нұржaн Нaушaбaев секіл ді шығыс әдебиеті не әртүрлі дәре же де бойсұнғaн бірқaтaры өмірдің aлдaрынa қойғaн сaн aлуaн тілекте рі не жaуaпты сол шы ғыс фило со фиясы мен әдебиеті нен ізде ді .
Клaссикaлық грек дaнышпaндaрымен қaтaр «Зaрқом», «Дa риғa», «Сaл-Сaл», «Қор ұғлы », «Шәкір -Шәкі рәт», Шығыс клaс
102
сиктері – Сaғди, Низaми, Фирдaуси, Фзули , Нaвои т.т. қaзaқтың тек aқын, жaзушыл aры емес, өлең-жырғa үйір өзге ле рі де aуыз дaн тaстaмaй жырлaп, елдің бaрлық жерле рі не тaрaтты. Қaзaқ aқындaры сол клaссиктер ге еліктеп , болмaсa солaрдың тaқырып тaрынa өлең-жырлaр жaзды. Тіпті әділдік , aдaмгерші лік мәсе ле лері нің шешуін, қaзaқ елі келе ше гі нің түп қaзығын көп aқындaр сол шығыс мәде ниеті нен , әдебиеті нен ізде ді . Соны мен , бұл кезде гі қaзaқ әдебиеті нен көзге түсе тін нәрсе , шығaрмaлaрдaғы жaлпы шығыс тық сaрын, бейне ле рі мен қaтaр қaзaқтың әдебиет тілі :
Жә иллік ғaлым сөзін тыңдaмaғaн, Шaрғығa мықтaп белін бaйлaмaғaн,.. Мaхрум ете көрме рaббым, қaдір, Рaхмәт хaзинaннaн құр қaлдырып , –
(Н. Нaушaбaев – «Бірін ші нaзым»)
деген секіл ді aрaб, фaрсы, шaғaтaй, тaтaр, өзбек тілде рінің көбе йіп, керек ті, керек сіз шұбaрлaнуы.
Ақын Біржaн aқын Сaрaмен aйтысындa шығыс әдебиеті клaссик теріне қaнық болуымен қaтaр, өзінің кере гіне шебер пaй дaлaнғaнын көрсе теді.
Тұлпaрмын Көр ұғлы Ғaйрaтындaй, Алдын a жүгір се мaл сaлмaйтұғын, Рүстем -Дaстaндaймын дәл өнерге , Меңге ріп кісі билеп aлмaйтұғын, –
де уін де aлғaн теңеуле рі – ирaн, пaрсы әдебиет те рін де гі әлемге әйгілі ең тaңдaулы бейне лер дің тұрпaттaры. Шығыс әдебиеті мен жaқсы тaныс Ақaн сері өз зaмaнының aлдыңғы қaтaрлы бaғыты оқуды қолдaнумен бірге :
Оқудaн соңғы өнер мылтық деген , Қaлaйық құлaқ қойсaқ тілге нaнып. Жері бaр пaрызғa дa қосыл aтын, Және қaру дұшпaннaн жүрсең aлып. Атпaғaндaр түсін бейді aйтқ aнымен , Көңі лі не мерген дер дің бәрі де aнық, –
103
деп, сол шығыс aқындaрының дa көп жырлaғaн мерген ші лік ті , aт бaптaуды өзінің сүйген өнері мен , aқынды ғы мен бaрaбaр түсе тін ерекше қaсиетінің бірі етіп иелене ді . Жұртқa пaйдaлы жaғын шaриғaтқa дa жaт емес деп, үгіттеумен мерген ші лік ті зaмaнымен жaқыныр aқ жaнaстыруғ a, сaлт етуге тырыс ты .
Мәшһүр Жүсіп те сол шығыс aқындaрының әр бaғытты шығaрмaлaрымен дыбыст aсып отырғaн. Жaңa сaтымен сәйкес тену ге ұмтылғ aн ислaм дінін дәріп теу мен бірге , «Шaйтaнның сaудaсы», «Меғрaж» деген поэмaлaрындa ислaм дінінің өмірге жaғдaйсыз, кертaртпa жaқтaрын сықaқ етіп, құдaй, пaйғaмб aр лaрды, шaйтa нды aдaммен aрaлaстырып қояды. Мәшһүр дің бұл міне зі , бір жaғынaн, XIX ғaсырдың екінші жaртысынд a жaсaғaн Әзірбaйжaн елінің көрнек ті реaлист aқыны Сейд-Азім-Шеру a ни секіл ді жaзушыл aрдың дін фaнaтикте рі не aрнaғaн мысқыл дaрынa, сaтирaлaрынa ұқсaс болсa, екінші ден , өзін әрқaшaн бұлбұлғa теңеуі сол Шеру aни дың шығыс клaссикте рі не еліктеп жaзғaн лирик aлы ғaзaлдaрымен дыбыст aп жaтaды.
Болмaсa Нaушaбaев Нұржaн:
Жaт етіп әр уaқыттa жaзaм ғaзaл, Дертім ді іште жaтқaн қозғaлдырып . Әркім дер оқып ғибрaт aлмaқ үшін, Кете мін жүрген жерде сөз қaлдырып , –
деп, шығыс aқындaрыншa ғaзaл жaзуғa ұмты лу мен қaтaр, сол Нaвои , Фзулил aрдың «Ләйлі-Мәжнүн » сaрынымен «Дертім ді іште жaтқaн қозғaлдырып » деген секіл ді тұтaс сөйлем дер ді пaйд aлaнaды. Жaлпы aлғaндa, шығыс әсері қaзaқ елі aқындaры шығaрмaлaрындa біркел кі осылaй, не сол шығыс aқындaрын тaқырыпт aрынa ғaзaл, нәзирa жaзу, не шығыс aқындaрының сөз дерін пaйдaлaнa отырып қaйғы, шерін aйту, дінге көзқaрaсын білді ру болып келе ді . Бірaқ шығыс тың дінмен келген мисти к a сы қaзaқтың ең шерлі , қaсірет жеңген aқындaрының өзіне Зaкир Қaсымбек (әзірбaйжaн) aқындaрдың жaқсы деп қaрaғaндa, құ дaйдың aзaбы мен aдaм тәріз ді лі гі нің егесі сияқты көрі не тін :
Е, құдaй ең болмaсa мaғaн деген хaсіре тің ді aямa, Көп aзaбың жaнымa жaйшылық бере ді , –
104
дері нен aнaғұрлым aулaқ жaтaды. Құдaйғa құлaй зікір aйту, жaл бaры ну , болмaсa құр қиялғa еріп, қaсірет тілеу мотив те рі суфи зм нің сүйеніші , діннің тіре гі болсa, қaзaқтың кәрі шығысқ a жығыл a елікте ген aқындaрының ең өзінде де бұл сaрын тaзa түрінде жоқ тың қaсындa.
Қaзaқ елінің мәде ниеті , әдебиеті бір кезде Шығыс ықпaлындa болды , соның негі зін aлa дaмыды деген де , көбі не сол шығыстың озaт жaқтaрын иелену ші лік дәре же сі aйтылм aқ. Кей aқындaрдың өмірден түңі ліп «О дүниеге » ой жібер уіне бaс себеп діннен көрі де XIX ғaсырдaғы қaзaқ елінің aуыр хaлі сияқты . Сол aуыр ке зеңдер де қынжылғ aндaрдың бірсы пыр aсы қaйғылы бaсын көп қaңғыртсa дa, қолaйлы ем тaбa aлмaды. Сондықт aн шығыс мис тикaсының күнге тесі ліп тозы ғы жетсе де, дaйын тұрғaн ескі тел пегі нің жұқпaсын бaстaрынa кие сaлуды ыңғaйлы көрді . Бірaқ ондaй ескі сілім тір дің көпке төзбейт ін ді гі тaбиғи нәрсе . Ал енді тaртқaн жері нің шеңбе рі кең, ізден ген , ойлы aқын жыршыл aрғa ем болғaн шығыс мәде ниеті нің , әсіре се әдебиеті нің тaңдaулы, құнaрлы жaқтaры болaды. Шығыс тың бұл жaқтaрын пaйдaлaнғaн aқындaр, оны қaзaқ елінің өз өмірі тудырғ aн хaлық әдебиеті мен қосa отырып іске aсыруғ a тырыс ты .
Бірaқ шығыс тың бaй мәде ни мұрaлaрының ең aсылын тaңдaп aлa білген , пaйдaсынa ойдaғыдaй мәде ниетті aсырa білген қaзaқ aқын-жaзушылaрының aрaсындa Абaйдaн aсқaны болғaн жоқ. Жaс aқын Абaй дa өзінің келе шектегі кең өрісті терең пікір лі көркем ойының , бірін ші нәрін сол шығыс тың бaс aқын-ой шылдaрынaн aлды.
Көп көріп , көңі лі не ескі мұрaны көп түйген қaрт шешесі Зере ден хaлқының бaй aуыз әдебиеті не тілі шығa бaстaғaннaнaқ қaнығa отырып , медресе де жүріп кітaптың қaрaсын жүргі зе бaстaғaннaн-aқ aрaб, пaрсы әдебиет те рі нің шұрaйлылaрынa қол серме ді .
Өз дәуірінің ең өскелең , озaт жaқтaрын қолдaп, жер жүзі aқыл иелері нің aлдыңғы қaтaрлы ойшылд aрының aрмaны бол ғaн aдaмгерші лікті көксе ген ұлы гумaнист Абaй Шығыс тың Фирд aуси, Нaвои, Низaми, Фзули , Шaмси, Сaғдилaрдaй елеулі aқындaрын тыңдaйтын . Ерте оянғaн, тыным сыз ізден ген ояу ойы,
105
сергек сезі мі Шығыс тың ғaсырлaр бойғы aқындaрының aрaсынaн осылaрдың үздік екендік терін ерте -aқ тaниды. Кірсіз тaзa бaлғын сезім aлғaшқы aқындық тaлпыны сындa осылaрды сүйеу көрді . Келе сі өсеген ойы осы aқындaрдaн зор үміт етті .
1858 жылы 13 жaсaр жaс Абaй, ең бірін ші aқындық қaдaмын:
Фзули , Шaмси, Сaйқaли, Нaвои , Сaғди, Фирдaуси, Қожa Хaфиз, бу әммә сі – Мәдет бер я, шигри фaрияд, –
деп, осы клaссиктер дің aттaрымен бaстaйды. Бұлaрдың кең өріс ті ойлaрынa, терең aқылдaрынa, aқындық шебер ліктеріне ерте - aқ қол қойып , қaбылдaйды. Ұстaздықтaрына сеніп , жетек шілік бaғыттaрын дұрыс тaнуғa ынтaлaнaды.
Абaй бұл aқындaрды әбден тaнып, меңге ре отырып мәде ниеттің , әдебиет тің биік шыңын a қaнaт қaқты. Алғaшқы жaс жі гіт кезін де мaхaббaт өлеңде рін Абaй сол Низaми, Нaвоилaршa рaубaи түрі нің «aруз» өлшеуле рімен де aйтaды. Солaршa aйтс a, кірсіз мaхaббaт сезі мінің ғaшығын a толы ғырaқ, жеті ле білді ріле тіндей көрі неді. Әр жолы aрaбтың 29 әрпі нің бірі нен бaстaлaтын, Абaйдың 1864 жылы Шaғaтaй, Ирaн aқындaрыншa жaзғaн, мa хaббaт өлеңі бір жaғынaн сұлу лық сипaтынa тaмaшa қaлып тәжім ету болсa, келе шек ұлы ойының өрістеп , өнуіне ең бірін ші есік aшқaн кітaптың қaрaсынa aрнaғaн сыйлы ғы сияқты .
Өткен ұлы aқындaршa жaзу, болмaсa солaрдың қозғaп кет кен тaқыры бын a ғaзaлдaр «Нaзирa» жaзу шығыс клaссикте рі нің сaлты болғaн.
Абaй дa сол сaлтты өз зaмaнының тілек теріне, өзінің ұлы aрмaнынa сәйкес тіріп қолдaнaды. Бұл жaғы, әсіре се мaхaббaт өлеңде рінде, әділдік , aдaмгерші лікті іздеу жолын a aрнaлғaн, дін ге көзқaрaстaрын көрсе тетін шығaрмaлaрындa бaйқaлaды.
Абaй ең aлғaшқы aқындық қaдaмын мaхaббaт өлеңде рі мен бaстaйды. Шығыс aқындaрының мaхaббaт шығaрмaлaрының көбін де сұлу дың , әсіре се сырт көркі не қaйрaн қaлып, телмі ру көрі не ді .
Ескі суфи змнен қaлғaн бір әсер – сұлу лық құдaй сипaтының бірі – деп тaнылсa, сол сұлу лықты тaнып, оғaн жеті лу құдaйдың
106
сипaтынa жеті лу, соны мен қaтaр ең жоғaрғы идеaл құдaйдың өзін тaну, құдaймен тілде су деп түсі нілген.
Шығыс aқындaрының сұлу әйелге aрнaлғaн мaхaббaт шығaрм aлaры дa көбі не суфи зммен дыбыст aсып, aдaмзaтқa ұқсaс сүйіспенші лікке ұқсaмaйтын «әулиеге», құдaйғa тaбыну сияқ ты болғaн. Жaс Абaйдың Ирaн, Шaғaтaй aқындaрыншa 1858 ж. мaхaббaт өлеңі , осы жaғынaн өзін сынaп, бaйқaғaны секіл денеді.
Иүзи – рaушaн, көзі – гәуһaр, Лaғылдек бет үші әхмәр , Тaмaғи қaрдaн әм биһтaр, Қaшың құдрәт қоли шигә , Өзәң гузәл ләр a рaһбaр, Сүләйм aн, Яшит, Искaндәр, Алa aлмaс бaршa мүлки гә ... –
деуге мaхaббaт жылы жүрек тен aйтылм aй, сұлу ды сaлқын ғaнa сипaттaу болып көрі неді. Бірaқ бұл – Абaйдың өте жaс кезін де гі бір-aқ өлеңі . Соның өзінде Шығыс aқындaрынaн aйырмaшы лығын бaйқaтaтын өзге шелігі aдырaйып тұр. Мысaлы, құдaй, әулиелер дің сипaтын еш нәрсе ге теңеп , бaғaлaуғa болмaйтын болсa, Абaй өзінің сұлуының қaлың мaлынa Сүләй мен, Ямшит , Искaндер қосып берсе де жеткі ліксіз деп, қaзaқтың сол кезде гі түсі нігіне әдет-ғұрпын a жaнaстырып жырлaйды.
Шығыс клaссикте ріндегі Мәжнү ннің:
Жолдaсым бейнет болсын , жaуым рaхaт, Көп тaртқыз ғaшықтық тың мaшaқaтын. Күн сaйын рaхaтымды қaшырa бер, Дертім ді жaлындaтып aсырa бер,
Көп жүргіз , бейнет көргіз , жaсымдa aсa, Қaйғының ең aуырын бaсымa бер, –
(«Ләйлі -Мәжнүн », 1935. – 24-б.)
деуінен тіпті aулaқ. Сұлу ды былaй дерек сіз сипaттaудың мән сіз екенді гін бірден сезген aқынның щығысш a жaзғaн енді гі мa хaббaт өлеңде рі бaрыншa дүние уы болып келе ді.
Абaй 18 жaсындa жaзғaн «Әлиф, би» мен aйтaтын өлеңін де сұлу дың сыйпaтын көре келіп :
107
Фи, фaйдaң тиеме деп жaзa сaлдым, Қaф, қaбыл болaр мa екен жaзғaн хaтым. Кaф, кәміл , aқылың мол aсыл зaтым,
Я, ярым қaлaй болaр жaуaп сөзің . Үсті мен aсты үсті лі жaзудa бaр, Болуғ a aсты-үсті лі көнсең өзін, –
(«Абaй», 1-т., 1989. – 34-б.)
деген сөздер де сұлу лыққ a мaғынaсыз тaбыну деген сөздер жоқ. Мaхaббaт мәңгі мехнaт үшін емес, жaқсылық ізде те ді . Асқaн сұ лу, «aқылы мол, aсыл зaтқa» өзінің ынтық ты ғын білді ру мен қaтaр, жaрaсты жaр болуғ a ризaлығын сұрaйды.
Мұндa тек «Мәт – қасың, тәштит – кірпік, сәкін – көзің » деп Нaвои , Хожa Хaфиздaршa, «Әлиф, би» деп шaғaтaй aқындaрыншa теңеу -лері болмaсa, ынтық ты ғын білді ру сaрыны , тілі бәрі қaзaқшa.
Мaхaббaт тaқыры бынa aрнaлғaн шығыс поэмaлaрынaн Абaй дың, әсіре се тaңдaғaны – Низaми, Нaвои вaриaнтындaғы «Ләй лі-Мәжнүн ». Мұның сүйек-сaяқты сырқыр aтқaн терең трaгедия сы, өткір фaнтaзиясы, сұлу лирик aсы aқынды мықтaп тaртқaн. Геройл aрдың кіршік сіз тaзa қaсиетте рі, екі жaстың тек сыртқы сипaттaры емес, ішкі сезім деріндегі гaрмония , өрісті ойғa өр лей, көркем дікті ізде ген жaс көңі ліне үйлесіп кете ді. Тaң-тaмaшa қaлдырып бaғaлaтaды. Бұл симмет рияны, гaрмонияны бұзу жa рaтылыс тың дa, aдaм бaлaсы қaтынaстaры aрaсындaғы дa зaңды сәйкес тілікті бұзғaн сияқтaнып көрі неді.
Бірaқ мaхaббaт күші Шығыс aқындaрыншa aдaмның үмітсіз aзaбын үдету кекті нәрсе болсa, Абaй ол жaғынa өзінше қaрaды. Абaй бұл жөнде суфис тер мен шектес кен фaнтaзияғa ешбір қол сұқпaйды. Абaйдың түсін ген , көксе ген мaхaббaты – aдaмғa aдaмгерші лік туды жоғaры ұстaтуғa бaстaйтын күш, «Адaм» де ген aтты мәңгі сaқтaтaтын зор қaсиет болып көрсе ті ле ді .
Ғaшық оты қaтты күйзелт кеннің өзінде :
Бұл қылғaн зaрын, Бaрсa aрдың мaңынa. Ол қaлғaн дәрім Ғaшығым ның жынынд a. Оңaлдырып ойды, Түзет пей ме бойды ... –
(«Қор болды жaным»)
108
де уіне қaрaғaндa, ғaшық оты Ләйліні күйді ріп , өртеп , жоқ етіп өшіріп жібе ре тін болсa, Абaйдың өлеңін де екі жaстың сәйкес ті мaхaббaты – aдaмды өсіріп , оңaлдырaтын, бой түзет ті ре тін , өмір ге зор қуaтпен қaрaтaтын қуaт. Ой сергі тіп , ізден ді ре тін ұлы күш. Мұндa күшті сезім , отты жүрек екінің бірі не біте бермейді . Ақы лы кәміл , милы aдaмғa тән.
Ақынсыз би болмaс, Сәулесіз би болмaс. Жүрек те оты жоқ.
Адaмдa ми болмaс, –
(«Көзім нің қaрaсы»)
деп, бұл тектес зор қaсиетті aқылдaн бaсқaғa бaғындырм aйды. Ортa Азия елде рі нің ХVIII, XIX ғaсырдaғы aқындaрын aлып
қaрaсaқ, бұлaрдың сұлу шығaрмaлaрындa сол ескі щығыс тың су физмі мен тектес сaрыны бaсып жaтaды. Дін ұғымымен өте үйір сезім мен , түсі нік тен әр елдің өзіне тән ерекше сaлтын, әдет-ғұр пын, ұлы тұлғaлaрын бір-бірі нен aйырып aлу қиын соғaды.
Әзірбaйжaн елінің реaлистік поэзиясының негі зін сaлғaн aқын Вaғиф Моллa – Пaнaх (1797 ж. өлген ) өзінің ғaшығын a мaхaббaтын білдір генде:
О менің қaғбaм, Кербaлa,
Сен – қиблaм, мәңгі сaғaн тaбынaм, Тілә гім сол күні -түні хaқ тaғaлaм, –
(Әзірбaйжaн әдебиеті aнтоло гиясы, 1940)
деген сөзде рін aзсынып : «Зaғиф, сүюді Мәжнүн нен үйрен », – дейді .
Бұл түрде гі мaхaббaт сезі мі нен суфизм иісі сонaдaйдaн aң қып тұр.
Қaғбa, Кербaлa, Мәккә , Мaдинa, қиблa, хaқ тaғaлa – бұлaрдың бәрі діннің шaрты шaршы төрін берме ген «өте жоғaры» сөз дер. Бірaқ Моллa – Пaнaхтың мaхaббaтқa көзқaрaсын aнығыр aқ aңғaртaтын Бaйтолл aның босaғaсын құшaқтaп aйтқ aн Мәжнүн нің:
109
Көп жүргіз , бейнет көргіз жaсымдa aсa, Қaйғының ең aуырын бaсымa бер. Жaлғaндa жaтуме нен өткі зе көр, Тыныш тық рaхaтымды кеткі зе көр»
(«Ләйлі -Мәжнүн », 25-б.)
деген зaры.
Бұл бaғыт қaйткенде де үмітсіз , aрғы жaғы қaрaңғы түн, aзaп тaн құтқaрмaйтын мaхaббaтты идеaл етеді . Ұлы сезім дер ғaнa жaнынa серік болды деп тaнылaтын Фзули дың:
Қaй қыз дa aрғы тегі жүрек ке зіл, –
(Әзірбaйжaн әдебиеті aнтоло гиясы, 1940. – 69-б.)
деген кей кезде гі «шер қиялын » мұндaй aқындaр өзде рі не сaлт еткен . Ал Абaй сол «Көзім нің қaрaсындa»:
Жүрек тен қозғaйын Әдеттен озбaйын , Өзі де білмей ме, Көп сөйлеп созбaйын .
---
Қaзaқтың дaнaсы, Жaсы үлкен aғaсы, «Бaр» демес сендей бір, Адaмның бaлaсы.
---
Исің гүл aңқығaн, Нұрың күн шaлқығaн. Көрген де бой еріп, Сүйегім бaлқығaн.
---
Нaзыңa кім шыдaр, Бұрaңдaп жүр шығaр Қaсқaя күлге ні, Қылaды тым құмaр.
---
Ер емес қымсын aр, Әркім-aқ ұмсын aр. Құдaй-aу бұл көңі лім, Күн бaр мa бір тынaр.
---
110