Һурвдгч бөлг

XII-ч Әәрмин начдив Мейер Кизляриг хаяд, штабан дахулад әрлнә. Цаһачуд амрад одна, үкс гиҗ балһсиг эзлнә. Саак ХI-ч Әәрмд сана авдг зав уга болна. Арһан бархларн, командарм Левандовский цухрлһан бичә зогсатн, Әәдрх хәләһәт үрвтн гиҗ, әәрмдән закна. Диг-дараһан алдад уга, невчк арһта гисн, негдгч болн хойрдгч дивизин онц әңгст, Кочергина, Вороновин, Сабельниковин болн Кочубейин полкст онц заквр өггднә: хамгин ард йовҗ, цуг әәрмән хортна дәврлтәс харҗ, хәләҗ йовтн гисн...

Тегәд, неҗәдәр, хошадар, бичкн-ик уга багар цувлдсн, нурһлҗ йовһар, көлгтәнь чигн, зәрмнь темә, мөр унсн, эн зах уга утдан сунсн Хальмг теегәр орҗ аашна: эцәд, хойр бөкнь нуһрад унҗ одсн, киитн салькнд киисхин нааһар дәәвлсн, шар атн деер хойр матрос сундлсн, чикн-нүр уга чимк махлаһан чикн болһн деерән селгәдәр тәвҗ селвсн, ахр хар бушлатнь алькинь чигн эс дарсн, басл яахан эс олҗ, бөгдилдҗ йовна. Болв эднә күслнь негн: минь эн шора салькн хойрас талдан юмн уга, шордаврла харһулм теегәс әмдәр мөлтрҗ, шулун гидгәр Көк теңгст, Иҗлд күрхәр мөрәдсн:—Уралан, удл уга Әәдрхн!—гиҗ каңкшлна.

ХI-ч Әәрм дахад, цаһачудас зулсн әмтн күчр зер-цоохр: ик зунь угатьнр, уйдг, урлдг болн нань чигн эрдмтә улс, тедн дунд уулыхн, келн-келәрн йилһрсн, тер алдна балһсн, селәдихн улан цергчнрин өрк-бүлмүд бичкн өлг-эдтәһән арвн миңһн ацан, арднь зүсн-зүүл церг: Хар теңгсә болн Балтийск матросмуд отрядарн, Таманск дивизин әңгс, китднрин, латышмудын, мадьярсин батальод, шахтерск отрядмуд үрвлднә.

Хальмг тег... Хааран хәләвчн, мел делгүдән делвәһәд нүдн төрх нег модн шовахш. Цасн уга хар цодла, һазр таг болад көрч одсн, чолунас дор үрглҗләд борлад — буурлдаһас талдан урһмл тас медгдхш. Зуг урлдана мөрд кевтә нег-негнәсн түрүлхәр адһсн хамхулмуд долдалад, ард-ардасн көөлдсн йовна. Күн, мөрн уга ундан хәрүлм усна юмн, һолнь һәәд одг, бичкн һорьк чигн харһхш. Хая-хаяд худгуд харһна — шавхгдҗ одсн, хоосн. Түрүн ирснь уулдад, усинь чиләчкәд, цаарлсн... Ардаснь ирснд уух биш, хот кех биш, аман норһдг шүлм уга болҗ генүлнә. Басл му заян!

Сөөһәр хәләхнь, энд һал, тенд һал, эн зах уга түүмр болҗ, үзгднә. Әмтн шуд харһсан шатана: арһсн, хамхул, кенчр, цаасн күртл. Арһан бархларн, нам тергән хамхлад, һалд өгнә. Эсгхлә, теснә гидг берк. Киитн—модн хуһрм, шуурһн-шора цасн хойр хутхлдсн, шугшад, ууляд, өшрсн олн чонмуд мет авч идәд бәәнә. Салькн үзүртә бийнь шуд өрчәр орад, нурһар һарна. Иим кецү бәәдлд, халун хот биш бүләлх усн уга улст, һалас даву эркн юмн уга. Көлчәснь — негн, көлчәхәс урд чонмуд шаргад, мел дәврх бәәдлтә, өөдән, теңгр хәләҗ уульлдсн, тендәс зөв сурсар нирглднә.

Зогсад амрдг чигн арһ уга. Книтн сөөһәр, салькн, шуурһн дотр, доран, зогссн һазртан көрч одх юмн биш. Тегәд, Балтикин матросмуд түрүлсн, Кронштадтыг харслһнд әврән үзүлсн «Гангут», «Аврора» болн нань чигн нер туурсн кермсин баатрмуд түрүһәр түрү кеҗ йовхш, уралан шудрсн, эднә арднь басл чигн әмндән күрч дахлдсн хар теңгсихн йовна.

• Учр уга. «Гангут», — гиҗ, «Аврорин» матрос үүрән хөрҗ йовна, — улм чаңһр, толһаһан өрг, сальк өр!

• Сальк өрн гихлә, «Аврора», сана терчн авхулхшлм...

Генткн шовһр ората ишкә гер борлад, толһан ташуд ор һанцар бөгдисн болад бәәнә.

— Үзҗәнчи, «Гангут»? — гиһәд, «Аврорин» дун чаңһрад одв. — Бүләдәд, невчк амрч авхм, тегәд, цааран үрвхм...

Немр, дула хәәлдәд, герүр гүүһәд орхла, һулмтнь унтрҗ одсн, салькн уга гихәс биш, киитнь һазаһас тату гиҗ болшго гер дотр некә девләр хучсн эмгн кевтнә: халу дөрчәхнь ил, чирәнь улан түүмр болсн, түүрчәд, шүдн уга амарн бөлвәләд хәәкрсн бәәнә, юн гиҗәхнь медгдхш.

• «Гангут», хустган өглч, —гиҗ «Аврора» келн, һулмтын өмн йовһн сууһад, арһс зергләд, һал өгв. Тулһ деер бәәх хар хәәсиг невчк зәәлсн болад, ус кеһәд буслһҗана. — Эврсән цә уухм, эмгнд цә өгхм... Көлсн һарад тәвгдхлә, гөңгрәд, эдгәд чигн бәәх, а? — гинә. — Цәәһәсн, «Гангут», һарһ, өдмгән һалур өөрдүл, невчк девтх...

— Таманцнр эмгиг үзчкәд, тас ардан хәләл уга одвш, — болҗ, тернь дорван уудлад, ю-кү һарһҗ йовна, — шуд сүмсн уга одвш!

— Әәлдҗ йовна, халун гем гиһәд, наадна юмн бишлм, — гиҗ, «Аврора» келҗәнә, — чи ма хойрт халун гем юмб?

— Халунд авгддг угав, киитнд даргддг угав гихәрий?

— Тиим, тиим, «Гангут»! Уснд эс чивдг, һалд эс шатдг...

Тегәд, хойр матрос агтахн хар цәәг халуһар сорад уулдсн, көлс һарһад, йосар дуладад авчксн, гемтә эмгнд күчәр гишң бас уулһҗана.

— Иигҗ күн эцдви? —гиҗ «Аврора» өврсн, —чирәнь чини нудрмас бичкн, хурняснь гихлә, һазак хаалһ мет...

Цә уусн эмгн тәвгдәд, чирәднь нам цусн орсн, түүрчҗ, бүтҗ, дагҗҗаснь төвкнәд, уутьхн, әрә секгдсн болсн, харань хәрәд бәәсн хойр нүдәрн унтрн гиҗәх шам кевтә голң-голң гиҗ хәләһәд, шүдн уга амарн маасхлзҗ инәһәд, гекәдл бәәнә: ханҗахнь, әм аврвт гиҗәхнь алдг уга,

• Энчн «Гангут», халун гемәс биш, харһнад, даарад заратрҗаҗ. Хәләһич, мел талдан күн... Хойр-һурвн өдр хәләсн болну...

• Чи үлдхәр бәәдм болвзач? Бичә һәрһл, «Аврора»...

Тернь хәрү өгсн уга, зуг «яһна?» гисәр үр талан хәләһәд мусхлзхас биш.— Бас нег цә чанхм. Эврсән уухм, эмгнд өгхм, тегәд...

Матросмуд цәәг болһад оркв. Эмгн тагчг хәләһәд кевтнә. «Ган­гут» хату өдмг үүләд, ааһта цәәд тәвәд бәәнә, удсн уга эмгнд бәрүлҗ йовна. Тернь авн, хансар гекәд, дала юм келнә, өндәһәд, өгсн хотыг ун, идҗәнә. Урсхин нааһар җөөлдсн өдмгиг үүмүлҗл бәәһәд зальгчкна, ардаснь цәәһәр туулһад оркна.

Хоосн гесндән өлг авсн, дуладсн эмгн хәләһә бәәтл оңдарад, босҗ йовна. Дериннь дорас бортх девлән татҗ өмсәд, деегәрнь деес бүсләд орксн, һалын өөр сөгдсн көвүдиг дораһар шинҗләд бәәнә, йовхар бедрҗәхинь медҗәнә. «Көөркс, эднә хувцинь,— гиҗ, сана зовсн эмгн яахан, яһҗ дөң болхан олҗ ядҗана,— йир гиигн... Күлт болснь йир ахр, күүнә нурһ хальчлна гишго. Өргн-өргн хар шалврнь шуңһрцгарн шуд сальк хавлад, үләгдсн җилк гихм...»

Эмгн өндлзәд, хавтхасн түлкүр һарһад, халалсн хар авдран җиңнүләд секнә. Дотраснь цемгн һадрта хурсх үч һарһад, «Аврорт» өгчәнә, цааһаснь эвтәкн девл авад, «Гангутд» бәрүлҗәнә. Дала юм келәд, инәһәд, хойр һарарн селн заңһад зааһад, таднд өгчәнәв, өмстн, хәәмсм, дулан йовтн гиҗәхнь ил. Заагарнь хойр һаран зүркндән шахад, икәр хансан бас медүләд йовна.

«Аврора» үчиг өмсәд, захинь босхад орксн. «Гангут» девлтә, байртан әрә тесҗәнә, хойрулн һарад йовн гиҗәнә, бас ханлдад, теңкән уга. «Аврора» дорван секәд, бәәсн нег өдмгән, бичкн цәәһән эмгнд өгнә.— Чиниһәр теслцәд, күрч үзхм,— гиҗ үүртән келнә.— Эсклә маниг йовҗ одхла, эмгн саак кевәрн... Иим сәәхн седклтә күүг һундаҗ болшго.

Хойр матрос эмгнд мендән келәд йовад одцхана. Эмгн арднь һарарн дайлад, нульмсан. арчад үлднә: — Менд, байрта йовтн, хәәмсм,— гиҗ йөрәһәд, зальврна,—теңгр, бурхн хәәрлтн, көөрксиг, иим цаһан седклтә, делкә мини гисн улс муула, түрүлә харһх зөв уга. А хәәрхн, бурхн-багшин гегән минь, эрҗ, сурҗ бәәхм танасн — эн хойриг хәләҗ, харҗ йовтан...

* * *

Ик өндрт оршго, болв маштг чигн биш, шулун-шудрмг, баахн залу, Хальмг күнь ил, гииглг тиим йовдлар Әәдрхнә шивә эргәд одв. Хомутников доран таг зогсад: «Одак — Кануков! Мөн! Би эс таньх, эндүрх зөв угав, ардаснь, нурһнаснь хәләсн бийнь!» — гиҗ санна. Тегәд, дор ормасн сарвлзад гүн йовҗ:—Харти!—гиһәд хәәкрәд оркв.— Харти! Кануков!

Залу зогсад, ардан эргн, тосад гүүҗ йовна. Эн хойр зөрлцн, теврлдәд, нег-негән базһад, үмгәд,— иигәд нег харһхм бәәҗлм!— болҗ Кануков байрлна.

Хомутников невчк хооран цухрад хәлән:—Зогс, зогс, Харти, чи цергт йовх кевтәлмч, а?—гинә.

• Би яһсмб, тиигтлән, цергт одшго?

• Уга, чамаг, Харти, багш күүг сурһ-сундл гих кергтә, харчудтан за, күүкдтнь...

• Хортан дархла, үр Хомутников, Советин йосан харсад, батлҗ авхла, сурһадл бәәхгов, зуг ода деерән, эврән медҗәнәч...

• Тернь тер, — гиҗ Хомутников саналджана, — зөв, зөв... Тегәд, хама йовнач? Ю кенәч?

• Негдгч Царицынск мөрн цергә полкд йовнав, улан цергч хальмгудын талмшньв. Бас ю-күүһинь зааһад сурһнав.

• Бидн Петроградт харһснас авн... Одак нег хальмгла харһсн...— Хомутников кесг давсн хамгиг сергәҗ, тодлҗ йовх бәәдлтә, тагчгрҗ одв.

• Баяновиг келнчи?..— Кануковин чирәд сүүдр туссн болад одв. — Бас нег харһув, әмән әрә авч һарув. Полковник Чернецовд намаг бәрүлҗ өгәд, таран гивш. Хәрнь, Федор Подтелковин үлдәс полковник эс үксн болхла, намаг тер алдна гидг берк...

— Ода яһҗ йовнчи, Харти? Энд юмб?

— Хальмг дәәнә комиссариат орҗ йовнав, намаг некҗ, икәр керглҗәдгчн...

— Намаг бас...

• Тиигхлә, — Кануков байрлад одна, — йовн күүндий. Би хүвән келчкүв, ода чини селгән, кел, тодрха кевәр, юучн алдл уга. Петроградас экл...

Хомутников үүмәд, юунас авн, яһҗ эклхән олҗ ядҗана. Кануков энүг адһаҗахш. Кесг юм сергәһәд оркснь ил, шуукрчкад, келҗәнә —Бийчн, Харти, Советмүдин Цугәрәсән һурвдгч съездин көдлмшт орлцад, үр Лениниг бийинь үзәд, келсинь соңсад... Басл сүркә омг, өргмҗ тернь өгв. Дарунь маниг, зун кү цуглулад, цуһар большевикүд, агитатор болх партийн даалһвр өгәд, цәәлһврин көдлмш кетн гиҗ, Теңгә область орулв. Тиигн гихнь, тенд кулакуд негдҗ авчкад, бослда келдәд, көл-толһа уга бәәлдҗ. Большевик хазгудас «Үгәрн болн кергәрн» гидг революционн от­ряд бүрдәсн, терүнә командирин дарукд би суңһгдв. Тер хоорнд контрреволюц улм һалзурад, бослдан улм өргҗәд, областин ик зууднь түүмрлсн, нег үлү Брест-Литовск бооца эвдәд, дәәсрхәд орҗ ирсн германск церглә авлцад, күчр әәмшг үүдәсн, дегд чинвртә болҗ одв.

Теңгә республикин правительствин толһач үр Подтелков шаңһа зөөриг — мөңгн болн нань чигн үнтә хамгиг эрк биш харсхин төлә цаг түдлго Новочеркасскас Ростовур авч һарх заквр өгв. Түүгинь күцәх төр мана отрядын өмн тәвгдв.

Поезд көндрәд һарв. Эн цаарлх дутман йовдлнь улм чаңһрад, хурдлад, хойр рельсин ниилдвч болһнд хәңкнәд, «адһх кергтә, адһх!» гиҗ цокад, өлвкәдл йовна. Кущевка станцд күрч ирвидн. Хәләхнь, әвд бәәдлтә улс, хувц-хунрнь алг-цоохр, цуһар согту болчкад, бу, зер-зевән зөрүлчксн, ор дарад хәәкрлдсн, шууглдсн гүүлдәд аашна. «Анархистнр! Алх-булхас, авхас талдан юн меддм биш, — гиҗ мана командир келҗәнә. — Белн болтн! Ха гилһнлә, хаһадл бәәтн!»

Үзг болһнас, үүдәр, терзәр, нам вагона деерәс тедн тал зөрүлсн бу, пулемет хамг белн бәәхиг үзчкәд, тедн тулад зогсад, мел оңдарҗ одцхав.

— Хазгуд, тадн яһҗанта? Эврәксән, көдлмшч, крестьян улсин үрдиг хахарий? — болҗ томһ сахлта, ут үстә ик чигн шар матрос хәәкрҗәнә, бийнь пистуларн наадсн болад хаяд, хавлад бәәнә. — Үңгитн, хазгуд, эвәр кехмн болвза? Зөөриг хойр әңгләд, негнь мана болтха, наадкнь — тана, тегәд, тус-тустан хөвәрн болна, а?

— Олна зөөрәс мисхл чигн күүнд өгшговидн! — гиҗ ик уурта кевәр Пономарев келәд, нам тал хәләһәд закҗана. — Үр Хомут­ников, мини командар хатн, сум бичә әрвлтн!

Бидн пулеметмудын амиг иигән-тиигән кеһәд зөрүләд, бел кеһәд орксн — хахла, шуд сольвад хадхан пл герчлҗәнәвидн. Тер хоорнд мана нег взвод бууһан бел кеһәд, чавгинь татад зөрүлчксн һәрәдлдәд бун, дәврхәр седҗәнә. Одак шальшҗ, дала юм келҗәсн шар матрос оңдарад, чирәнь көк үмсн болҗ одв. Шууглдан номһрад, анархистнр амндан ус балһсар бәәлднә, нег толһач талан, нег манур ормалдсн, яахан олҗ ядад хултхлзлдна.

Генткн шар матрос пистулан бүсдән хавчулн, хойр һаран деерән өргәд, элк хатад инәнә. Хахла хатн, би нам бүрушах седкл угав гисн бәәдлтә, бийнь толһаһан нәәхләд: — Ой, ой, хазгудасн авчатн, ахнр-дүүнрәсн, — болҗ цань уга өврсәр инәнә, — шог һарһад, невчк наадлс гисн, шуд деедин орнур илгәхәр седлдәд... Иигҗ халдхар седсн орхнь, хазгуд, инәдн-наадн кергтә, би-ду... Гарма яһла?

Түүгинь гетҗәсн кевтә гарма эңгсәд, келәд-дүләд одв. Шар матрос шаһа болһнан цокад, өсрәд-тогляд, эргсн болад, захлад, зааград һарч йовна. Нөкднрнь, дала юм дәәләд авчксар канкшлҗ, хәәкрлдҗәснь альд? —арһул, неҗәдәр-хошадар ардаснь дахлдад, әрлснь тер.

Комиссариатд күрч ирхнь — күн дала: орсмуд чигн, хальмгуд орлдад-һарлдад, мел сольвлдад бәәнә. Кануков Хомутников хойр кергәр йовх цергә улс болад, бәәсн әмтнд зөвән келәд, орад одв. Хойраһинь суулһад эклв: — Таниг, үр Кануков, үр Хомутников, сурҗ авдгмдн учрта. Хойр насна Хальмг көвүд, 1020 кү цергт авсн, авгаснь эндү-хаҗһр дор-дорасн һарад, дуту-дунд дала болв.

Хамгин ик эндүнь— полк бүрдәх кергиг хальмг биш, теднә заң-бәәр, авг-бәрц, бәәдл-җирһл эс меддг улст даалһсн — теднь аль чигн юмиг эврәһәрн, болсарнь кеҗ-күцәҗ бәәснь хальмгудт таасгдл уга, теднә седкл-уханла ирлцл уга, түүнәс көлтә тархдан күрәд...

• Полкин һардврт, тегәд, хальмг уга бәәсмб?— гиҗ Хомутни­ков соньмсна.

• Уга, зуг комиссарнь Манҗин Шуурһч гиһәд, келтә-амта, шулун-шудрмг залу...

• Комиссарнь хальмг гисн баһ биш,— гиҗ Кануков эврәһән келв.

— Тернь тер,— военком гекәд зөвшәрҗәнә,— зуг һанцхн модн һалд өр болхш гиһәд, алькдан чигн күч күрч ядад, һанцардад... Командирмүд хальмгар меддг уга, цергчнр — орсар хоосн... Нег-негән эс меднә гидгәс үлү юмн бәәхий? Келҗ — зовлңган медүлҗ чадшго, сурҗ— кергтә юман авч чадшго. Тиигчкәд, полкиг Цаһан Амнас цааран, Шин Балһсна алдар нег орс селәнд авч одад хайчксн кеер, тег дунд, аюдан бәәх улст юмб?.. Келҗ-келҗ, үүрмүд, полкд йоста эзн уга. Тегәд, бидн Реввоенсоветәр дамҗулад сурлавидн: дәәнә дамшлтта, цергә диг-дара меддг, сурһульта, эрдмтә хальмгуд өгтн гиҗ. Эндрәс авн үр Кануков Хальмг цергә әңгсин бүрдәһәчнь болн һардачнь болҗанат, та, үр Хомутников, Хальмг негдгч полкин командирт. Эн төртн, үүрмүд, Реввоенсоветд келәд, күүндәд, зөв авчксн төр. Ода медгдҗәни, яһад тадниг дуудулснь?..

Кануков Хомутников хойр дард гилдәд бослдад одна, воен­ком суутн гиһәд докъялад суулһна. Зөвәр тулҗаһад, цааранднь келнә:— Бас чигн хойр полк бүрдәх төр тәвгдсн бәәнә. Тиигхләрн, заагарнь зааврмуд сольгдад бас генүлнә. Хальмг дивизь кехмн гилдәд чигн одна. Ода Хальмг бригад бүрдәх болсн бәәнәвидн. Юн гиҗ нерәдгдсн төр уга. Төр мана талдан. Энд-тенд церглҗәх улсиг цугинь цуглулад, үр Кануковин һарт өгхлә, эн эднд ю-күүһинь зааһад, дасхад, дәәнә көлд йовх хальмг цергә әңгсүр йовулҗах... А үр Хомутников болхла, эврә полкан, эрәснь невчк сулдсиг чаңһаҗ, диг-дараһинь ясҗ, йоста цергә бәәдл өгч үзтн. Хәрнь тер, үүрмүд. Мел ода йовтн, полкд күртн, көдлмшән цаг түдлго эклтн. Сән аш таднд мөрәдҗәнәв. Полкд Хальмг таңһчин дәәнә комиссариатын халун менд келтн.

Кануков Хомутников хойр бослдна, военком эн хойрин һаринь атхад, үүдн күртл үдшәнә.

Һарад ирхлә, үүдн хоорнд секгдхинь күләсәр Когтев Җалыков хойр зогсҗадгчн. Һарч йовх хойр орхар йовх хойрла мөрглдн гишң чирәцәд харһна. Генткн Когтевин нүднь икдәд, ормасн болад одна:—Эй, салдс! — гиһәд, Хомутниковин барун ээм деернь һаран тәвсн болла —шуд күзүдәд, теврҗ үмснә.—Харһна гидгмн!

Хомутников башрдад, кенинь, юуһинь медҗәхш, йосар алң болҗана:— Би таниг, үр, таньҗахшив,— гинә.

• Чи, салдс, яһҗахмчи, а?— гиһәд матрос өөлхәр седҗәнә. Җалыковур эргәд, хәләһич гисәр Хомутников тал заана.— Намаг үкләс татҗ авсн, әмим харссн күн эс таньна гидг!

Хомутников хойр талан хавчхлзад, эс медҗәхән, эс таньҗахан герчлнә. Когтев инәһәд, толһаһан зәәләд таасҗахш:— Петроград мартвчи? Үвлин бәәшңгүр дәврсиг?.. Шар баавһа намаг хахар йовсиг, чи...

• Аа, матрос!!—болҗ Хомутников инәһәд, Когтевиг теврәд, бийүрн шахна, Кануковд келҗ йовна: —Харти, эн матросчн Цаг зуурин правительствиг бәрәд, министрмүдинь казамдлсн күн!

• Ода, салдс, яһҗ йовначи? — гиҗ Когтев соньмсна.

• Хальмг Негдгч полк толһалхар йовҗ йовнав, — гиһәд Хо­мутников Кануковур заана, — таньлдтн, Харти Кануков, Хальмг цергә әңгсин бүрдәһәчнь болн һардачнь...

Кануков Когтев хойр һар-һаран атхад таньлдна. Когтев Җалыковур заана: — Хохал Манҗиевич Җалыков, Яндһа-Мацга нутга дәәнә комиссар.

Хохал түрүләд Хомутниковд, дарунь Кануковд һаран өгәд:

• Таднла таньлдсн намд ик байр, —гинә. — Би таниг, үр Кануков, таньнав.

• Намий?

• Одахн «Әәдрхнә угатьнр» газетд Негдгч царицынск полкд йовх улан цергч хальмгүдын нерн деерәс бичсн бичгитн умшлав.

— Барлгдла, — гиҗ Кануков зөвшәрв. — Ода нааран ирсн, харһад үзлцә бәәхвидн эсий?

— Ханҗанав, чамд, салдс, тиигхд нам ханх зав болсн угалм, — гиҗ Когтев инәв. Тегәд, эдн бүләнәр мендләд салцхав.

* * *

Шин Балһснд күрх Кануков Хомутников хойр пирстнд ирсн, Аһш орх керм күләҗәнә. «Терүнд сууҗл авхла, удшгот, зуухн тәвхн дууна тертн, полкдан ирәд, бууһад бәәхд» гиҗ дәәнә комиссар келснь күн болһнд сангдснь лавта.

Иҗл гихлә, эн -зах уга үрглҗ усн болад, тентл көвәнь мел үзгдхш, холдан теңгрлә негдсн, җирлһн болҗ чичрнә. Һол бийнь, икәр цуцрсн юмн кевтә ачрхад, әңкләд, һолан цокад бәәнә.

— Теңгәс хол ик һол бәәҗ, Иҗлчн, — гиҗ Хомутников келҗәнә, — хәләһич, теңгсәс чигн тату биш.

• Темән мөр хойриг күн дүңцүлдви? — Кануков үр талан ормаһад хәләнә, — наадад Иҗл болҗахш. Энчн цуг Әрәсән туршар усан тууҗ, әмтнә унднь чигн болад, ут хаалһнь чигн болад, келн болһна өргмҗнь, бахмҗнь, теҗәлнь болад, тедниг хоорнднь негдүләд, ах-дү кеһәд йовдгнь алдг уга..

Удсн уга, хойр үүриг керм авад һарв. Урсхул өрҗ йовх юмн, басл чирдәҗ, муудан орҗ йовҗ йовна. Негт эн хамран өргәд һәрәдхин нааһар болад, сеңкәһәд одна, зуг дарунь доргшан унад, булһхин нааһар дольга үмкәд, деегәрнь көөс цахрад, усн цацгдад одна. Тер хамгиг һәәхҗ суусн хойр ю-бис келәд, күүндсн болҗ йовла; генткн Кануков саахн харһсн матросин тускиг сергәҗәнә, тегәд, үүрән келич гиҗ, сурна. Василий Хомутников тагчг, энд-тендән һәәхсн болҗ, соньмсҗ, харвҗл йовла; тиигн гихнь, кесг хамгиг сергәҗ тодлҗ йовсн кевтә, генткн келв: —Басл күчр цаг билә. Теңгс талас шүрүн чигн киитн салькн үләһәд, үзүртә бийнь, нам салдсин шорас тату биш. Хар-хар үүлн нүүһәд, хархлзад-бархлзад, һазр элкдхин нааһар бәәнә. Салькар һолын усн туугдад, Нева улм өсәд, көөс цахрад, ууртан бүтҗ заңнсн — шуд тесҗ ядҗана. Болв терүгәрнь төр эс кесәр «Аврора» ирәд зогсчксн, маңхаһад, Николаевск тагтын тус харулд бәәх салдс мет белн.

Октябрин 24 болчкв. Өмн өдрнь цуг цергә әңгүдәр комиссармуд йовулгдсн, Дәәнә-революционн комитет тедниг кен чигн бичә көндәтхә гиҗ закла. Тер бийнь энд-тенд түлклдән хара биш. Керенский «Көдлмшч хаалһ» газет хаахар типограф тал броневикүд илгәҗ. Зуг улан гвардейцнр теднинь шидрдүлҗ уга. «Тегәд, эндр һарсн газет — эн!—гиҗ цань уга байрлсар һәәхҗәнәв.

• Үг, мөр болһнь бослдхур дуудҗ: «Цаг зуурин правительствиг хольв цоктн! Цуг йосиг — Советмүдт!» гиҗ, омг немнә.

Сө. Харңһу сө. Киитн. Нева чигн адрад, хад чолун эргән хамх цокад һархин нааһар һаньдглад, көөс цахрад бәәнә. Улан гвардейцнр болн революционн салдсмуд Үвлин бәәшңгин өөрк ик талвңгиг бүсләд авчксн көрә һазр деер кевтлднә. Намла зергләд, матрос кевтнә. Ахрхн бушлат альдасн чигн хальчлдг уга кевтә басл эвинь олҗ, энд-тендән дарна, болв ахр хорма сунҗ өгшгонь ил. Тер хоорнд намд келн бәәнә: — Салдс, а салдс... Ленин... Вла­димир Ильич иигҗ келҗ: «Күләҗ болшго! Кемр тер агчм алдхла, цуһар чигн геедрхнь ил! Ударлтыг тууҗ, манд тәвҗ өгшго. Тегәд — зуг уралан! Нег чигн ишкмд хоорлхм биш!» гиҗ. Маңһдур эклх заквр күләх болҗанавидн, үр. Мел белн кевәрн, нег мөслсн. Маңһдур! Маңһдур! Ямаран, а?..

Күүкд улсин батальон, күн худл гихм, кесг-кесг нер туурсн полксас чигн давҗана. Үвлә бәәшңгин эркн харсачнь болсн хойр батальон улм адрҗ, аралдҗ хана, сумнь гиинәд, гиңшәд, деегәр чигн одна, болв тусад шавтадгдь, нам күүнә әмнд хорлдгнь бас хара биш.

Бәәшңгин дотрнь, терүнә дала сала-шидмсн болсн, хамгар яахан олҗ эс чадсн, эн сүрдәд, толһань эргәд, зүркнь бәргдл уга бәәх баахн-баахн юнкермүд чигн, махнд туугдҗ йовх хөд гихм, нааран-цааран хурлзна-гинә;

Өөрнь болхла, ик-ик булһар креслд булхн бөгдилдсн; министрмүд чиигтә далвагсан хагсаҗ суух гексмүд кевтә зәрмнь дөрвн мөчән негдүлҗ чимкрәд, хатмл цогцнь улм агчсн: «яһна йир?» гиҗ хөвән күләлдҗ чичрлддгчн.

Болв мел үкәд, тарад одх санан кенднь чигн уга. «Хәрнь, теңгр маниг хәләһәд, кен-негнь альдас болвчн довтлҗ ирәд, харсад авх, —гиҗ нәәлсн, дотрнь бичкн өтн болҗ, ивр-ивр гиһәд шимдгчн. — Дала цергтә дадмг генералмуд арһлх эсий? Мана төлә эс болвчн, йоснаннь төлә. Большевикүдин көлин тавг дор орхдан теднә кень дурта болх?»

Минь иим тоолвр министр болһна седклинь эзлсн, кезә күцхинь баслчн күләхлә—ирдг угачн, хәлән гиҗ— нүднь оңһаҗадгчн.

— Александр Федорович яһвчн арһлх, — болҗ негнь келнә, — церг тал. одлус, адһахар, шулудтн гихәр...

— Керенский? — гиһәд, наадк негнь элк хатад инәнә, — мана арһ биш, эврәһән хәәнә гидг тер. Хар әмән ахлулад, манигән большевикүдт хайҗ өгчкәд, җирд одна гидг тер. А та түүнәс дөң ирх гиһәд...

Генткн Нева талас «луг» гисн болад, теңгсә тов мөнь ил, шуд һазр өрггдәд, хәрү буусн болад одв. Үвлә бәәшңгин эрсмүд догдлад, терз-үүднә шилмүд кү тусад, шаргад... Оңһрха болһар киитн салькн өгтмләд, күрд-таш-пиш гилдәд... Хотна нохас мет пулеметмуд яргад, халдан чаңһрад, келәд керг уга.

Дарунь ор дарад: — Ура-а-а! — гисн болад, хәәкрсн-шуугсн хамг цуг эргниг дарад, Нева шуд эргәсн һарад, Үвлә бәәшңгүр дәврәд аашхас дорар хөрлт, сөрлт гидгиг медҗ йовх бәәдл уга. Тегәд, министрмүдин нәәллт савңгин көөсн кевтә хаһрад, бийснь «болсарн — болг» гисәр бөгдилдәд суулдҗ.

Улан гвардейцнр, матросмуд болн салдснр нег мөслҗ уралан шудрсн, Үвлә бәәшң харсачнриг хомнн цокад, хашаһар орад кү­рҗ ирсн теңгсин дольган кевтә ард-ардасн көөлдәд, улм өсәд, өргҗәд йовна.

Гүүһәд орҗ ирн, одак зергләд кевтсн матросан үзҗәнәв — өз бийәрн. Ик чигн пистуларн дайлсн, нама дахтн гисәр, дууджана. Бийнь Үвлә бәәшңгин ик үүдәр гүүһәд орн гиҗ йовна. Зуг нег шар баавһа хаҗугас хахар бу өргсиг үзҗәхмн уга. Хас гихлә, матрост тусхм, тегәд, хурдлҗ ирәд, хундгарн шаргчна һаринь худрн цокад оркув. Кишвә баавһа бууһан алдад сарсаһад одв.

Матрос үзчкәд маасхлзҗана: — Ханҗанав, үр! Наар, нама дах! — гиһәд, бәәшңгүр орҗ одв. Үкс гиһәд, ардаснь дахлдув. Хәләхнь — нүдн хальтрм: дотркнь мел алтн болдг өңгтә, гилв-далв гиһәд, дөрә болһнь — цаһан хад чолун, нам күн ишкнә, гишго...

Хаҗуһарм хойр талаһар хойр әңгрсн һолар усн турглдг метәр салдсмуд чигн, матросмуд чигн адһсн гүүлдәд, өөдләд бәәцхәнә: «Би яһад аман аңһаһад зогсҗанав?» — гиҗ санн, бас гүүҗ йовнав. «Хүүвлдг хора» гиҗ бичәтә үүдәр орад ирхлә күн дала. Таньдг матросм пистуларн дайлсн хәәкрҗәнә:

• Министрмүдтн яһла?

• Бидн таднд орҗ өгчәнәвидн, үүрмүд, — гиһәд, нег өвгн әрә босад, чичрн-дагҗад, хойр һаран әәмсәр ниткрн бәәх келҗәнә.

• Орҗ өгхлә, сән болхугов, — матрос хойр талан селн хултхлзад, кү хәәҗәхнь ил, — а министрмүдтн, тегәд, яһла? Хааран орҗ бултла?..

• Министрмүд гиснтн, үр матрос, биднвидн...

• Тадний? —гиҗ цань уга өврсәр матрос мусхлзна. Минь иим-иим, зүсн-зүркн чигн уга, сүр-сүмсн чигн уга, зүүлхдән күрсн зүгдгүд, чоңкилдәд, чимкрәд, агчҗ одсн цогцта, иим, дегд әвд бәәдлтә юмс министрмүд болҗ, Әрәсәг кевәрнь залҗасн гиҗ, кен санҗ йовла? Көл, һар, толһа күртлнь чичрлдәд-дагҗлдад, йир зута!

Матросин уханд болхла, үүнә бульглҗ, буслҗах эрвң зүркнд хортнь — хортн болх зөвтә билә. Чидлтә! Омгта! Зөргтә! «Тьфу» — гиҗ доран үстә кевс деер нульмчкад, матрос уурлсар нег министрүр өөрдәд, өмннь зогссн, чирм-чирм гиҗәх нүдинь хәлән бәәҗ келнә: — Минь эн, нуснь унҗсн, нульмснь һооҗсн, чавас гим чөткрәс тиим дала, күчр му бидн үзҗ йовсмби, тегәд? Цогц хорха гихәс талдан дүңцүл нам олдхш. Үнрин мууһинь һарһхас оңдан үнтә ю үүнәс күләхв?! Тьфу! — гиҗ бас нег нульмчкад, матрос пистулан гертнь дүрнә.

Би болхла, Харти, матросас чигн давуһар өврсн, нам толһам эргәд, хойр чикм шуугсн болна: күнд шааврар толһадулсн мет бәәнәв. Наадна юмн бишнь ил. Цуг Әрәсәг медҗ залҗ бәәсн улсиг эңгин матрос ирәд, нүдн ирмтл, нохаһас дор кечкнә гидг — толһадм багтхш.

Тер хоорнд нег күн күрәд ирв, матросла гүңгс гиһәд күүндсн болла, келҗәнә: — Нә, министрмүдин зергәс, Үвлә бәәшңд залрснтн болҗана, үвлзх һазртн тадна талдан...

Матрос хаҗудан кесг улан гвардейцнр дахулсн Цаг зуурин правительствиг тууһад һарв. Би шуд аман аңһаһад бәәһәд бәәвв:

• Вай-вай гихәс, талдан ю келхв? — гиҗ шагшрад, толһаһарн нәәхлнәв. — Хан күн хазар уга, нойн күн ногт уга гидг мел худл бәәсйнь тавлад ода медүв. Ямаран хазар, ногт нань кергтәви?..

Генткн: — Бургудуков, хәләҗә наадксан! —гиһәд, хальмгар күн хәәкрәд оркв. Чочн тусчкад, тер дун һарсн тал гүүһәд күрәд ирхлә, буута хазг кесг юнкермүд манҗана.

— Хальмгвчи? — болҗанав.

— Хальмг.

— Бас хальмгуд йовни?

— 67 күн нег полкд, «Күч-көлсч улсин зөв харслһн»-гидг нертә бәәнәвидн.

— Одак хәәкрсн кемб?

— Мана командир, Сергей Николаевич Павлов, платовск хальмг.

— Тегәд, яһва терчн?

— Цаарандтн йовҗ одла, эдниг, — Бургудуков юнкермүд тал зааҗана, —хәәһәд бәрҗәнәвидн...

Минь тиигҗ матрос Коптев бидн хойр харһсн...

— Хойр уул харһдг уга, хойр күн кезәчн харһдг гиснд худл уга бәәсинь эндр бас нег батлҗ медүв, — гиҗ Кануков ашлвр кеҗәнә. — Ханҗанав, Василий Алексеевич, соньн келврт. Ода невчк унтҗ авйа, эсклә, полкд ирҗ гилә, ма хойрт дурндан унтад кевтнә гидг маһд.

— Тиим, Харти, тиим, —Хомутников кесг гекәд оркв, — комис­сарин келәр болхла, полк гисн — хоосн нерн болхдан шаху. Зуллдад, тарлдад гиһәд оркснь, ам алдад келсн үг болх гиҗ, санҗахшив. Тиигхлә, көдлмш күзүцәнь ил. Өрүн күртл, керм Шин Балһснд иртл, бидн унтад авчкхла... Нә, йовий, — гиһәд Хомутников, босв.

* * *

«Аврора» «Гангут» хойр, негнь девлтә, наадкнь үчтә, невчк амрад авчксн деерән земгә өлг авсн шүрүһәрн чаңһрлдҗл йовла, зуг хаалһ алдад, харңһуд хааран йовхан олҗ ядад, нег ик баг улс күцҗ ирнә. Сурлда, күүндә йовтл, нег полкин үлдл болҗ тернь һарна. Командирмүдән яһсинь күн медхш: хаалһдан үксн, аль гемнсн, эсгхлә зулад, төөрәд әрлснь темдг угачн. Йир эк-толһа уга, күн болһн аюдан келнә, кедгнь — нег үлү, сансарн. Болв йовх үзгнь — негн, күрх һазрнь — Әәдрхн, тиигхлә, хойр үр эднлә хамцад, уралан адһна.

Өр шарлхин өргн дор, альхна эрән сәәтр йилһрҗ үзгдәд уга бәәхнь, эдн нег бичкн хотар — Улан Хоолар орҗ ирнә. Хәләхнь — күн дала, һазр хотам, энд-тенд һалмуд шатад, әмтн дарцлдад, дегд өвәрц, юн болҗах, яһҗахнь медгдхш. Салдснр, матросмуд, хазгуд — йир олн зүсн, цуһар семрлдҗ одсн, күн болһн хәәкрсн бәәнә.

Тиигн гихнь, гер болһар изолятор кесн, халун гемтә улсар чикәтә чигн. Даарч, көрч йовх улс дуладхар седҗ, орхар хәәхләнь, тиим, бичә үзгдтхә гидг хальдврта гемтә улсла харһулҗ болшгонь — негдвәр, хойрдхла, тас зә угаһас көлтә түлклдҗәснь эн болна.

Түлклдҗәнә гихәс, гер болһна үүдн хоорнд пулемет тәвчксн, хахар белн чигн. Теднә өмннь нег бичкн өвгәрг күн шил козлдур һатцасн шилвксн, хәәкрн гиҗ сөөлңкәдәд бәәсн, хойр һарарн дегц дайлад, цааран йовтн гисн:— Үүрмүд! Дүүнр! Соңсит намаг, буйна төләд эрҗ-сурҗ таднасн бәәнәв, — болад, келәд-кевшәд бәәнә. — Хол йовтн эн гермүдәс, эднтн хальдврта гемтә улсар дүүрң. Би эврән бас гемтәв, болсарн болг гихәс талдан үүл уга. А тадн хәәмсм, Әәдрхнд күртн! Бийсән революциннь төлә хадһлҗ үзтн! Андн Деникиниг алн цоктн!

Эмчин келсн әмтнә шууганд даргдад, көлдсн, даарсн олн улс терүгәрнь нам керг кеҗәхш, му келдгнь— теңкән уга, зәрмнь шуд нүднь цәәҗ одсн, дәврхән хәәнә. Тиигхлә, дегд хөрлтәс давлдад ирхләнь, пулеметмуд яр-яр гилдәд, сумн деегәрнь шиигәд пиигәд одхла, һалзурҗ дәврҗәсн әмтн хооран шамргдад хурдлҗ ирәд, эргд цокулад, туугдад йовад оддг дольган мет.

• «Аврора»,— гиҗ «Гангут» үүрән түлкнә,— толһал эн әмтиг, эсклә эврән үзҗәнәч юн болҗахинь...

— Бий? —болҗ тернь өврнә, —Командирмүд уга болхий? Кемб гихв?

• «Аврора» гихләчн, болад бәәх...

Тернь, өөрән бәәсн хазгин һарас җолаһинь татҗ авн, мөрн деернь мордад оркв. Үчән тәәләд, «Гангутд» бәрүлҗәнә, тегәд, бескозыркан ясад, әмтнә өмн һарад, эмчлә зергләд зогсн:

— Соңс, мини команд! — гиһәд, хәәкрәд оркв, бийнь дөрә ишкләд, эмәл деер босад одв. — Үүрмүд, ахнр-дүүнр! Эмч үн келҗәнә, мана төлә, әрвләд, харм төрәд иигҗәнә. Миниһәр болхла, үүрмүд, йовхм, цаг үрәхм биш, Әәдрхнд күрхм...

— Энчн юн дәәсн билә? — гиһәд, нег күн хәәкрәд авб.

— Чамд кен иим зөв өглә? — болҗ бас негнь өрклв,

— Революц намд зөв өглә! Аштнь терүг күргсн «Аврора» өглә! — гиһәд, матрос бескозыркан ясад оркв. Кесгнь алтар бичгдсн алдр кермин нериг умшчкад, — «Аврорас» бәәҗлм энчн! — гиҗ санснь ил.— Тиигҗ сурх, маһдлх, үүрмүд, тана зөв. Би өөлҗәхшив. Сурхар бәәхм — чикәр меддтн келсим. Иим күчр, үүмәтә цагла иигҗ эк-зах уга йовна гидг — хаҗһр. Хәләхнт, кедү күн хурсан!

— Командл, «Аврора», юн дала юм келәд бәәнәч! — гиһәд «Гангут» хәәкрҗәнә.

— Болтха!

— Болг!

«Аврора» эмч тал эргәд:

— Бидн танд, хәәртә доктөр, икәр ханҗанавидн, — гиһәд, толһаһан өкәлһв, — йовнавидн... Танд нөкд болхм бәәҗ, зуг кедг арһ уга.

— Учр уга, үр матрос, — болҗ эмч бас хансар гекв.

• Үүрмүд! — «Аврора» хәәкрәд орксн — доңһдад одв. — Зогс, зергләд! Әәдрхн тал, уралан!

Әмтн шууглдсн болад, хухр-хухр гилдәд одв.

• Күрч чадшговидн!

• Хаалһдан үкхвидн!

• Йовад эдлҗ йовхар, доран үксн деер!

• Болҗана, үлү үг, үүрмүд, мана хортн! —гиҗ «Аврора» хәәкрәд оркв. — Зергләд зогстн гиҗ закҗанав! Цуһар бәәсәрн Әәдрхнд күрч үзхм! Эмчин келсн: «Бийсән, Үүрмүд, революциннь төлә хадһлҗ үзтн!» гисн — әвртә чик тоолвр. Бидн цаһачудла бас чин һар бәрлдх улсвидн. Тер учрар-бийән әрвлх, хадһлх цергтә

Хортан дарх — негн, әрүн мана кергин теле әмнәсн хаһцсн үүрм үдин ешә авх—Хойр, эврсән иигҗ, зовлң-түрүлә харһҗ, өлсҗ, даарч, көлдҗ йовсан бәрҗ авх — һурвн. Тегәд, мел арһ угатн үлдтн, наадкстн — зергләд зогстн!

— Мөртә матросиг йовһн салдс яһҗ көөлддмб? — гиҗ негнь хәәкрҗәнә — Дөрвн көл хойр көлд күцгдшголм!

• Худл келҗәнәч, үр — «Аврора» хурһарн завдад авб.— Чи ма хойрт, ах-дү хойрт, булалдх юмн уга. Керг мана негн: хортан дарх, хар мөртә дәәг төгсәх, менд-мендцн герүрн орҗ ирх. Маниг герткс күләлдәд, кезә ирнә гилдәд, ямаран зовҗадг болх? Тиигхлә, теднәннь төлә бас бийсән әрвлх кергтә, үүрмүд. Хаалһдан мер­тв йовһн хойр селвлцәд йовдгар кехмн. Хошаһад час болад, көлән амраһад йовхла, болх эсий?

• Үнәрий, үр командир? —гиҗ улан цергч маһдлв.

• Революционн «Аврорин» матрос худл келдм биш! — гиһәд, матрос мөрнәс бууһад, җолаг эзн хазгтнь бәрүләд оркв.

Хазг на-ца гитл, мөрн деерән һарчксн хәәкрҗәнә: — Үүрмүд! Командир — мана күн! Энүг даххла, бидн Әәдрхнд биш, элкәрн һазр шүргсн цаһачудыг чиләхвидн! Уралан, көвүд!

Тегәд, зергләһән диглҗ авад йовад одсн улсин ардас эмч хәләһәд: — Хаалһтн, хәәмсм, цаһан болтха! — гиҗ йөрәнә. — Бидн иигәд хөвән эдлн гиҗәнәвидн, кедг арһ уга, цаган күләхәс биш. Тадн, хәәмсм, мана өшәг хортнас авит...

Ар нурһнаснь, тег талас дала улс харлад, өөрдәд аашхиг эмч үзҗәхш. Энүнә тоолвр, ухань йовҗ одсн улст, теднә маңһдуркднь нерәдгдсн «хаалһдан, көөркс, яһна?», «ямаран кевәр, кень, яһҗ күрнә йир?» гиҗ, оньгинь эзлсн бәәнә.

ХI-ч Әәрмин түрүнь — Лагаһар, Шин Баһудар, Боран селәһәр орҗ ирнә. Эднә тиим түрү бәәдлинь невчк болвчн гөңглс гиҗ, Хохал Җалыков урдаснь өмн заха Баһуда әәмг орҗ, хотн, селәдт «этапн пункт» гиҗ һарһад, шишлң әмт белдсн, йир туслв. Гемтә, шавта йовхднь, муурсн-даңдсн болн даарсн-көрснднь түрүн эмнлһ кеҗ, халун хот өгч, бәәх гермүдәр тетксн — теегт, үвләр; үүлән эдлҗ йовсн улст теңгрин җирһл болҗахнь ил. Зуг алькнь чигн баһдад, күн дегд олнд күрч өглго, шахр, яду болҗ генүләд зована.

Зурмт селәнд Җалыков ирсн, энүнә медәтә, тоомсрта гисн хойр-һурвн көгшәслә харһад зөвчлсн, селәнә деед захинь сулдхад, әмтинь дорд зах тал нүүлһх болна. «Энтн цаг зуур юмн, — гиҗ комиссар эвлнә. — Тадн элгн-садарн багтад бәәҗ үзтн. Тедн цусан асхад, даарад-көрәд, мана төлә зовлң эдлҗ йовх улс, невчк амрх, эмнүлх зөвтә, эсклә, эврсән медҗәнәт, яһҗ чидл хураҗ, хортнла ноолдҗ диилхмб?»

Селәнә өрәлинь тиигҗ сулдхад, гер болһниг арчулад, зегсн-хулсн болсн хамг делгүләд, нам теднә мөрд идх өвсн күртл бел келһҗ йовна. Генткн хәләхнь кесг мөртә улс толһа давад ирв. «Акад юмб? —гиҗ Җалыков ухална. — Өмн бийәс нүүһәд-нүгшәд ирәд бәәсн учрта, медгдҗәнә, ар бийәс дала улс гидг... Эднчн хортна өмнәс байрлад тосҗ йовх баячуд болвза, кулакуд?»—Эн пистулан герәснь һарһад, хавтхлад оркна. Бийнь хашур орад, үүднә заагар хәләһәд, кенинь йилһҗ авх саната ширтнә... Хәләхнь, Когтев йовна, терүгән таньна, тер учрар хаша дотрас һарад, тосад зогсна.

— Оо, маниг нутга дәәнә комиссар бийнь тосҗана, — гиҗ матрос келҗ йовна, — нә, менд, Хохал Манҗиевич, гиичнр тосҗ ав.— Әәдрхнә медлин Дәәнә-революционн комитетин ахлач, ХI-ч Әәрмин Реввоенсоветин член Сергей Миронович Киров болн...

Өөрнь йовсн залу мөрн деерәс бууһад, көлнь унтрсн ишкдләр хойр талан дәәвләд өөрдн, Җалыковд һаран өгв: — Киров, Сер­гей Миронович. Би таниг, үр Җалыков, меднәв, — гиич келн, мат­рос тал «голс» гиһәд оркв, — үр Когтев тана тускар келә-келә йовҗ, чиким цәәлһв.

— Нутга военком Җалыков, — гиҗ, Хохал гиичин һаринь күндлҗ атхв. — Әәмгин өмн захас ардарлҗ йовнав. Селән, хотн болһнд чадс-чидсәрн, эвәрнь «этапн пунктс» һарһад белдәд йовнав, итклтә улст даалһад, хәләҗәтн гиһәд. Эндр нааран ирсн, селәнә өрәлинь сулдхад белдчкүв, маңһдуртан Бөргт Харухс селән хойр үлдх... .

— Сән, сән, — гиҗ Киров байрлад одв, — орад хәләхмн бәәҗ.

Хохал түрүлсн, арднь Киров Когтев хойр дахлдсн, орад ирв. Земгә сарул, цевр гер. Пол деернь зөвәр җөөлләд зегс, хулс делгсн — гем уга. Терүнәс һарад, кесг гермүд даран-дарандтнь Ки­ров хәләв. Цугинь таасв.

— Санснас хол деер, — гиҗ Киров ашлвр кев, — болҗана.

— Сергей Миронович, нег акад цаас үзүв штабдан, — гиҗ Ког­тев келнә. — XII-ч Әәрмин Реввоенсоветд түүнә члень Кузнецов начштаб Северинов хойр зәңглҗәнә: «Салу-салу йовх улсиг Чолун деер бәрәд, баг кеһәд, Лаган тал, Батлукур йовулад бәәтн гиҗ. Теднәс онц әңгс кеһәд, Батлук цааранднь Хар Базр орулх зааврта. Таманск дивизин начальник Батурин цергәрн Әәдрхн тал йовхар бәәсинь зогсаһад, диг-дараһинь яс, белд гиҗ закҗ. ХI-ч Әәрмин тускд мана өгсн заавриг теднә командирмүд эрк биш, цаг түдлго кевтнь күцәх төриг фронтын өмн тәвҗ нектн».

Киров гүүнәр саналдад, тагчг зогсҗаһад келнә:

— Ода ирҗ толһаһан цокна гидг тер. Бийсиннь негдгч дивизь Кизлярт бәәтл, деернь ХI-ч Әәрм цухрад орҗ ирсн, йисн бронепоездтәһән, зун вагон буудята, зер-зевнь, хот-хоолнь, хувц-хунрнь дала цагт чидлән негдүләд дәврсн болхнь цаһачудыг зогсах биш, һарһад көөх бәәснь алдг уга билә.

Әәдрхнә бәәдл улм муурад, күчр үүмәтә болҗ одв. Хот-хол дегд хатяр болсн, нег үлү өдмг йир ядурсн йовдл басл чинврдүлҗәнә. Иим болдгнь, Каспийск-Кавказск фронтын һардвр алькинь чигн медл уга ики ард, холд суулдчкад, әәмшгтә юмн уга гилдәд, өөдән худлахар зәңглә бәәҗ, йосар хорлдгнь эн. Тегәд, тер һардвр көөгдәд, фронтын Реввоенсоветиг үр Мехоношин толһалсн, юуһинь чигн нуух санан уга, илднь, Ленинд бийднь «Бәәсн өдмг чилв, харһнлт эклн гиҗәнә. Эн Каскавфронтд сәәһән халдашго» гиҗ зәңглв. Дарунь гишң эн партин ЦК-д, ВЦИК-д болн Республикин Реввоенсоветд суңһуг илгәсндән Әәдрхнә политическ бәәдлнь күчр күнд, юңгад гихлә аль биш хортдуд цаһачудас, эсермүдәс болн меньшевикүдәс хамцад, хот-хол ода деерән хатярдсиг олзлад, серл тату хамгинь үгдән орулҗ, Советин йосна өмнәс босхур зад татҗана гиҗ бичв.

Өөдән зәңглснәс нааһар басл кесг эв-арһ болн күч олзлҗ, тер тоот хортна өмнәс көдлмш кегдсн бийнь болҗ өгсн уга. 1919 җилин мартын 10 өдр Әәдрхнд Советин йосиг авч хайх болсн бослдан эклв. Цаһачуд, цуг наадк иҗлләһән негдәд, харһнҗах бәәдләр көл кеҗ, терүгәр шалтглҗ, «Большевикүд уга Советин төлә», «Сулдан өдмг хулдхин төлә» гиҗ дуудвр кеһәд, әмт хутхад, толһаһинь эргүлв.

Әәдрхнә медлин Дәәнә-революционн комитет үр Кировин бо­лн Каспийск-Кавказск фронтын Реввоенсовет үр Мехоношин ахлачта күчр гидг нег мөслгч, күчтә шүрүтә цоклһ үүдәҗ, терүнд өсх, өргҗх цаг чигн, учр чигн өгл уга, мел дор ормднь гишң дарснь эн. Манһдуртнь үр Ленинд: «Бослдаг уга келһн төгсҗ йовна. Өрүһәр зулад һарч йовх бандсла онц халдан болв»,— гиҗ зәңглгдв.

Энд-тенд бултсн, алдрсн тоотыг олад, чөлмәд, балһснд төвкнүн бәәдл үүдснә хөөн мартын 13-д Каскавфронтын командовань өөдән суңһуг йовулсндан: «Цаһачудын бослт үлдл угаһар даргдв, — гиҗ бичв,— әәрм болн флот мел негн мет Советин йосан харсхар босв».

Энүгәрн Каспийск-Кавказск фронт гидг уурад, үүнә медлд бәәсн цергинь хойр әңгләд, өрәлинь Х-ч Әәрмд, наадкинь шинәс үүдәгдҗәх ХI-ч Әәрмд өгв. Көк теңгсин флотиль бас шин Әәрмин медлд орв.

* * *

Ленинә тоолврар болхла, хамгин ик әәмшгтәнь Колчак чигн. Тер учрар Дорд үзгин фронтур партин арһта гисн чидл, орн-нутгин эркн гисн зөөр харм угаһар йовулгдна. Тегәд, эн фронт сөрү дәврлт кеһәд, Колчакин нег әәрминь салвлад, күүчгдхднь күргәд, Уфа балһс эзлнә. Дорд үзгин фронтд бас чигн эркн даалһвр өггднә — хортна әәрмин үлдлинь хог таслад, дәврлтән улм өргҗүләд, Урал Сивр хойриг сулдхтн гиҗ.

Колчакд дөң болхар седҗ, көөрч йовх нөкдиннь му бәәдл ясрулс гиҗ, Деникин бачм заквр өгнә; генерал Улаган корпусарн Манц һолас авн экләд, Аһшин зам көөһәд, Ремонтн—Приютн — Цацар дамҗад, Тихорецк—Аһш Хоорндк төмр хаалһ эзлх болна; Кутепов Покровский хойр генералын багмуд Сал һол тал һарч авхмчн.

Цаһачуд цуг фронтар дәврлт кенә. Х-ч Әәрм күнд бәрлдәнд орлцҗ, зөвәр һарула харһҗ, Манцас Сал тал цухрҗ йовдсчн. Тер хоорнд цаһачуд Аһш авхар йовх цуг цергән негдүләд, Кавказск. Әәрм гиҗ нерәдәд, командлгчнь генерал Врангель болна. Эк ормднь һурвн Кубанск, нег Теңгә хазгудын корпус орсн улм чаңһрҗ, Аһшур дәврҗ йовдгчн.

Терск-Дагестанск эргнә цергин командлгч генерал Эрдели эрк биш Әәдрх авх болна. Тер учрар Кизлярас Иҗлин бахлурт күрхәр генерал Драценко онц нег ик отряд толһалсн, терүнднь һурвн мнңһн күн, зер-зевнь күцц, хот-хоолнь тав, хувц-хунрнь дигтә, халун гем харһнлт хойрас көлтә муудан орсн ХI-ч Әәрмин үлдлиг уга кехәр аралдад йовна гинә. Эднә санань, далаһар удҗ, цаг үрәшго бәәдлтә чигн, Яндһа-Мацга нутгин өмн захар орҗ аашна гинә.

Таңһчин военком нәәмн насна хальмгуд— хөртәһәс авн хөрн нәәмтә күртл цергт авх заквр һарһна. Комиссар Җалыков адһна: цаһачуд орҗ ирхәс урд өмн заха Баһуда әәмгә залусиг түрүлҗ дуудс гиҗ, цаг түдлго довтлад һарна. Кер һалзнь чигн, цаг чинвртә, бәәдл әәмшгтә болсар эзнь адһҗ йовхиг медсәр, бийнь улм чаңһрад, хатрл гүүдл хойриг семрәд йовна.

Хамгин өмн захд хойр бичкн хотн үлдв. Тенд күрч хонхар Җалыков адһсн, кер һалзнь чигн эзнә седкл дахсн — урдк кевәрн. «Гем уга, — гиҗ комиссар санна, — һурвхн хонг дотр 587 күн военкоматур йовулув, 600 күргнәв, үлдсн арвн һурвинь эн хойрас авнав».

Болв өөрдх дутман товс лугшад, мел хаҗуднь болсн болад, һазр чичрүләд бәәнә. Хортн хол биш күрч ирснь ил. «Учр уга, эднәс өмн, иртлнь, би кергән күцәһәд, маңһдурин бийднь хәрәд орлхв, — болҗ, Хохал санад, кеерин гүүдлинь улм чаңһаҗ өгнә, адһсм сән болв, эсклә иим залусиг цаһачуд авад, эврәһән кехлә, ямр болх бәәсн?»

Хохал хотна захд ирн, мөрән татад арһулдв. Эсгхлә, хотарг гүүлгәд орхла, кен, ю санна гихв? Кер һалзн совр-совр гиһәд, йовдл хатрл хойрин хоорндаһар йовна. Тегәд, нег эләдхн герин һаза ирәд буув. Хашаһинь түлкәд орхла, цань өвгәрг күн бәәснь үзгдв. Өөрдәд одҗ йовна, шинҗлнә: угатя биш, бәәдлнь, хувц-хунрнь талдан, Хаша-хаацнь, гернь чигн тер хамгин герч болҗахнь ил. Мендләд, эзн бийнь, өрк-бүлнь, мал-гернь ямр бәәхиг сурад келнә:

— Көгшн ах, би Җалыков гидг күмб, нутгас йовлав, военком" болдв...

— Военком болдгичн келвр угаһар медүв, — гиҗ эзн хәрү өгв, хадг, чавчдг хамг шаргулсн... Тана дөң кергтә, көгшн ах. Хөртә, хөрн нәәмтә көвүд, залус, кен-кен бәәхинь келҗ өгхнтн.

Эзн хәрү өгсн уга, зөвәр тагчг бәәҗәһәд, дотран тоолҗахнь ил, келнә:

• Йисн күн бәәх зөвтә, теңгсәс һарч ирсн, зуг гертән бәәлдх угань?

• Кениг болвчн гүүлгәд, теднән наар гилһхнтн...

Удсн уга, түрүнь ирлдәд бәәв. Ю-кү келәд күүндәд, негнь Хохалыг таньдг болҗ һарв, тиигҗәхнь, бас ирлдв, нәәмн күн болв. Хохал келнә:—Дүүнр, цаатн цаһачуд орҗ аашна, угатьнрин йосна уңгднь суунавидн гиҗ, уршглҗ йовна. Тиим болшгонь маһд уга, болв дав деер теднә чидл эн алднд невчк үлүркҗ өгәд, эврә, угатя, көдлмшч улсиннь йосан эркн харсх керг учрв. Тана насна улс цергт авх Улан Цергт авх заквр бәәнә, мини ирдг тер. Сурхар бәәхм: эндрин бийднь, сө дүләд йовтн, Далвң ортн, военкоматд одтн, намаг йовулва гитн. Та, ах нааһарн, эврәксән толһалтн,— гиҗ Хохал бийинь таньдг залуд даалһна.— Тана дарук хот орнав, өрүндән хәрү һарнав.

Залус, көвүд мендән келәд, хәрҗ одцхав, адһҗ бедрәд, йовх болцхав. Эзн келҗәнә:—Дү көвүн, мөричн сөөчкүв, көлстә бәәҗлм, зогсҗаг тиигәд, цә у...

Сарң түрүлсн, Хохал арднь дахсн, герүр орҗ йовна. Генткн «луг» гиһәд, һазр догдлад, өрггдәд, буусн болад, терз, үүдн уга чичрәд одв. Дарунь бас нег «луг» гиһәд, даран-дарандтнь кесг саамлад оркв, шуд гер кевәрн хольврн алдад бәәнә.

— Өөрдәд күрч ирҗ кевтәм,— гиҗ эзн шуукрна,— хәәрхн, яһна йир маниг?

— Хол биш,— болҗ Хохал энүнлә зөвшәрнә.

Цә ууһад, герин эзнд, гергндмь ханлт өргәд, Җалыков йовхар босв.эзн дахлцн босад келнә:— Хамдан йовхм, төргәр. Чинн марн амрг, нег үлү, хәрү һарх болхлачн. Дарук хотн юмн уга, һурвхн дууна. Чамд кергтә долан күн бәәх зөвтә, нань уга.

— Болҗана,— гиҗ Хохал түрүлв, байрлҗахнь ил, юңгад гихлә санснас нам давад чигн одх бәәдлтә. Ардаснь эзн һарч ирв. Сара эргәд, цань тергнд уята мөрән зүүв. Тегәд, эн хойр зерглсн, гүүлгәд һарв. Ю-бис күүндсн болҗ йовла — мел дарунь гишң хотар орад күрч ирв. Тергн нег герин һаза зогсв.

— Чи үүнд бәәҗә, Хохал, би орад, эзиг дуудад авад ирсв,— гиһәд, Сарң орҗ одна. «Мууха сәәхн седклтә күмб,»— гиҗ Хохал ухалад, тергн деерәс бууһад, өөрнь зогсн, хойр талан хот һәәхнә. Тиигҗәхнь, Сарң хаҗудан нег залу дахулсн һарад ирв. Тернь земгә оврта, һар-көлнь бөдүн-хадун, зөвәр чидлтә болдг күн, дөчнә алдан наста... Ирәд, мендлхәр һаран өгн, Хохалыг теврәд, күзүдәд оркв. Сарң сарсхлзҗ гүүһәд, Җалыковин пистул, чашк, ханҗал хамгиг авад, тергн деер хаяд бәәнә. Хавтх болһнинь гүвәд негҗәд келнә: —Нә, болҗ, тәв өөркән, Гендн, ода энчн әәмшг уга. Чидл болдг хамгинь чилән авад, тергн деер хайчкув, ха-ха-ха...

• Сәәхн һарарм орҗ ирвш,— гиҗ Сарң элк хатна.— Цаачн, үр Җалыков цаһачуд орад аашна. Улан комиссар бәрәд, учрта кевәр һартнь атхулад өгсн күн хоосн һарх уга эсий, а?.. Нә, Гендн, көтл өөркән, өрүн күртл сарад хаахм. Өрүндән, теңгр өгхлә, цаһачуд орад ирх...

• Иим, ичрән барсн, илг чирәдән наасн, аратас му шинҗтә асмн гиҗ, таниг кен медлә,— болҗ Җалыков аралдна,— арһулдҗатн, хортн гидгтн — өдр, сөөни... Тедниг манахс һарһад көөхлә, теегән кевәрнь цеврләд авхла, тегәд, яахар?..

Хохалыг харңһу сарад орулад хааһад, һазаһаснь һохлад оркна:—Нә, йовий, Гендн,—гиҗ Сарң келҗәнә,— җирһхм! Гергндән кел, бәәсән һарһ ги! Теңгр өгнә гидг эн!— Генткн бас нег «луг» гиһәд, һазр чичрүләд оркв, дарандтнь һурв дәкн хав.— Ха­ла, соңсҗанчн? Аашнавидн гиһәд, әәһән өгә йовна. Тедн орҗ ирхлә, тегәд, ма хойрас күндтә күн нань бәәхий?..

Чиңнхнь, йовлдад одна. Хохал сараг эргүләд шинҗлнә: му заята батар кесн, оңһрха биш, нам шууда чигн уга болдг өңгтә, шалдарнь ямр зузан. «Кедг арһ уга, амрч авс, чидл чигн кергтә болад бәәх,»—гиҗ санад, нег булңднь эрс түшәд, сун унтна. Акад юмб? Серхнь: «Хохал! Хохал! Хохал!» гисн болад бәәнә. «Кемб?» гинә. Дарунь үүдн секгдәд одна. «Би — Отельдамб, үкс ги, зулхм!»

Тегәд, эн хойр Сарңгин мөрнд сундлҗ авад, гүүлгҗ йовна. Удсн уга, Сарңгинд ирәд, һазань бәәсн кер һалзнан Хохал унсн, эзнәг Отельдан көлглсн, довтлад һарна. Зөвәр уудад һарчкад, өмн невчк арһулдна.

— Би Эрктнәс ирҗ йовнав, кергәр одлав,— болҗ Отельдан келҗ, йовна.— Зууран хонс гиһәд, эн хотнд зогсхла, бәәсн герүрм Гендн гидг залу ирв, әркнь баһдсн, немр хәәҗ йовҗ. Нег шил әрк бәәсинь авад һарчаһад келҗәнә: «Баянком Җалыков ирсиг Сарң бидн хойр бәрәд, сарад дүрчксн бәәнәвидн. Өрүндән цаһачуд орҗ ирхлә, энүг автн гиһәд, бәрүләд өгхлә... Тегәд, Генднән кен болхинь хәләҗәтн!» — гичкәд, йовҗ одв. Дәрк, дәрк, дотрм түүмр өгчкәд һарсн кевтә махмудм ирвлзәд, көл-һарм, толһам тус-тустан шатсн болад, чикм шуугад йовна. Залу йовад одв.

Невчкн зуур әрә тесҗ бәәһәд, эс медсәр: «Одак ирсн, Гендн эс гивтә, тана өөр бәәдг күүний?» — гиҗәнәв. «Эн хаҗуд, һурвн гер һатц бәәнә»— болҗ, деед үзгүр эзн заав. Кесг болсна хөөн келҗәнәв: «Унтн гихлә, нөөрм күрх бәәдл уга, йовад, меднәв, дарук хотнд одҗ хоннав. Яһвчн һурвн дууна хасгдх». Ханлтан өргәд, мендән келәд һарн, Генднә тал гүүвв. Терзәр хәләхнь: гер дотр одак хойр уулджана, һарарн заңһлдад, көөрлдҗл бәәхнь ил. Үүдинь һазаһаснь таг кеһәд һохлчкад, чамур гүүдгм эн...

Һал мергн үдлә Хохал Җалыков Чолуһар орҗ ирнә. Мөрнь көшәд, көлсндән хар хулһн болад, бәәсн бийнь гихлә, сахл урһад, шора-тооснд даргдад борлад, борзңтад бәәсн, цань уга цуцрсн, нөр-хол тату, өлн кевәрн мөрн цергә дивизин штаб орад һарна. Тенд ХI-чин командлгч Распопов, Реввоенсоветин члед Киров, Мехоношин, Куйбышев эдн ирснлә харһна.

— Одак төртн, үүрмүд, күцҗ одв гиҗ сантн!—болҗ Сергей Миронович шуд хәәкрхин нааһар байрлад, Җалыковин өмнәс тосҗ ирәд, һаринь авад атхв.— Керг ямаран, Хохал Манҗиевич?

— Дала сән биш, үр Киров.

— Үүрмүд, таньлдтн,— гиҗ Киров наадкстан Хохалыг заана,— саахн мини келҗәсн күүнтн бийнь ирв. Таньлдтн: Яндһа-Мацга нутга дәәнә комиссар, үр Җалыков.

Цуһар ирлдәд, һаран өгәд мендләд, нерән келцхәв.

— Ода альдас? — болҗ Киров сурҗана.

• Сергей Миронович, — гиҗ, Җалыков келҗ тусчкад, чикрҗ йовна, — Үр Киров, би минь ода Баһудас ирәд бәәсм эн. Сөөни дуусн, өрәл өдр йовад, әрә ирүв. Тенд хортн өөрдәд күрч ирсн товин әәд һазр догдлад, терз, үүдн чичрәд — нер уга. Хортна өр­гн дораснь гишң көвүд, залус цуглулад, 595 кү цергт авбув. Тедн военкоматд ирчксн, диглгдҗәх зөвтә. Ода йовад, Әәдрх орулнав.

• Уга, Хохал Манҗиевич, — гиҗ Киров Җалыковин ээм деернь һаран тәвнә, — талдан, күчр гидг эркн, бачм төр бәәнә. Танас оңдан күн терүг күцәҗ чадшго.

• Би соңсҗанав, Сергей Миронович.

• Реввоенсовет кеситн, күцәснтн берк кевәр таасад, таниг күндтә революционн селмәр ачлҗана, — гиһәд, Киров цаһан мөңгәр өңгләд, деернь Җалыковин нер тәвсн пистул зүүлһнә. Наадкснь энүг йөрәһәд, һаринь атхна.

• Ханҗанав, таднд, үүрмүд! Улм итклтә кевәр церглхв гиҗ андһаран өгчәнәв!

• Төр иим, Хохал Манҗиевич, — Киров улм өөрдәд зогсна, — ода мел дорасн Лагань орх болад бәәвт. Цаһачуд өөрдәд күч ирсн учрар тендәс зер-зевиг, хот-хоолыг, хувц-хунриг йир яһад болвчн авч һарх кергтә. Хаалһ негн — теңгс...

• Йир юн чигн хортнд күртдго болдгар кеҗ үзтн, — гиҗ командлгч немв. — Сергей Мироныч келсәр болхла. таниг чадх күн гинә.

• Йовҗ күцәх зөв сурҗанав!

• Йовтн, сән ашта йовтн!

Тегәд, түрүн революционн ачлвр зүүҗ омгшсн комиссар Җалыков Лага орад һарна.