Хуучн үгд худл уга (1)
.pdf
****
Нә, маднд авч ирсн бер Цаһан хаалһта болҗ, Ут наста, бат кишг эдлҗ, Олн әмтнә хормад багтҗ,
Мөңк цагт өвкнрин нерән дуудулҗ, Байрта йовтха!
(Келснь Санджиева Боовуш Убушиева 1924 җ., Сарпан район, Ик Хурла әәмг, давшуд арвн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)
****
Орҗ ирсн бер Ут наста, бат кишгтә болад,
Орҗ ирсн бер ода аав-ээҗән тевчәд, Амулң эдләд, хәәрхн, Бәәсн һазриннь буйн-кишгт багтҗ, Үр-садан һарһад, Көгшн улсан күүндләд, Бичкән өкәрләд,
Олн орчлңгин хормад багтҗ, Байрта [йовхд], олн бурхд туслтн! Хәрхн, дәрк!
(Келснь Арманова Марина Бамбаевна, 1934 җ., Октябрьск район, Җанhр, Баруна Баһ Цоохр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б.)
****
Шинәс орҗ ирсн бер Өлзәтә, цаhан хаалhта болтха, Ут наста, бат кишгтә болтха, Кен иксән күндлҗ,
Кен дүүhән өкәрүлҗ, Хотарн дүүрң малта болҗ,
Хормаhарн дүүрң күүкстә болтха, Суусарн өнр болтха, Бәәсәрн байн болтха, Көгшрәд эмгн-өвгн болтха, Хамдан хоюрн җирhх болтха!
(Келснь Басангов Сака Моняевич, 1931 җ., Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Лиджиев М.А).
****
О, хәәрхн, орҗ ирсн бер, «Ор», – гихлә, орҗ, «Һар», – гихлә, hарч, Бичкдүдән эрклүләд, Көгшдүдән күндләд, Менд-амулң, Күүкдән өскәд,
231
Үр-садан hарhад,
Олн әмтнә хормад багтад, Менд-амулң, Ут нас наслад йовхинь
Деед олн бурхд евәҗ өршәтхә, хәәрхн!
(Келснь Басангов Сака Моняевич, 1931 җ., Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Лиджиев М.А).
****
Орҗ ирсн бер Өлзәтә цаһан хаалһта болҗ, Ут нас наслҗ,
Ээҗ-аавиннь наснд күрч, Ирсн һазриннь усн-өвснд күртҗ,
Кен ахиннь ухан седкл дахч бәәхинь олн деедс бурхд эвәтхә!
(Келҗ өгснь Лиджиева Клара Эрендженовна, 1938 җ., Сарпан район, Шарнут-Чонса әәмг, Джав Ламин төрл. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.).
****
Ирсн бер, хәәрхн, Ирсн ḣазрнь ɵлзә-гилән хаалḣта болҗ,
Хормаḣарн дүүрң күүкстә болҗ, Хотарн дүүрң малта болҗ, Өмнк хормаḣинь күүкс-кɵвүс ишкҗ,
Ардк хормаḣинь хɵн, хурḣн ишкҗ, Ик наста болҗ, Ирсн ḣазртан ик күндтә бер болҗ,
Насн туршт ачан барун ɵвр деерән теврәд, Җичән зүн ɵвр деерән теврәд йовх болтха!
(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
ӨМСКҮЛИН ЙӨРӘЛ
Өмссн өмскүлтн өлзәтә, Цаhан хаалhта болҗ, Олн күүкдән кү кеҗ, Олн өмскүл өмскүлҗ, Наснтн ут болҗ,
Олн әмтнә җирhлд багтҗ, Сән-сәәхн йовхитн Олн бурхд евәтхә!
(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц.А.)
****
Өмсксн өмскүл өлзәтә болҗ Кезә чигн ээм деернь, түргн элҗ
Кезә чигн, элгн-саднас, худнрас өмсәд йовх Деед олн бурхд өршәтхә!
(Келснь Согтуева Анна Мучеряевна, Хар Һазра район, Артезиан. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., цааснд буулhснь Манджиева И.С.)
232
****
Өмссн өмскүл өлзәтә цаһан болҗ, Олн садн өмсҗ, Олн өмскүл өмсҗ, эләҗ, Амрч, җирһҗ йовтха!
(КелсньМукабеноваНинаАндреевна,1931җ.,Октябрьскрайон,Җанһр,БарунаЦоохр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б.)
****
Өмссн өмскүлтн өлзәтә цаһан хаалһта болҗ, Олн күүкд-көвүд гер кеҗ, Олн өмскүл өмсҗ йовтха!
(КелсньЭрдниеваГалинаБерновна1955җ.,БарунаБаһЦоохр,Ууҗаәәмг.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б.)
****
Нә, өмсксн өмскүл өлзәтә Цаһан хаалһта [болҗ], Ода энүг өмсксн берәчүд Оньдин мөңк цагт байрта, Үрн-садан кү кеҗ, Байрта йовтха!
(Келснь Санджиева Боовуш Убушиевна, 1924 җ. Сарпан район, Ик Хурла әәмг, давшуд арвн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)
****
Нә, хәәрхн, ода Ɵмссн ɵмскүлтн Тана ээмләтн ниилдҗ, Олн ээм ɵмскүл ɵмсҗ,
Батта худнр, садн болтха гиҗ йɵрәл тәвдг.
(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Нә, ɵмссн ɵмскүлнь бидн Ɵлзәтә цаһан хаалһта болҗ, Иигҗ зеенрән-ачнран кү кеҗ, Таднас ɵмскүл ɵмсҗ, Ɵмссн ɵмскүлм бидн, Ээмдм бидн түргн элҗ,
Дәкәд цааранднь зе-зеенрән кү кеҗ, Бас сән ɵмскүл ɵмсҗ, Батта элгн-садн болҗ, Ширә ɵргн болҗ, Суусн бидн алтн болҗ, Кезә болв чигн иигҗ
233
Нег-негән тевчҗ, Нег-негндән орҗ, һарч,
Ɵлзәтә цаһан хаалһта үрдүс болҗ, Ирсн бер кɵвүн ɵлзәтә цаһан үрн болҗ, Кезә болв чигн иигҗ Таднан байрлулҗ, маднан байрлулҗ,
Иигҗ нег-негндән орад, һарад Нег-негән тевчҗ, Нег-негнәннь үгд багтҗ, Эн-терго, маӊна тиньгр Седклтә болхиг Окн теӊгр, олн бурхд [евәтхә]! Юн чигн, әәх чигн Аюл уга суутха!
(Келснь Манджиева Мария Доржиевна. Хар Һазра район, Нарн Худг. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Нә, өмсссн өмскүлнь Өлзәтә цаһан хаалһта болҗ, Өмсксн, өмскүлснь болвчн, Ут наста, бат кишгтә болҗ, Олн өмскүл өмсҗ, олыг эләҗ,
Олн элгн-садтаһан цуһар энкр саддуд болҗ, Байрта, бахта, сән-сәәхн бәәтхә!
(КелсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.,Октябрьскрайон,Хошеут,Хошуда әәмг. Коваева Б.М. архивәс).
ХААЛҺИН ЙƟРӘЛ
Хаалһд һарад йовхла, нег бичкн цәәһән чанад, зул ɵргәд, дееҗ бәрәд, зулан асаһад, тер йовҗахкүүндхалунцәɵгәд,хаҗудньбәәсннег,хойрэмгнболнуальгеринэздүсбийсньболну, сууһад, йɵрәл тәвнә.
Ода йовсн хаалһчн Ɵлзәтә болҗ, Ɵмн хаалһчн сәкгдҗ,
Хар юмн хаалһ деерәс бүглрҗ, Кɵндрх юмн хаалһ деерәс һарч, Сансн, седсн юмчн цаһан хаалһар бүтҗ, Йовсн кергчнь күцҗ, Келсн үгчнь уралан йовҗ,
Кесн кɵдлмштн олн әмтнд үзмҗтә болҗ, Алтн җола эргүләд, Байртаһар, эн-терго гертән орҗ ирх бол!
(Келснь Манджиева Мария Доржиевна. Хар Һазра район, Нарн Худг. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
234
****
Нә, хәәрхн йовҗасн му кɵвүн, күүкн Күрх һазртан күртҗ, Алтн җола эргүлҗ,
Амр таварн гедргән ирх болтха!
(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Нә, йовҗах хаалһтн цаһан болҗ, Сарул болҗ, Сансн санатн күцҗ, Оньдин мөңк цагт Байрта йовцхатн!
Хама йовх болна, Тер һазртан сән сәәхн йовтн!
(Келснь Санджиева Боовуш Убушиевна 1924 җ., Сарпан район, Ик Хурла әәмг, давшуд арвн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)
****
Йовсн хаалһтн цаһан болҗ, Кесн көдлмштн уралан йовҗ, Бәәсн һазртан цуһар Маңна тиньгр, Эн-терго бәәҗ,
Сурх сурһультн уралан йовҗ, Сән ухата залус болҗ
Сансн санантн номин йосар бүттхә!
(Келснь Очирова Б.М., 78 җ., Яшкульск район, Чилгр. Бичҗ авснь Эдлеева К.А.)
БАҺЧУДЫН ЙӨРӘЛ
Сурһулян сәәнәр сурч, Эрдмин цаһан хаалһтн Улм сәәнәр Өндр цаһан болҗ,
Сурсн сурһультн даңгин чееҗдтн үлдҗ, Сар, нарн әдл мандлҗ, Цааранднь эврәннь келән болвчн, Олн-әмтнә кел нарт-делкән дотр Эврәннь келән сән-сәәхн бәрҗ, Чееҗдән үлдәҗ, Келән цааранднь улм ясрулҗ, Олн дунд тоомстра,
Сансн санантн цуһар күцҗ, Сән сәәхн йовҗ, Номта, туста, бийдән эрдмтә
Сән күн болад өстхә гиҗ йөрәҗәнәв!
(Келснь Ванькаева М.М., 61 наста, Яшкулин район, Ниицән. Бичҗ авснь Эдлеева К.А.)
235
****
Нә, ода мана ирсн баһчуд болвчн, Энүнд бәәх ик бухсахн болвчн, Кезән кергт иигҗ Кен көгшән тевчҗ, Кен баһан эрклүлҗ,
Кезәңк альк нег юм медҗ, Сәәнәр медҗ авч, Сән-сәәхн, Маңна тиньгр бəəдг, Оньдин дөрвн цагт Олн-әмтнәс кезәңк
Әмтнә бәәдл медҗ авхар бәәх, Кех кергтн сәәнәр күцҗ, Сансн санантн күцҗ, Сәксн бурхнтн евәҗ, Кезән кергт Олн әмтнә хормад багтҗ,
Оньдин дөрвн цагт Амрч-җирһҗ йовх болтха!
(Келснь Бембеева Анна Манджиевна, 73 наста, Баh Дөрвдә район, Ик-Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)
****
Көк теӊгрин дорк Көрстә һазрин деер, хәәрхн!
Күүкд-көвүстәһән, ач-җичтәһән Эн-терго маӊна тиньгр суудг, хәәрхн! Күүгәр келүлл уга, Нохад хуцулл уга, Өмн дара хәләһәд, Ар дара хәләһәд,
Хаҗһр чикинь чикләд, хәәрхн! Сәәнинь деегшән һарһад, Мууһинь доргшан дарад, хәәрхн!
Көк теӊгрин дорк, көрстә һазрин деер Күүкд, берәд, ач-җич, ах-дү
Маӊна тиньгр бурхд маань эднәхн [Ом ма ни падме хум], хәәрхн!
(Келснь Наминов Арвн Гатаевич, Лаганя район, Улан-Хол. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Цә-чигән элвг-делвг болҗ, Хама йовв чигн Хаалһтн цаһан болҗ,
Хама йовсн һазртан көгшдүдән тевчәд, Уңг-дәңгин зөөринь бичҗ авч, Кесн көдлмштн өмәрән йовҗ, Келсн үгтн үнтә болҗ,
236
Хама йовсн һазртан иигәд ода Эн кергәр сән-сәәхн йовцхатн!
(Келснь Бембеева Анна Манджиевна, 73 наста, Баh Дөрвдә район, Ик-Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)
****
Ода кесн көдлмштн өмәрән йовҗ, Келсн үгтн үнтә болҗ, Эн-тер уга, менд амулң,
Хальмг Таңһчиннь нер дуудулҗ, Бийстн эрүл-дорул, Эн-тер уга, сән-сәәхн йовҗ,
Көгшн мадниг ирҗ күндлҗ иигәд, Мана амнас һарсн нег цөөкн үг бичҗ авч, Тоомсрта көдлмштә улс болцхатн!
(Келснь Бембеева Анна Манджиевна, 73 наста, Баh Дөрвдә район, Ик-Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)
****
Ут наста, бат кишгтә болҗ, Кесн көдлмштн өмәрән йовҗ, Келсн үгтн үнтә болҗ, Энтер уга, маңна тиньгр,
Йовхиг Деедс евәҗ өршәтхәл!
Дәкәд ода, Сиврт үлдсн мана аав-ээҗнр, ахнр-дүүнр ода, Киитн Сивр даалго көлдсн, Мадна идсн-уусн, Мадна кесн көдлмш хуһар Теднд шиңгрҗ йовхинь Деедс евәҗ өршәтхә!
Цуһар ут наста, бат кишгтә болцхатн!
(Келснь Бембеева Анна Манджиевна, 73 наста, Баh Дөрвдә район, Ик-Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)
****
Идән-чигән элвг-делвг болҗ Нә, ирсн баһчуд, ю санна, Сансн санантн күцҗ, Сәксн бурхнтн евәҗ,
Кезән-кергт өмнк көгшдүдән мартлго, Бийстн үртә-садтаһан, Олн-әмтнә хормад багтад, Орчлңгин дөрвн җирһлд багтад, Ут наста, бат кишгтә болҗ, Кесн көдлмштн өмәрән йовҗ, Келсн үгтн күндтә болҗ,
Менд амулң амрад, маңна тиньгр хуһар йовцхатн!
(Келснь Бембеева Анна Манджиевна, 73 наста, Баh Дөрвдә район, Ик-Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)
237
****
Һазр-усна сәкүсн евәҗ өршәтхә, хәәрхн. Му күүкд, хәәрхнь, Шар бор уга,
Зурhан зүүлин әмтнә хормад багтҗ, Гем-шалтг уга,
Менд-амулң, тарhн-цадхлң йовхинь Деед олн бурхд евәҗ өршәтн, хәәрхн!
(Келснь Доҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)
ЦАҺАН САРИН ЙӨРӘЛ
Җил болһн Цаһаһан кеҗ, Ɵрүнк цәәһәрн цацл цацҗ, Дееҗ ууран бәрҗ, Иигәд-тиигәд, Үвләс менд һартн!
(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Нә, хәәрхн, ода, Ирсн Цаһантн өлзәтә цаһан хаалһта болҗ,
Хөөтнк ирх Цаһан күртл Эн-терго, дала-нала болҗ, Элвг-делвг болҗ, Сән-сәәхн бәәхитн Олн бурхд дөӊ болтха!
(Келснь Убушаева Сангаджи Тюрбеевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Үртә-садтаhан, малта-хартаhан,
Эн үвләс сул менд hарчах өдр эн гиhәд, Зальврад, Үрн-садн эн-тер уга йовҗ, Мөңк амулң эдлҗ,
Олн әмтнә хормад мини үрд дахад йовтха!
(Келснь Базырова Татьяна Боляевна, Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)
****
Цаhан Сар,
Цаhан хаалhта болтха,
Цуhар эн-тер уга, гем-шалтан уга бәәтхә, Үстә цәәhәрн дееҗ бәрәд,
Цацл цәцәд,
Цуhар эн-тер уга бәәтхә!
(КелсньБасанговСакаМоняевич,1931җ.,Лаганярайон,Лагань.БичҗавсньЛиджиев М.А., Лиджиева Л.А.)
238
****
Буур җилнь hарч, Ботхн җилнь орҗ, Эн үвләс сән hарч,
Уух-идхин ширә дүүрч, Өмсх-зүүхинь авдрнь дүүрч, Үртә-садта амрҗ җирhтхә!
(Келснь Содмонова Болусн Санджиевна. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Лиджиева Л.А.)
****
Цаһана цә, хәәрхн! Чансн Цаһана цә
Ɵлзәтә цаһан хаалһта болҗ, Уусн маднд, гиичнрт – цугтаднь аршан болҗ, Җил болһн Цаһаһан кеҗ, Байрта, бахта суухд Олн бурхдуд дɵӊ болтха!
(Келснь Убушаева Сангаджи Тюрбеевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Окн Теңгрин хәәрнд Олн җилд багтый, Иргч җил күртл Цуһар эрүл-менд
Олн әмтн дән-даҗг уга бәәһәд, Түүнә алтн хормад багтҗ, Иргчдән энүнәсн улм сәәнәр Цаһаһан кех болцхай!
(КелсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.,Октябрьскрайон,Хошеут,Хошуда әәмг. Коваева Б.М. архивәс).
ЗУЛЫН ЙӨРӘЛ
Нә, ирсн Зул ɵлзәтә гилән хаалḣта болҗ, Ик гидг байр манд авч ирҗ, Ик кишгтә Зул болҗ, Ирсн насн бидн ɵлзәтә болҗ, Хурḣна туру хуḣрл уга,
Хугтан бәәсәрн, үртә-садтаḣан, ачта-җичтәḣән сән суухиг Деедин олн бурхд ɵршәтхә!
(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Буур җил hарч Ботхн җил орҗ,
Күүкдин авчах наснь өлзәтә, Гилән хаалhта болҗ,
239
Эн шин орҗах җилин
Өлзәтә, гилән хаалhнь үрн-саднд бахтад, Эн-тер уга, әмтнә хормад багтад йовхинь Олн деедс бурхд евәтхә!
(Келснь Базырова Татьяна Боляевна, Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)
****
Ирсн җилд бидн, хәәрхн, Цаhан хаалhта болтха. Цаарандк ирх җил мана Үүнәсн үлү сән болтха!
(КелсньБасанговСакаМоняевич,1931җ.,Лаганярайон,Лагань.БичҗавсньЛиджиев М.А., Лиджиева Л.А.)
****
Нә, шин авсн насн Өлзәтә цаһан хаалһта болҗ,
Хуучн җилнь һарад, мууһинь авад, Шин җилнь, шин җирһл байр ирх болтха, Җил болһн насан авч, Цуһар амулң байрта бәәх болтха!
(КелсньГоряеваАлександраМанджиевна,1922җ.,Октябрьскрайон,Хошеут,Хошуда әәмг. Коваева Б.М. архивәс).
****
Шин җилин өлзә цаһан хаалһ хальдҗ, Авсн насн өлзәтә болҗ, Өвчн-шалтг уга, орсин гөр яр уга, Зурһан зүүлин хамг Әмтнә амулңд багтҗ,
Деедин олн бурхдин делкән Цаһан Өвгн нөкд болтха!
(Келснь Коваев Эрдни Хараевич, 1915 җ., Октябрьск район, Хошеут, Багшн Шевнрт төрсмн. Коваева Б.М. архивәс).
НАС АВХЛА ТӘВДГ ЙӨРӘЛ
Ода нас авчах мана ачнр-зеенр, хәәрхн, Җил болһн насан авч, Кен медәтнрин наснд күрч,
Кенәхнә гихлә, теднәхнә гиһәд нернь һарч, Икчүдин нер һарhҗ,
Кесн кɵдлмшнь уралан йовҗ, Һарнь уралан йовҗ, Дала-нала болҗ, Кен кɵгшдин нер һарһҗ Байрта бахта йовтн!
Олн бурхд дɵӊ болтха!
(Келснь Убушаева Сангаджи Тюрбеевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
240