Хуучн үгд худл уга (1)

ТЕМӘНӘ НООСН КИ АВСНД ТУСЛНА

Темәнә ноосн дулан болҗана. Тиигәд киит авсн нурḣнд бүстә әдл ɵргнәр кеһәд зүүдг. Тиим бүскедг болҗанатемәнәноосар. Тиигәд темәнәноосн[нурḣ] халулад, нурһндсән болна.

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

АЛМСИН ХУМСАР ЭМНДГ

Экм өглә. Кɵк кɵкүлҗәх күүкд күн хот идҗәхиг үзәд ɵңгәхлә, көкнь хавддг. Тер цагт үзҗәснәс эврән авад, хазчкад тәвчкдг. Бас алмсин хумсар домндг. Би эмчлдг биләв. Алмсин хумсар дарад, эргүләд дарад, өмәрән, зүн тал нүлмнәв.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

АРШАҺАР ЭМНДГ

Би бичкндән нүдм өвддг билә йир, ячмень һардг билә. Манахнд өнчн, нег ээҗ бәәҗ һанцарн. Әмт эмчлдг билә. Тегәд сө унтҗ кевтхлә, зүүдн орҗ. Энд нег өнчн күүкн бәәнә. Чи тер күүкиг аб, хамдан бәәтн гиḣәд. Тегәд тер күүкиг авч. Хоюрн бәәдг билә, әмт эмчлдг билә. Күүкн невчкн бөḣчкр билә.

Нег минин нүдн гемтв. Шам шатахла, нүдм му болад. Тегәд залум көдлмштән тер ээҗин тускар соңсҗ. Тегәд көдлмшәсн ирчкәд, үкрән саачкад, һаха-нохасан асрчкад, ээҗд одув. Һурвн литр үс авад одхла, үдлә амрч кевтҗ. Би гериннь ард һарад, күләḣәд суувв бас. Тегәд ээҗ босҗ. Унтхла, нөөртнь күн күләҗәнә гиһәд орҗ. Босад: «Фрося, чивч?». Шам шатахла, му болна гичкәд суунав. Тиигхлә ээҗ намд четушкд арша өгв. Тер аршаḣар нүдән угаһад, сән болв.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ТОЛҺАН УЙДЛ ҺАРХЛА

Толһан уйдл хәләнәв. Утцар. Толһан уйдл ḣарсн болхла, негинь татад (показывает, как приставляет нитку, отмеряя расстояние от лба до затылка слева направо) хар альчурар заӊһад боонав. Һурвн өдр йовулад, тиигәд һурв сааҗ кенәв.

(КелсньНимгироваЕфросиньяЧимидовна,1923җ.,Городовиковскрайон,Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ЦУР БӘРХ

Суулһ усиг буслһад, тазд кеһәд, терүндән кирпич тәвдмн. Халсн кирпич улаҗ одна. Тер кирпичиг тер уснд тәвәд бүркчкәд, тер ууртнь эмндг билә.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ГЕСН ӨВДХЛӘ

Ус буслһчкад, үс кеḣәд, кимр гиһәд ууна. Өрүн элкнд ууна. Ус ширгәһәд уух кергтә. Нег кружк усиг, литр усиг ширгәһәд авчкад, өрүн элкнд уух. Чееҗ бүтхлә, гесн ɵвдхлә, тер дорагшан авна. Ширгәдг усн гинә.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

181

ХАЛУТА БОЛХЛА

Ус буслһад өгдг билә, шарлҗ буслһад өгдг билә, йир һашун.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ХУМСН ЭРГӘД ХАВДХЛА

Хумсн эргәд хавдхла, ус буслḣад, давслад, тер уснд ḣаран норһад бәрдмн.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ШҮДН ӨВДХЛӘ

Шүдн өвдхлә, давс халулад, ɵɵмснд кеһәд бәрх. Давста усар зәәлх, хавдрнь хәрх.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

***

Камб цецгиг уснд буслһад көргәх. Бүлән уснд бал немнә. Эн усар аман зәәлх кергтә. Шүдн өвддгән урна.

НҮДНД БОГ ОРХЛА

Нүднд бог орхла, келәрн долаһад авчкдмн мини баав [эк]. Сиврт көдләд, нүдндм юмн орла. Нүдндм бог орад одв. Хатхад бәәнә гихлә, экм долаһад авчкв.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

КИИТ АВХЛА

Үс буслһад, үүрмгәр керчсн мәңгрс немх. Тавн-зурḣан минут буслһх. Үсиг шүүһәд, бүлән деернь ууһад, орнд орад хучх.

ХАНЯДН

Буслһсн уснд үүрмгәр керчсн мәңгрс немәд, невчк буслһҗаḣад, тер усан шүүхмн. Шүүсн усндан шикр тәвәд, халуһар уухмн. Ханядн эдгх.

ХАГСУ ХАНЯДН

Хагсу ханядн уданд кү зована. Тер цагт имбирь аршалх кергтә. Имбириг керчәд, бүлән уснд немәд, тер усан сән гидгәр самрхмн. Усиг өдрт ḣурв-дɵрв дәкҗ уухмн.

ХОЛ УЛАХЛА

Шар харһа модна бөөр буслһад, зорхна тос немәд зуурх. Халун-бүләнәр уух.

182

ҮЙ ҺАРХЛА

Үй [бородавки] ḣархла, түүкә боднцг эс гиҗ альм хойр әңгләд утлад, тер үй һарсн орминь зүлһхмн. Хөөннь тер түрксн боднцган эс гиҗ альман хәрү негдүләд, утцар таг-яг кеһәд бооһад, модна йозурт дархмн. Тер боднцг, альмн үмкәрәд уга болсн цагт үй чигн уга болҗ одна.

ХОРХА, НӘӘЛЗҮР ГЕМӘС

Сүлмә [сулима] малын эмчт бәәдг бәәҗ. Хорха гем гиҗ бәәнү, тер нимгн арста һазр көөһәд һардгчн тер. Йосн сүлмә болхлаг, зүүнә үзүр күргхлә, тер зүн харлад һарч ирдгчн.

Аав ɵрәл литр әркд искәһәд, зармин чигә сүлмәг хаяд, долан хонгт искәһәд тәвчкв. Сүлмәг зүүнә үзүрт тәвәд авад, әркд урсхадмн. Невчк эләдәр тәвхлә, хордад үкч одхгов. Долан хонгт өрүн элкндән ложкар уухмн болҗана. Хорха гем, нәәлзүр гем гинә, күзү дахад, нимгн махмуд дахад һардг гем. Эмнь харһхла эдгдг, эмнь эс харһхла эдгдго. Тер махмудыг идәд йовдгчн. Тер гемтҗәсн күн эдгнə.

(Келснь Лиджиева Клара Эрендженовна, 1938 җ. Сарпан район, Шарнут Чонса әәмгин Джав ламин төрлә күн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

МАХН, ЯСН ТАСРХЛА

Отч тарҗ одсн юмиг (хуһрсн ясн, тасрсн махн) хураһад авчкдг билә. Базһдмн биш, бәрәд, иигәд (үзүлҗәнә), арһул дарсн болад, илсн болад тиигҗәгәд, «бос! йов!» гиһәд йовулчкдг билә.

Тасрсн махн һарсн ясн дорхнь өвдкүртә. Ясн һарсн болвчн, махн тасрсн болвч кезәнә улан мөӊг (хуучн 20-гч, 30-гч җилмүдин) зес утхар зорад, нег бичкн тос тәвәд, деернь тер зорсн зес, тернь тер хуһрсн ясиг шигләд бәрчкдгчн. Ушх уга отч яс бәрдг.

(Келснь Лиджиева Клара Эрендженовна, 1938 җ. Сарпан района Шарнут Чонса әәмгин Джав ламин төрлә күн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

НОХА ЗУУХЛА

Ноха зуухла, нохан ноосиг таслҗ авад, һалд шатаһад, үмсинь шархднь тәвәд, хурвчар

дарна.

(Келснь Лиджиков Андрей Балянович, 1931 җ. Приютна район, Үлдчн, боргшдуда арвна күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

ЧИНӘН АЛДРСН КҮҮНД

Чинән алдрсн күүнд хө алад, долан үйәсинь мах нәрхнәр керчҗ авад, сән сәӊгрцгт боочкад чанх. Болхлань, хатхад-хатхад, шахад, түүнәс һарсн шүүсиг ааһд кеһәд уудг билә. «Шүүс хәәҗәнә» гиҗ келдг билә.

(Келснь Лиджиков Андрей Балянович, 1931 җ. Приютна район, Үлдчн, боргшдуда арвна күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

ООШКДАН ГЕМТӘ КҮҮНД

Оошкдан гемтә күүнд чонын цөс өгдг билә. Цөсинь хатачкад, хотдан, әркд зордг бәәҗ. Чинә орулдг, гинә.

(Келснь Лиджиков Андрей Балянович, 1931 җ. Приютна район, Үлдчн, боргшдуда арвна күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

183

ОТЧ

Мини авһм, көгшн күн, отч билә. Сәәр гидг. Тер Дунд Хотн цугтан адута йовсн. Мөрнәс киисәд, көлнь хуһрхла, мини авһм эдгәдг.

(Келснь Убушиев Надбит Убушиевич. Баh Дөрвдә район, Дунд хурла ламин арвна күн. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

СӘӘХЛӘД СЕЛВГ

Күүкд күүнә чирә герлтә болтха гиһәд, үснә өрм чирәдән наадмн. Толһан үсн нигт, гилвксн болтха гиһәд, үсән шар усар уһадмн. Хот идчкәд, көлрәд, унад бәәхлә, хотын амн бөглрҗ оддмн. Әмтәхн хот далаḣар иддмн биш, хотын амн бөглрҗ оддмн.

Моһа сард бәәшңд бәәсн хатын буһу сулдҗ, тер учрар моһа сард хотан ясдмн. Бетк җаҗлхла, шүдн цаһадгчн.

Күүкд уга болхла, хурлд одад, шаҗн ламин әдсд күрәд, бичкүдин сүмс дуудулад, бер күн эврән зун миңhн дәкҗ дәрк давтхла, бичкн тогтх, гиҗ көгшд келдг билә.

ТУСТА СЕЛВГҮД

Шүдн өвдхлә соктадг өвс утаһад, шүднә хорхаг унтулдг. Нурһн, бөөр шалтглсн күүнд элснә цур зокдмн.

Икәр царцхла, асхн нег ухр сән коньякд хар бурш немәд аршалдмн. Ормдан кевтчәһәд хот иддмн биш, гем дуудуллһн болҗана.

БаһЧонсахурлынламМарлэмчзаасар,күүкдһарһҗэсчадҗаснберәчүдигнооснацурт орулх кергтә. Халун уснд хөөнә ноос булхулчкад, гемтә күн тер уснд суух кергтә.

Күүкд уга болхла, буйн уга гиҗ тоолдг билә, тегәд хурлд бәрц бәрәд, түрү өнчнд нөкд болх кергтә.

Көлән татсн күүкд күүг сән хотар эс шаххла, өлскәд, седклин гем ирдг. Гиигрсн күүкд күүнә хотнь ясдмн.

Бөөрин киитә күүнд көглҗрһнә шөлн зокдмн. Ханядн гемтә күүнд нохан махна шөлн зокдмн. Уурнь һарад уга һазр деер кевтхлә, хатхлан орҗ оддмн.

Хаврин түрүнд седклин гем босад, гемтә әмтн зелвлдгчн, теднд хөөнә шөл өгәд, шар шаҗна номар дарх кергтә.

Бичкн гемиг таалад бәәдмн биш, көлсәр эврән һарч оддмн.

Гемтхләрн «ях-ях»гиҗ бичә келтн, тер гемиг дуудҗанат, «Дәрк-дәрк» гиҗ келтн. Ноһан Дәркин әдст курхт.

Бичкн гемиг сән хот эдләд hарḣдг, көндрн бәәхлә, эврән эдгдәд уурдмн. Ханядн ирхлә, эрвән [эдгәдг] ноhа буслḣчкад, усинь уухмн.

Гесн көндрхлә, тутрhин усн уухмн.

Аавин улан гидг ноhаḣар цур бәрхлә, керччсн, тәәрчксн цогц шулуhар эдгдгчн. Көл-hар шарклхла, халун давсар цур кеhәд, көл-hарин шаркhлн уурадгчн. Нилхин кииснь ормдан эс суухла, деернь улан мөңг наалдулчкдмн.

Күнд гемәр гемнәд босчах күүг, халун кимрәр шахдмн гидг, хурлд одад, ламнрин зәрлг күцәх кергтә.

Бичкн унтхларн, hаран сарвадулад чочхла, hар деернь күнд юмар хучх кергтә. Му зүүд хәрүлх санан бәәхлә, дер дор утх дүрдмн.

Ноха зуусн ормиг, тер нохан ноосиг шатаhад, энүнә хурсн үмсәрнь ам күрсн hазринь бүргүлдмн.

184

Көвүд долан күртл дулан шалвр уга йовдг, утхинь юн гихлә, әмн hазрнь, көвүн күүнд дегәд халурххла, тохм тасрна, гиҗ келдг билә.

Күн унад, көл-hарнь тәкрхлә, сүүдр дәврҗ гиҗ келдг билә. Тиигхләнь, хурлын ламнриг дуудулҗ,номумшулдмн.Дәкәдламнринзәрлгкүцәхкергтә,биидәнцеравхкергтә:әркуушго, тәмк татшго, бузр, шуугата hазрт одшго гиhәд, цер авдг авъяста билә.

Кемр көвүн дәәнд одх учр харhхла, тотхур зеткрәс харстха гиhәд, эк-эцкнь hурвн хонгт, өдр-сө уга, биидән авчах мирд бурхнд ном умшхла, насн даву болдмн.

Киирксн күүкдиг нег буслhсн хөөнә шөләр хотынь ясдмн. Бөөрин киитә күн, халун чолуhар цур бәрхлә, дотр киитнь hардмн.

Хальмг авъясар залу күн дөчн күртлән бийәсн ах ээмтә чирәд әрк-чаһр зооглдмн биш, зооглхла гемтх.

Догшн шарта күн ишклң hашун юмн идх зөв уга. Шавгта нүднд шикр бүргүлдмн.

Гүлгн гем ирхлә, күн болшго.

Чик хаалhан хәләhәд, хов-җив уга йовхла, кишгнь бат, цогцнь эврән ирдмн.

МАЛЫН ЭМНЛҺН

ҮКРИН ДЕЛӉ ХАВДХЛА

Чөткрин хумсар үкрин делӊгиг дарад домндг. «Мини тәрндҗәх юмн эдгх болтха!» – гиһәд йорәл тәвдг.

(Келснь Босхомджиева Читлг Аджаевна, 1924 җ., Баһ Дөрвдә район, Ик Бухса Ик Баатта күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

***

Үкрин көкн хавдхла, туһлхла, үсн ḣарлго бәәхлә, би хустг шатаһад, нег арвн хустг шатаһад,литруснд<хайх>.Теркөкиньугаһад,өрүнбосхла,делӊньҗөөлн.Битиигәдэмчлнав. <Урднь> модар кедг билә, нәрхнәр утлад, шатагад, усндан хайна, цаӊна. Усинь күн йовдго һазрт асхчкдмн.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

***

Тɵɵн гисн алтн мɵӊгәр халулад, ноосинь шатаһад, махмудт күргәд авдг. Тер цагт тер хамхрсн, хуһрсн ясн батрх болҗана. Тиим йосн билә. Алтн тɵ тәвнә. Күүнд болв чигн тер алтн мɵӊгиг тәвәд халулҗаһад тɵɵн тәвнә.

(Кеслнь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ҮКРИН ӨРГӘ ХАВДХЛА

Үкрин өргә хавдхла, урḣмлын тосиг халулад, халун тосар түркхмн болҗана. Бас хөөнә көлд илдн һархла.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

185

ҮКРИН ЗЕМСГ ЭС УНХЛА

Үкрин земсг эс унхла, моһан хайсн арсиг буслḣчкад, тер ус уулһулхла, земсгнь ундлг гиҗ келдмн.

(Цеденова Людмила Санджиевна, 1955 җ. Целинн район, Ик Чонс. Ик Дөрвдә, сән авһнра күн. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

ШОВУН ҺОЧХЛА

Така шовун, ḣалун һоҗна. Көк цецгтә ноḣан бәәнә. Тенгиг авад, буслḣад өгхлә, тегәд һоҗхш.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

ХӨӨНӘ ГЕСН КӨӨХЛӘ

Хөөнд көдлдг биләв. Хɵɵнә гесн кɵɵхлә, гесинь, гүзәһинь шөвгәр хатхад, ки тәвхмн. Идсн хотнь өөдләд эсклә ишклӊ юм уулһад бөөлҗүлнә. Хутхулад, бөөлҗəр ḣарһх кергтә.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 һ.җ. Башанта балһсн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

186

ЗАŒШАЛЫН, ЗАŒ-ҮҮЛИН ЗУРЦ, ТОДРХЛТ, ШИНҖ

ХАР КЕЛНИ ТӘРНЬ

Хальмг әмтн дотр Иҗл мөрн һолын улсин залатд аль нег хаҗуһас хальдсн хаҗһр болн му йорин хар санатн хамгиг дартха гиҗ Бурхн багшин зәрлг деерәс авн бүрдгсн «хар келнә тәрнь» гиҗ бәәҗ. Бурхн багшин зәрлг һучн һурвн мөргүләс, һучн һурвн тәрнәс бүрдҗ гиҗәнә. Эклцнь иим:

Ном гүрән уңднь мөргмү, Хамг бүрдгсн хувргт мөргмү, Хамг буйн сәкүснд мөргмү, Хар санатын келиг утлму,

Харал утхасн мергдин келиг утлму, Деерк хар санатын келиг утлму, Шивгч баатр хар санатын келиг утлму,

Шивгч нойн болв гиҗ келсн келиг утлму, Деед ик күстин келиг утлму,

Деми гем уга күүг алсн мет болв гиҗ келсн келиг утлму, Делкән деерк хар му сансн келиг утлму, Му келсн келиг хәрү нииләд утлму,

Уга күмни юмиг авч, буйн болвч гиҗ келсн келиг хәрү нииләд утлму, Хар чолун мет хар санатын келиг хәрү нииләд утлму, Ах-дүүһин харалыг хәрү нииләд утлму, Эцк-экин харалыг хәрү нииләд утлму, Элк-бөөрин харалыг хәрү нииләд утлму, Хамг йор-харал хамиг хәрү нииләд утлму, Нурһн уга, нуһрс угаг хәрү нииләд утлму, Бий әм уга, арсн угаг хәрү нииләд утлму, Баатр Бурхн багшин зәрлг төгсв.

Хашг йор өвр-шөвг мет үзүртә юмни күмни келиг хәрү нииләд утлму, Бий әмн уга тоотын му нериг хәрү нииләд утлму, Өрүн харал кииһәд, үдлә харал кииһәд, Сөөни арвн хойр цагин харалыг хәрү нииләд утлму, Эвиг харасн харалчн эргҗ экндчн одтха, Төөрч, толһадчн ортха, төөрч барҗ хар делҗ, Гегән герл шиидәд чиңнүрч бәрд әрлһәд, Кишг-ланцинь әрлгәд, кишг-буйнь делгрүләд, Баатр Бурхн багшин зәрлг төгсв.

(Келснь Убушиев Эренджен Нохашкиевич, 1917 җ., Баһ Дөрвд район, Тугтн Шевнр. Хабунова Е.Э. архивәс)

ҺАЛ ТӘӘЛҺН

Наһц ээҗм эврән һал тәәдг билә. Хотн дотран, өрк-бүләрн цуглрад, һал шатаһад, зөв эргәд, цаһан улан мөӊг хаяд, герт орҗ ирәд, цә амсад, йɵрәл тәвнә. Цаһан идә хаяд, модна бүчр цуглулҗ авад, өмнәснь белдәд авна. Ээҗ-аавдан, Цаһан Аавдан, һазр-усндан гиҗ келдв. Һал тәәхлә, залу күн кех зөвтә. Би эртәснь белдәд авчкдв. Һал залу күн өгнә.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., Кутейниково, Богшурһахна, Көвүдә бузав. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

187

***

Хальмг авъяс дала, хальмгудт йир олн зүсн. Һал тәәлһн бас авъяс бәәнә, өдгә цагт бас кегднә. Намрин үкр сарла хө һарһад, барун хааһинь үлдәḣәд, шииртәһинь хүрүләд, йисн кишг сурҗана: көвүнә кишг, күүнә кишг, үрн-садна кишг, дөрвн зүсн малын кишг, хот-холын кишг, өмсх хувцна кишг, мөңк насна кишг, хаҗһр-буру тәвтн гидг кишг. Эн кишг сурдг болҗана. Дәкәд болхла үксн күүнд бас һал тәәнә. Хөөнә толһаг шатаһад, һурвн зулд мөргнә, болв хүрүлхш. «Сәәни орнд төртхә, дееҗ хөн-цаһаһар нерәдҗәнәвидн, кишгән үлдәҗ, буйан эдлх болтха» гиҗ келнә.

Ут хонгин хаалһ бәәхлә,хаалһдан күүнә келнәс гетлтхә гиһәд, бас йисн кишг сурна. Тер болхла ямаран чигн цагт, үвлд болвчн, хаврт болвчн кецхәнә.

Мадн җилдән төрләрн һазр тәкдвидн. Нерәдсн хот авдмн биш. Терүг болхла шовуд идх зөвтә. Цөгц һуйраснь кеһәд, зулан өргәд, үлдсн юминь һалднь шатачкна. Тер цөгц энд-тенд хайҗ болшго, зер-земш көлд орад <…>, ишкҗ болшго.

Һалтәәснһазр«Китуха»гиҗнерәднә.Уснэлвгһазр«Китуха»,«Зелминтуха»нерәдгднә. Өдгә цагт цасн уга, усн элвг болхла, цасна усар дүүрнә. Урдк цагт зәрмднь мадн талдан, тер хулсн тал һал тәәдг бәәсмн. Тер һазрин эзн ахлҗах эзн бәәсмн. Тегәд мадн өмн, тенд тәкдг биләвидн, ода болхла тиигәд усн тал.

Һазр эздүдин нерн дунд Заян гидг эзн бәәсмн, тер эзнд түрүләд нерәддг бәәсн болҗана.

(Келснь Оконов Дорҗ Церенович, Баһ Дөрвдә район, Унhн Төөрәч. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

Һал тәәхлә, шар толһата хөөһәр һалан тәәнә. Манахн болхла иигнә. Əмтс тер толһан орад авч одад, гелӊд ɵгнә. Манахс нег юм гелӊд ɵгхш. Сүүлнь гелӊд авч ирдг. Цуг наадк махнь йилһҗ авад шатанавидн. Толһан экинь, нүдинь авчкад, хамр хуурһснд юн бәәнә, терүг һарһад, мɵɵрсинь авад, тенд шуһрмг бәәхлә, ɵɵкнь нүднднь тәвәд, тер хамр хуурһснд тәвәд, тер толһань авсн һазрт тәвәд, цуһараһинь авад харһулад, семҗнд ораһад шатана.

Тер махинь чанад болһна. Болһад, яснас салһад, ясинь шатана. Зурһан мод тәвнә, зәрмнь тавн мод тәвнә. Һурвн – дотрнь, һурвнь – деернь. Махнаснь нег кɵл, барун кɵл үлдәнә, цуг наадкинь чанҗ иддмн. Үлдәсн көл махиг һурв хонад, чанҗ идхм болҗана. Сүл гелӊд авч одна.

(Келснь Наминов Арвн Гатаевич. Лаганя район, Улан Хол. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

***

Һол-усндан, һазр-усндан тәәх. Ээҗ-аавдан, өрк-бүлдән тәәх. Тәәсн һалын Окн Теӊгр тәвҗәх, хәәрлҗәх, тосн-өөкн хайсн юмн, хуһар Окн Теӊгрт күрч йовна.

Әмтнә амулӊд багтад, Усн-өвсн эрвлҗ, Уух-идхнь элвг-делвг болҗ, Идсн-уусн аршан болг! Унтсн нөөрнь нөр болад, Менд-амулӊ [бəəтхə]!

Тегәд, һалыг төгәләд йовад, иигәд зальврдг билә. Түнг бас 4 зүсн сәкүсн, делкән Эзн Цаһан Аав хәәрлҗ өршәтхә! Кесн хотыннь ур-дееҗиг ээҗ-аавин заян ачур зооглҗ, идҗ-ууҗ, ханҗ. Маднд насн-кишгән заяһад, эн нарта орчлӊд (Бадмаева Эльзата Сухотаевна, 1934 җ.,

Бичҗ авснь Коваева Б.М., Лиджиев М.А.)

188

***

Һал тәәх хөөг (ирг) өрчлҗ ална. Алхин өмн үснд тос тәвәд, терүгәрн тер хөөнә өрчднь, ам хамртнь түркнә. Дакад үлдсинь һурв дакч тер һалд хөөннь цацнавидн. Үлдсинь залу әмтс амсна. Әрк бас цацна, үлдсинь бас залу əмтс амсна.

Хөөг алад, үй-үйәрн салһна, дакад чанна. Һалд ордгнь: өрчин махн, хавсн, чимгн, семҗн. Тер өрчин махиг арстаһинь авна. Семҗн дотр шар тосн, цаһан мөӊгн, сангин идән, шарлҗн. Манахс хөөнә толһа бас шатана. Семҗәр ораһад шатана. Тавн мод тәвәд (2 ут модн, 3 ахрхн модн), деернь одак шатах юман тәвнәвидн. Хөөнә толһаг хуухлад бүклднь чаннавидн. Чанхла, өргнь салҗ одна. Манахс хөөнә толһаг бүклднь шатана, наадк әмтс өргинь салһад шатана. Шатахин өмн толһаг цеврлчкнә, толһан экинь авчкад, нүдинь авчкнавидн, хуурһсинь цеврлчкнәвидн. Ормднь өөк чикчкәд, тер хавсн-мавсн деер тәвнәвидн. Цаһан махн, элкн оошг, бөөр – цугар уутд орна. Терүгәрн «хүрү – хүрү» кеһәд дайлҗ авнавидн. Чансн махан үүднд зогсчкад, деедстән ууринь бәрнәвидн. Деедстән ууринь бәрхләрн иим ном умшнавидн:

О! Хәәрхн минь! Көк мөӊк оһтрһу минь

Көрстә алтн делкә минь Делкән дееҗ өргҗәнәвидн, Деед бурхдт олн ур өргҗәнәвидн! О! Хәәрхн!

Төрсн аюл уга Теӊгрин өвчн уга Зеткр тотхур уга Хәләҗ хадһлтн

Бурхн көгшдтән өргҗәнәвидн! О! Хәәрхн!

Далд йовсн аав ээҗ Ур дееҗ медҗ, Хамг хаҗһр тәвҗ өгтн.

Ардан бәәсн үр-садндан Ач-җичдән насн кишгән өгтхә! О! Хәәрхн!

Далд йовсн эгч өгсн ур дееҗиг эдлҗ Ардан бәәсн үр-садндан насн кишгән өгтхә! – гиһәд үүднд үүдән секчкәд, ааһта хотан

бәрәд зогсхларн иигҗ йөрәнәвидн. Дакад бурхна өөр зогсад бас йорәлән тәвнәвидн. Тиигчкәд болва.

Тиигчкәдодакболснмаханишкнәвидн.Терүгмелманатохминулсиднә,нанькүнидхш. Тер хөөнә хааг һурв хонулчкад бас садарн мел шөрксдүд иднәвидн, онһдан улст өгдговидн. Юӊгад гихлә, эврәннь кишгән дуудҗ авчах.

Тиигчкәд иигҗ йөрәнәвидн: Һалын Окн Теӊгр нөкд болад, Өгсн хотын ур дееҗиг идәд, цадад,

Ардан бәәсн үр-садндан насн кишгән өгтхә! О! Хәәрхн!

«Хүрү!» «Хүрү!» «Хүрү!», гиһәд одак зүркиг үзүринь һарһад һартан атхад бәрчкәд, бичкн көвүст зуулһнавидн. Һурв дәкҗ үмкх зөвтә. Үмкәд һархла, бас давтад:

Һалын Окн Теӊгр нөкд болад, Өгсн хотын ур дееҗиг идәд, цадад,

Ардан бәәсн үр-садндан насн кишгән өгтхә! О! Хәәрхн!

189

«Хүрү!» «Хүрү!» «Хүрү!» – гинәвидн. Дакад наадкснь ирәд үмкнә, бас бас давтад: «Хүрү!» «Хүрү!» «Хүрү!» – гинәвидн.

(Келснь Менкеев Василий Менкенович, 1943 җ. Лаганя район, Улан-Хол, манҗин шарс, шар моӊһл яста, шөркс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

НИЛХИН ҮС ХӘӘЧЛХЛӘ

Нилхин үсн хәәчлхлә, өдр хәләнә. Тер үсинь хайдмн биш, баглад, бооһад ардк киилгин захд хатхдг билә. Күүкд түрүн ишкҗ йовҗ йовхла, түрүн йовсн күүкдт эцкиннь махла шивдг бәәсмн.

(КелсньСанджиеваБоовушУбушиевна,1924җ., Сарпанрайон,ИкХурлаәәмг,Давшуд арвн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)

ЦАҺАНА АВЪЯСМУД

Цаһан сарин боорцг уснд кедмн. Өрүн өрлә гиләһән кеһәд, һаран атхад мендлдәд бәәдмн. Деерәс ода бурхн залрҗ йовна, гинә. Кезәнә болхлаг гелңгүд өр цәәтл хурлд ном умшад, тер номд әмтн ордг билә. Кезәнә, бидн бичкн цагт, сө дүләд, өр цәәтл ном умшдг биләвидн. Бурхн залрҗ йовна гиһәд, босад мендлдг бәәҗ, бурхн бууҗ йовх цагт хоорндан мендлдг.

(Келснь Оконов Дорҗ Церенович, Баһ Дөрвдә район, Унhн Төөрәч. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

Цаhанла эзнь эврән йөрәхмн биш, көгшн кү авч ирәд, хотан йөрәлhәд, дееҗ өргәд, цацл цацдг. Одачн би көвүнәдән одад, махинь йөрәhәд, сөң тәвәд, цәәhәрн зулд дееҗ өргәд, кү орулад, кесн хотынь идүлхмн болҗана. Терчн җилә hару даадг юмн. Цаhана өдр хотта-хоолта кехлә, җилдән элвг-делвг болхч.

Цаhан өдр мадн үвлзәд hарчанавидн, тер оңḣцан кеhәд, йөрәлән тәвнә. Зеенр ирҗ зе бәрнә. Шиир эс гиҗ шиир уга болхла, хавста махар дееҗ өргнәвидн.

Мах йөрәхләрн, залу күүhәр кедг юмн. Күүкд күн кезәнә болхла, махиг тәәрәд, чанад, мах утлҗ өгнә.

Цаhан Сарла hаза күңшү hарhад, хөөнә хорh, шар тос, саңгин идә тәвәд, мод тәвәд, невчк ааhс тәвәд, невчк күңшү hарһхмн болҗана. Тер күңшү hарчахнь, мал-салд гем-шалтгнь әрлтхәгиhәд,теркүңшүавчодад,хашадәрүсләд,малэнҗилдэн-теругаөстхәгиhәдкедгюмн.

Ик эрт цагт Цаhан Сарла эк болсн экд белг авад ордг бәәҗ. Кезәнә болхла, Цаhана боорцг келкәд, белг боорцг кеhәд, экм эврәнксин төркнүрн оддг билә. Тендән цәәhән уучкад, дәкәд түнгинь соляд, талдан герт одад, түнгән соляд-соляд йовҗ, кесг солю юм авч ирдг билә. Ода белг келкәд, би күүкдтән, зеенртән, ачнртан өгдв.

Боорцгин зүснь: темән, хуц, шовуна баасн, мошкмр, җола, хорха боорцг, кит, шовун гиһәд кесг бәәнә. Би хадм экин өөрнь бәәсн, хәләдг биләв.

(Келснь Базырова Татьяна Боляевна, Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

***

Үвләс hарад, хаврин түрүн ирсн, хәәрхн, Цаhаhан кеhәд, боорцган кеhәд, хуцин толhа кедг, целвг, кит, зүсн зүүл боорцг кеhәд, шүтәндән тәвәд мөргхмн болҗана. Өрүн зул бәрәд, дәкәд асхн йөрәдг. Садн-элгән дуудад, берәс-күүкс болхла, бийәсн медәтә улс бәәхлә, тендән оч, мөргхмн болҗана. Хадмдан, хадм эцкдән халун цәәhән авад, боорцган тәвәд, одхмн

190