Хуучн үгд худл уга (1)

ХОРМУСТАН КӨВҮН ГЕСР ЯҺҖ ХАЗГУДЫН ОТГИН ҺАРДАЧ БОЛСНА ТУСК ДОМГ

Хальмгуд Иҗлин теегүр нүүҗ ирхлә, 1648 җиләс авн Крым, Кубань, уул һазрт бәәдг улсла ноолдхднь түрүн болҗ хазгуд негдҗ дөң болсмн.

Кезәнк цагт Геср һазрар йовад, зөрмг йовдлмуд кеҗәһәд, олн толһата муусла ик гидг арслңла дәәлдлә. Азов теңгсин көвәд геедрсн мөрдән хәәҗ йовад, моһа күүкд күүнлә харһв. Энунә дееркнь күүкд улсин бәәҗ, доракнь – моһа бәәҗ. Күүкд күн – моһа Гесрд һурвн көвү һарһна: Скиф, Сака, Кушана.

Моһаг хаяд һархларн, баатр саадган үлдәһәд келв: «Кен эднәс мини саадгиг татҗ чадна, тернь энд бәг. Наадкснь хол һазрмудт йовх зөвтә».

Көвүднь өссн цагт, экнь чеерүдәр эднд Гесрин саадг татулв. Отхн көвүн Скиф саадгиг татҗ чадв. Эн эктәһән үлдәд бәәв. Ахнрнь орчлң эргәд йовцхав. Олн отгуд: скифмуд, сакмуд, кушакуд эн ахнрас һарсмн. Скифмүдәс хазармуд, куменмуд (половцнр) һарсмн, эдн Теңгә болн Запорожск хазгудын өвкнр болҗана.

Тегәд, нег хальмг домгт Геср нег дәкҗ Ар Прикаспийскд дәәсдлә ноолдлһнд хальмгудт дөң болсмн.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ӨӨРДИН УТ ДУУДЫН ҮҮДЛҺНӘ ТУСК ДОМГ

Эрднин экн цагт (кезәнк цагт) нег өөрд хаана саата гергн дәәнәс ирҗ йовх залуһиннь өмнәс һарч йовв. Кеер теегт эн көвү һарһна, бийнь көвүн төрснә хөөн өңгрв. Эн көвүг чон эврәнньүсәрнтеҗәнә.Хөөньэнкөвүгәмтнолҗавна.Чонсгидготгинбүрдәчэнкөвүнболсмн. Чонын уульлһн мет һашута дуд дуулдг дурта билә. Энүнәс һарсн күүкд ут дуудыг цааранднь өргҗүлсмн.13-14зунҗилмүдәсавнутдудөөрдинхүрмдболнбайринөдрмүдтйосллдудболв.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

«АЛТН ҺАСН» ОДН ҮҮДЛҺНӘ ТУСКАР

Кезәнә Бурхн әмтиг бүрдәсн цагт, баатрмуд йир цөн бәәҗ. Һазр дорас болхла күүнә махар теҗәл кедг маңһсмуд ирҗ. Әмтнә тонь бичкрәд бәәв, баатрмуд дала маңһсмудта күчркүндәр дәәлдәд, әмтиг нуувч хаалһар көтлв.

Тенгртбәәдгнегкүнәмтнддөңболхардоланнастакөвүндхүврәд,бийәнмаңһстбәрүлв. Тедн энүг дарунь идчкхәр седхлә, тер күн әмтн альд бултсиг үзүлнәв гинә. Маңһсмуд терүнә ардас йовцхав, тер көвүн тедниг эҗго һазрт авч ирв. Тиигхләнь маңһсмуд һал деер тер көвүг шарв, көвүн болхла үүлнд хүврәд, теңгр деер һарад, Алтн һасн одн болв. Маңһсмуд удан эҗго һазрар йовв, хаалһ медлго цугтан үкв, үлдсинь баатрмуд цокад алв.

Тер цагас авн Алтн һасн хаалһ үзүлнә, һазр эргҗ йовх улст чик хаалһнь медүлнә.

Эн домг Иван Сусанина зөрмг йовдлла ирлцңгү. «Дөрвн өөрд Моңһл Увш хун тәәҗиг күүчснә туск» домгас өөрдин долан наста өнчн үрнә зөрмг йовдлла бас ирлцңгү.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ХААНА АЛТН АРВНА МӨҢГН ЯҺҖ ХАССНА ТУСК ДОМГ

Учур гидг нертә хальмг хазгт, көгшн урядникд һанцхн Алтн нертә көвүн бәәҗ. Учурин гергн көвүн төрснә хөөн өнгрҗ одла, эцкнь һанцхарн көвүһән өскв. Арвн долан настадан эн нәәрәс гүүҗ ирәд, эцкиннь бу авхар седнә.

–Юн болв? – гиһәд эцкнь сана зовҗ сурв.

–Нәәрт буута нег кишго элмр әмтнә өөр намаг му келв. Геминь тәвҗ өгшгов! – гиҗ көвүнь хәрү өгв.

101

–Зогсча, көвүн, бууһар яахар бәәнәч? Эн хаана алтн арвна мөңг ав, әмтнә өөр энүг тер элмрт ханлтан өргәд өгчк.

–Яһҗанч, эцк? – гиһәд көвүн уурлв.

–Мини келсиг күцә, – гиҗ эцкнь келв.

Нүдндән нульмста, әмтнә чирәд көвүн эцкиннь келсиг күцәв.

Тер кишго элмр улм аздлад, талдан нег көвүнүр му келәд өөрдв. Тер көвүн болхла олн үртә өрк-бүләс, ик гидг отгас бәәҗ. Тегәд эн эднәс үүлән үзв.

Дарукөдртньтеднәгеринөөгүртеркүүгоршахарйовхла,эцкньһанцхнкөвүндәнкелнә:

– Иигҗ алтн арвна мөңгн хав, нам ээмд түлксн уга.

XIXзунҗилкүртлхальмгхотдударкүаллһнугабилә,баһчудөвкнринавъясмудкүндлдг

билә.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович. Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ХАЛЬМГУД ӘӘДРХНӘ ХАЗГИН ЦЕРГИН ТҮРҮНК ХАРУД ЯҺҖ БОЛСМН

1737-гч җилд лу сарин арвнд Әрәсән орн-нутгин һардгч Сенатин закврар Әәдрхнә хазгин церг бүрдсмн. 271 хальмгуд энүнә түрүн хазгуд болҗ. Эднә командир полковник Слободчиков бәәҗ, нег хальмг – сотник, зурһан күн – хорунжий болцхаҗ (болцхав). Хазгудын хувцнд лампасмуд, околошмуд, кантмуд шар өңгтә болв.

1917-ч җилд одмн (атаман) Бирюков И.А. бәәсн цагт Баһ Дөрвдә нойн Данзан Тундутов Әәдрхнә губернин цуг хальмгудыг Әәдрхнә хазгин цергт орулсмн (1918-ч җиләс авн Данзан Тундутов Әәдрхнә хазгин цергә атаман билә).

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ҮКР БОЛН ХУДГ ХОЙРИН ТУСК ДОМГ

Худгин өөр бәәдг нег хальмгт көгшн үкр бәәҗ. Тер үс өгдгән уурв. Нег дәкҗ үкр худгт унад, мөөрв (мөөрәд бәәв). Эзнь гүүҗ ирәд, үкрән хәләчкәд ухална: «Үкр (ода) көгшн, үс өгчәхш, худг бас (чигн) хагсҗ, кесгәс нааран шин худг малтхар седләв, талдан үкр авхар седләв». Тегәд хальмг күн (хуучн) худгиг үкрлә хамднь булхар шиидв.

Ишкә гертән ирәд, күрз авад, худгт шавр хайв. Үкр юн болҗахинь медчкв, экләд мөөрв, болв невчкн бәәҗәһәд мөөрдгән уурв. Хальмг күн худгтан шавр хайҗахлань, (генткн) үкр худгас өмнәснь һәрәдәд һарв! Тиигн гихнь, нурһн деернь унсн шавриг үкр чичрәд (сегсрҗ) унһачкад, көләрн давталад бәәҗ, тегәд худгас өсрәд һарв.

Эн домг суулһта өрмд унсн хойр хулһна туск (талдан хүвлврт хойр меклән туск) домгла әдл. Нег хулһн һарч чадшгов гиһәд юм келгән чивв (эврәннь хүвлә тогтннад чивв), наадкнь болхла көләрн көндрә бәәҗ, өрмәс тос кеһәд, суулһас һәрәдҗ һарв (наадкнь болхла тавгарн көдләд өрмиг тоснд цокад, суулһас һәрәдәд һарсн болв).

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

АРҺТА ЗАЛУҺИН ХАЛЬМГ ТУУҖ

Негдәкҗаавачкөвүтәһәнйостахальмгарһтазалуһинтускаркүүндҗ.Энюуһарнэңгин нег күүнәс йилһрнә?

– Залу болһна чееҗд һал шатна. Деернь хальмг цә чанх белн буслҗах уста хәәсн бәәнә. Һалынь невчк баһрулхла, буслсн усн йирин усн болҗ одна (Зуг, энүнә залиг невчк баһрулхла, буслсн усн йирин усн болад одна). Тиим кевәр йоста арһта залуһин чееҗд даңгин һал шатна, һал деернь буслсн уста хәәсн зогсна.

Хальмг залу күн оньдин керг-үүл меддг (керг-үүлмүдтә), олврта (арһта) (күүнә болзгнь оньдин сүв-селвгтә), эн дола дәкҗ унад, нәәм дәкҗ босна.

Ачнь цугинь чикәр медв.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

102

КҮҮКД УЛСИН ТУСКАР

Миниэцкмкезәнәhәхөрнтавнсаадгүкрбәрҗйовла.Уланүкр.Нөкдболдгкүнугабилә. Би бичкнв. Экм босна. Харңhу. Одак үкрмүдән экләд сааҗана. Тиим ик эрт. Богшурhа шиңкн серҗәнә. Дөрвн часла болхгов. Түүнә өмн босчкдг. Кедү үс авчахнь би медҗәхшв. Бәкрсндән кечкәд бәәдг. Туhлынь тәәлҗ өгәд, дәкәд ивлсинь саана. Ивлсинь гиhәд, туhл көкхлә, оочаснь көөсн hархла, болв, тер ивлсн гиhәд, хамгин өткн үсн, түнгинь авдмн. Үкрмүдән саачкад, туучкдмн. Чигәнә иим суулh бәәдмн.

Залукүнунтна.Нөкдболхш.Хөрнтавнүкрсөдүлнбаачкна.Терүгташад-ташад,ташмр кечкнә. Тернь өдрт хагсна. Түүнә хөөн цәәhән нерәд, буслhад, дееҗинь өргәд, аав-ээҗдән цә өгнә. Бер үүдн тал суух зөвтә. Одак саван хураҗ авад, үлдсн шавхрнь – түүнә хот. Тер үлдсән ууна. Ууҗ авад, күүкд күүнд амрна гидг юмн уга.

Тер чигәнә суулh дүүрң өцкүлдрәк үсн исчәнә. Одад, чигәг бүлхмн болҗана. Көөсн hархла,терүндтоснhарна.Бийньәркнерх.Тулhньбәәhәдбәәх,хәәсндеернь.Икхәәснбәәсмн. Тенд чигә кедг. Шавр авдг бәәнә. Одад шавр зөөнә. Авч ирәд, одакан нухад, хәәсән бүркәсәр бөглчкәд бүркчкнә. Одакиг шалдна. Ки бичә hартха гиhәд. Тиигчкәд цорh бәәнә. Нег иим дуhу. Өөрнь нег бичкн бәкрсн бәәнә. Әрк hардг. Эн ташсн ташмрарн hал түләд, ик хәәснд бәәсн чигәнбуслна.Терталданхәәснонцhдотрньбәәнә.Тероңhцдусн.Киитнусндаңгин.Терхәәсн киитн, эн хәәсн халун. Эн халун, hал түлхлә, арh уга, босна. Ур деегшән босна. Көлсн талдан хәәснд асхрна. Чигәнә көлсн тер хәәснд дусад бәәдмн. Шаврар кесн бичкн бөглә бәәнә. Түнгиг авчкад, килhс авад, амсҗ үздмн. Болад уга гиhәд, дәкәд hал түләд бәәнә.

Тер күүкд күн удлго үкрән услх. Тиигчкәд хөөнә ноосар орна матрас кехмн болҗана. Йир күнд бәәҗ. Арвн тавтаднь бериг авч ирдг бәәҗ. Һурвн хонг салу цаhан хальмг герт бәәдг бәәҗ. Дөрвдгч хонгтнь тер эмгн (экнь) күрч ирәд: «Бер, бер, бос, өркән өрг», – гиҗәдгҗ. «Бос, көдлмшән ке», – гиҗәдгчн.

(Доҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

НУСХА МУ

Би бичкндк цагт, дɵрвдгч класст сурчахдан нег шүлг дассн, терүг келҗ ɵгнәв. Кезәнә нег хальмг кɵвүн ɵлсәд, экәсн хот ас гиḣәд, уга юм сурад, эрәд бәәсна туск шүлг «Нусха Му».

Нег цагтан, эн ḣазртан Насм немр авла.

Кɵдән экн гиḣәд әмтн келдг билә. Тиигхд Нусха Му биләв, Терүчин нүцкн кортуш биләв,

<…> аак-баав хорма доран нама асрла, Тоста ḣуйр иднәв, гиḣәд Тоңшарҗ уульсан мартснгов, Байна кɵвү дуранав гиḣәд Бааван айстан мартснгов.

«Уга ḣуйр альдас авхв, Уульдм биш, сәәхн иньгм», – Баав намаг засулад, Бийдән шахад дуулв.

Сɵ медшго бичкн үрн Цецгә эңнәд уульнав.

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиевой Б.Э., Лиджиевой Л.А.)

103

ГҮМЗГ ГИДГ ҮГИН ТУСКАР

Дəкəд бас нег ɵдр бəəнə. Тер ɵдриг күн ода нерəдҗ келсинь би соңсхшв. Болв деед сурһульд ирҗ сурхлам, мини күүкн нерн Гюнзеева билə.

–Та Чилгр нутгасвт? Юңгад гихлə, мана Хальмг Таңһчд тиим нер-ус зүүсн улс зуг Чилгрт бəəнə. Тертн «кенз» гисн үгəс һарсн нерн болх, – гиһəд багш келсн билə.

Кенз гисн – ора тɵрсн үрн. Тиигəд би гертəн хəрҗ ирəд, наһц ээҗəсн сурхла, наһц ээҗм

келнə:

–Уга. Гюнзеев гисн чикəр Гюмзеев гиҗ бичгдхмн билə, – гиҗəнə. Юңгад гихлə, мини наһц аав Гаңг Гүмзг гидг ɵдрт тɵрсн бəəҗ. Тер ɵдрнь бас эндү, эндүрəд келхəсн əəҗəнəв. Болв тодлхнь, бар сарин 6-д гиҗ келсн саңгдна. Тегəд нег ɵдр бəəдгчн җилд. Тер ɵдр күн килнц, ю эс һарһв чигн килнц болдгочн. Тигəд тер ɵдрəрнь Гүмзə гиҗ нер ɵгч. Тиигəд тер ɵдр тɵрсндəн наһц аавм килнцəс əəдго билə. Хулхач кеһəд оркдг, кɵзр чигн нааддг. Тиигəд даңгин келдг бəəҗ: «Би тер ɵдр тɵрснд нанд юмн болшго».

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна 1980 җ., Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

ТУУҖ

Кезәнәнегөвгнәһанцкөвүнькүүнәәңгәкүүкбуулһад,тендәнбәәҗ.Теркөвүнәардаснь эцкньодна.Күүкнәһазрөвгигтооһад,өмскүлөмскнә.Терньхурсхдевлболҗһарна.Өмскүлән өмссн өвгн келҗәнә: «Сахлм нимтр билә, санам сарсхр билә, санснас нимгн болад бәәвә». Тиигхләнь, худнрнь аратын зо үч өмскҗ…

Кезәнә нег өвгн күүнә һазрар эргҗ йовад, күүнә герт хонҗана. Тер гернь өвгиг зармин хашар тоона. Зармин хашан уусн өвгн: «Мини гесн ода ю келҗ бәәдг болх?»– гиҗ келҗ. Тегәд тер өвгн хот һолснь медәд, дәкнәс мах чанҗ өгнә.

(Келснь Коваева Мария Менриковна 1924 җ. Октябрск район, Хошуд. Коваева Б.М. архивәс)

104

БУРХН-ШАҖН

ӘӘЛДХИН ЗӘРЛГ

Мини әәдә Кермен Буратаевна Мучкаева «Әәлдхин зәрлг» меддг бәәсмн. Тер «Әәлдхин зәрлгиг» асхнд мана өвк аав әмд цагтан мана әәдәд, күүкдтән келдг бәәҗ:

– Күүкд соңстн, тодлтн. Советин йосн җирн җил болад җирһхм. Цаг селгәтә.

1.Маңнань меңгтә күн ирхлә, йосн хүврәд, дарунь цаһан үстә күүнә цагт мана шар шаҗн сергх. Хөөннь хаана цаг ирхмн.

2.Хүвлһнәцагткүүкдулсичрәнгееһәд,залукүүнәормэзлх.Күүкдулсзакаһартанавх. Залу күүнә сәкүсн атых.

3.Үвлнь, хаврнь медшго.

4.Хортн дәврәд, үүлн бәәдлтә юмнас хар үклин хорн хурар орад, балһсн-селән уга

болхмн.

5.Шивс [шимлдлḣн, түүрв.] юмн гидг медгдх.

6.Мөңгн моһа хойр әдл болх.

7.Нүдәр хәләдг, ḣәәхүлдг юмн һархмн. Һәәхүлдг юмнас әмтнд шулмсуд хорлтан күргх.

8.Худл-хуулин йосн ирх.

9.Күүнә кишг гилвкҗ давлчаһад, уга болх.

10.Му цагнь ирхлә, әмтн тоха күртл бичкрх.

11.Му цагнь ирхлә, олн әмтнә наснь ахрдх.

12.Эмчд медгдго гем ирх.

13.Цаган түрүләд шулмс үзүртә, ухан-серлин төлҗлтә күүкд үүдҗ һарх. Тернь му йор.

14.Му цагнь ирхлә, күүкд улс залу күүнә ишксн орм үзәд: «Кенә мөрв?» гиҗ өврлһтә

үлдх.

15.Му цагнь ирхлә, дән болшго, дотраснь буурхмн.

16.Генәрсн айсар, дун мет, номан дуулхла, му цагин му йор.

17.Дала ик гидг гееклүд [кү хəлəдг күн түүрв.] һархмн, әмтн тер гееклд сүзгән өгәд, хурлан мартх. Тер аврлт уга геекл – баавһачудын келсн үгднь орад, әмтнә хаалһ хаҗилḣх, өрҗөөлн седклинь авч одсн, әмтн әмнчтә болх.

18.Нег-негән керглшго, аср-буср, ноха-һаха болхмн. Будн-анд цаг ирх.

19.Аштнь шар махлата улс делкә эзлх. Номар заясн Мәәдр гегәнә цагт мана шар шаҗн шинәс сергҗ делкәд делгрх.

– Күүкд мини, геекл-баавһачудт сүзгән бичә өгтн. «Номин уңг – хурлын ламнрт», бичә марттн. Одак йосн шулун хүврх, бичә зовтн. Седклдән Бурхн башгтан мөргҗ, шар шаҗна номан хадһлтн, – гиҗ өвк аав әмд цагтан келдг биләл.

Кермен Буратаевна Мучкаева, мини әәдә дәкәд иигҗ келдг билә: «Өлг-эд зөөр үннә һазрт ацан болдмн. Мана делкә һанцхн биш, мадн – дундын әмтн. Деер ик нурһта өөдән әмтн бәәдг, дор тоха нурһта әмтн бәәдг.

Бүрүлин гегән ирсн цагт, бичкдүдиг һаза һарḣхм биш. Шулмс гүүдг цаг.

(Келснь Цеденова Людмила Санджиевна, 1955 җ., Целинн район, Ик Чонс, Ик Дөрвдә, сән авһнра күн. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

***

Әәлдхин зәрлг миңḣн җил хооран Бурхн багш һарḣсн. Энүг күчтә гидг ик номта лам соңссмн. Җивсн Дамб лам гидг лам. Әәлдхин зәрлг медчксн болҗана. Цаста уул деер һарад, нарн туст иигәд хәләḣәд:

– У-у, дегд акад юмн цаг [ирх] иигәд, – гинә. – Акад цаг ирх.

Цаста уул деерәс шовḣр нүдәр хәләсн. Тиигәд энчн хәләһәд келҗәнә:

105

Әвртә гидг хүврлт болҗана. Әмтнә хүврлт болхмн. Цаг хүврлт болхмн. Одак күүкд күн төр медхмн. Тиим сурһульта болхмн. Әмтн, үнн күүкд улс төр медх. Дурндан бәәх. Залу күүкн әдлболхмн,йоснахалхарболхгов.Тиимхүврлтболх.Һазрдеегүртөмртергдгүүх,төмршовун нисх, төмрәр хур орх, – гиҗәнә.

Тегәд тɵмр тергд гисн машид болҗана, төмр шовун гисн ода самолет нисх. Дәкәд деегшән, сар деер күрч һарх. Сар деер һарх, нисх бас.

Төмрәр хур орх гисн – дән болх. Тиигҗ юмн йир хүврх. Дәкәд дәнчн болх. Дәкәд әмтн әгрх гисн. Әмтн үклх.

Тер Әәлдхин зәрлгин тускар мини эк келхләрн, Аҗин Боован (Бааза багшин тохм, Баḣ Дɵрвдә района Зурḣан хотнд бәәсмн) тускар келхләрн, тер Бааза багшин юмиг тер хадһлҗ йовсмн, тер Әәлдхин зәрлгин цаасиг Советин йосна цагт бултулсмн. Һучн дөрвдгчд җилд [1934] хурл тархла, хурлд бәәсн цаасн ху хуурч. О-о, гелңгүдиг засглад, зәрмнь үкәд, зәрмнь туугдҗ.

(КелсньУбушиевНадбитУбушиевич,1925җ.,БаḣДɵрвдәрайон,БаḣДɵрвд,Дундхурла ламин арвна күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

***

Әәлдхин зәрлг гисн гүн ухан болҗана тертн. Окн Теӊгр кү заяҗ. Түрүләд Теӊгр орчлң, нар,һазрзаяҗана.Энһурвнәәлдхинзәрлгәсэклҗәнә.Теӊгрмаднигдеерәсхәләҗәхмнболҗана, хәәрлҗәнә мадниг. Һазр деер хорха-хотд, цуһар бәәхмн болҗана, зурһан зун миӊһн келн әмтн бәәхмн болҗана, эврә бурхта, эврә номта. Тер әәлдхин зәрлгт тиигҗ һарч ирнә. Тедниг эс медвчн, тер номарнь медхмн болҗана.

Бурхн багшин номта, номар медҗәнә, кенднь болвчн, күүнә җирһлд, малын җирһлд болвчн, тусан күргхмн болҗана. Түүнд йовна цуһар. Дөчн негдгч [1941] җилд дән болх, кү зовах, тер дән түүмр тендән унтрхмн гиҗәнә. Тер әмтн зовна гисн тер болҗәна. Кедү күн тер дәәнд сәәһән хәәһәд йовҗ одв? Тер дәәнә һазрт бидн одсн угалм, юн болснь үзҗәхмн угалм – цуһар түүнд бәәхмн болҗана. Дә эклсн улс, кү зовахар һарсн болҗана. Күзүн уга юмн гүүһәд бәәх гиҗәнә. Күзүн уга гиснь – тернь гүүҗәх машин бәәҗ. Әәлдхин зәрлгт болх юмиг бүтүһәр келҗәнә. Терүг күн болһн медҗәхш. Ода бүтүһәр келдг күн угалм. Хальмг күүнә келн гидгнь тер, хар уснд өрм бәәлһдг. Ухата күн медх. Хальмг келнд медх юмн дала, зуг бидн медҗ эдлҗ чадҗахшвидн.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

МӘӘДРИН ГЕГӘНӘ ЦАГ

Бурхнбагшингегән,Мәәдрингегәникномномнҗ.Икномномнад,амрхарневчккевтҗ. Тендән эрг-дург гиһәд унтҗ оч. Унтад серхлә, Мәәдрин гегәнә өмн бийд цецгә урһҗ. Бурхн Багшин өмн уга. Тиигәд түндән эрг-дург гиһәд өрүн эрт босна. Серәд босхла, тер Мәәдрин гегәнә өмн бәәсн цецгәг Бурхн Багшин гегән хулхалад авад, өмнән тәвчкҗ. Босад Мәәдрин гегән бийнь медҗәнә: «Нә, чини чигн болг. Чини цагт хулха-була, дән-даҗг, усн-һалв, юн-күн болх, чини цагт тиим ик аюл болх», – гиҗ зәрлг болҗ Мәәдрин гегән.

Бурхн Багшин цагин юмн хәәрхн, 45-гч җиләс авн [1945] невчк төвкүлвш бидн, хәәрхн. Дәнзогсад,одаМәәдрингегәнәцаг,тоханчигәкүн,тууланчигәмөрннасҗилутхад,ю-күүḣинь утхад, әмтн төвкнәд, Мәәдрин цаг болҗаналм ода.

Кезәнә болхла, [күн] әвр шулун көгшрдг билә. Би ода иигәд санад суунав: «Ю-у, тер цагин әмтн көгшн болҗ медгддг билә, ода эн Мәәдрин цагин әмтн, баһчуд, көгшрҗәхнь, эс көгшрҗәхнь нам медгдхш (инәҗәнә). Нам маанян умшад суунав, зальврад, номан умшад мани ведняхн [ом ма ни пад ме хум].

(КолджиеваХарчинБазыровна,1918җ.,Үстинрайон,ЦаһанАмн,дөрвд,ИкБухсакүн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Дайцзи Бамао)

106

КИШГ МИРД

Кезәнә хальмг гер болһнд кишг-мирд гиһәд бәәдг билә. Тер мирдиг күн, көвүд әәрмд одхла, дәәнд йовхла, күзүнднь ɵмскдг билә. Тер мирдиг ɵмссн күн, кедү бийәрнь хаһад бәәв чигн, сумн тусдго гиҗ йорлдг. Мана наһц аавин герт бас мирд бәәдг бәәҗ. Дән эклхә, мана наһц аав болн өөр бәәдг нег баахн көвүн хоюрн цергт одх болхла, эцкнь хойр мирдиг һарһад, хойр көвүнә күзүнднь ɵмскдг. Тиигәд тер хойр көвүн цергт йовад, дәәлдәд, хоюрн тиигәд цагин туршарт даңгин хамдан йовҗ. Нег селәнәс һарсн төләдән, хамдан һарсн төләдән, тиигәд хальмгудыгСиврүртуулһснахөөнцергтйовснзалуулсигзалусигнегһазртхальмгцергкеҗәнә гиһәд, мекләд, вагонд суулһад, Широковск ГЭС-т йовулсн бәәҗ.

Тер дунд мини аавм бас тер селәнә күүнлә хамдан туссн бәәҗ. Тиигәд тер Широковск ГЭС-т хоюрн ирәд, көдләд, бәәһәд, дәкәд нег өдр аавин күзүндк мирднь геедрҗ одсн бәәҗ. Күн хулха авчкҗ, йирн хальмгуд бурх, мирд болну, эрк болну хулхалдг билә. Тигәд аавм тер йовдлас йорлад, икәр йорлад, ода би мирдән геечкүв, энүнәс әмд һаршгов, гиһәд келҗ.

Тиигәд,негцөөкнцагдавад,чидлньчиләд,тиигәдөңгрҗоч–хотньтатубилә,көдлмшнь күнд. Өөрнь йовсн көвүнь әмд-менд ирәд, тер мана аавин эцкднь мирднь хәрү өгч. Тигәд ик көвүнтниигәдәмнәснхаһцла,мирдәнгееләгиḣәд,тертууҗиньцугтнькеләдөгч.Ирснтөләднь тер [мирд] мана наһцхин герт эндр өдр чигн бәәнә.

Дәкәд нег мирднь тиигәд, зәңг угаһар геедрәд йовҗ одва.

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна, 1980 җ., Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

МИРД БУРХНА ТУСКАР

Мирд бурхн гисн бурхн номар кечксн өмндән зүүдг юмн болҗана. Түүнәс оӊдан күүнд шиӊгрх уга, түүнәс күүнә күүнд ɵгч, тус болшго юмн болҗана тер. Тиим бурхн. Тиигәд тиим бурхта улс ик урсхлта Тең һолас чигн һарад йовҗ одна. Тер гихнь, Мирд бурхта [күн], сум харһш уга, сум асхрҗ киисәд [бәәвчн] йовад йовх болҗана. Тиим бурхта улс йовҗ.

Миниавһанкөвүнбасәәрмдйовла,тертиигәдбәрәндхарһад,доланкүхаҗудандахулад, орḣад һарч. Сө һарад, дегд хол һазр йовад, одакиг нохаһар бәрәд, дәкәд гедргән авч ирәд, дәкәд бәрәнд орулҗ. Дәкәд бас һурвн залу дахулад, һазр дораһар тоннель малтад һарч. Ода тер һурвн уга. Мини авḣ әмд үлдҗ.

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич, Лагань. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ҺАНҖУР ДАНҖУР

Мана Цатхл нутгт тиим тууҗ хадһлгдсн билә. Кезәнә чонҗ бәәҗ, болв дәәнә өмн тер Чилгралдндхурлбәәнә.ДәәнәөмнтендикҺанҗурДанҗурбәәҗ,гиҗкелдгбилә.Негкүнәрән гиҗ даам тиим ик дегтрмүд. Тиигәд җил болһна нег өдр цугтан хурад, тер Һанҗур Данҗуриг һарһад, хот эргәд, иигәд һурв эргүләд йовад, хәрү өгчкдг юмнҗ. Тернь ямаран йорта гихлә, тернь тер Һанҗур Данҗуриг ḣарһад, иигәд сергәһәд йовхла, дән-даҗг болшгочн. Болв әмтн келнә: «Дән эклхин өмн, дән эклхлә, тер Һанҗур Данҗуриг хадһлхин төлә нег темдгтә ḣазрт ик нүк малтад, авдрт дүрәд, шаврар дарад оркчксн бәәҗ. Хөөннь хальмгудыг Сиврүр нүүлḣлә. Сиврәс нүүҗ ирәд әмтн эврәннь һазр тал ирҗ бүүрлсмн. Тиигәд нутгихн цуглрад, Һанҗур Данҗуриг хәәҗ, болв олдсн уга. Мини бичкндкдм бас тодлгдна, Боован гидг нег өвгн билә. Тертракторартертемдгтәһазриньмалтад,яһадболвчнтерҺанҗурДанҗуриголҗавхарседлә, болв олдсн уга. Тиигәд көгшдүд келдг билә: «Цагнь болад уга».

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна, 1980 җ., Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

107

КҮҮКН НОЙН

Мана Цадхл нутгт кезəнə Күүкн нойн гиһəд бəəҗ. Тиигəд Күүкн нойн гемтəд, бурхн болхла, терүнə махлаһинь шүтə кеһəд үлдəсн бəəҗ. Тегəд тер махлань эндр ɵдр күртл бəəнə. Баазра Борис гидг күүнə герт бəəнә тер махла. Бурхна ɵɵр шүтə кеһəд оркчквидн. Бичкндəн би наһц ээҗəн дахад, теднəд оддг билəв. Хаврин түрүн сард, хаврин эклцəр болну, җилд нег даңгин ээҗм шартосшилд кеҗавад,тос-цə авад, тернойна махладмɵргх кергтə гиһəд, даңгин оддг билə. Ода эн махла эндр чигн бəəнə.

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна, 1980 җ., Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

ДУНД ХУРЛЫН БАГШИН ТУСКАР

Мана Зурhана көгшдүд келҗ йовсиг келхәр седҗәнәв. Советин йосн тогтҗ йовх цагт Бурхн багшин шаҗн һәәлгдхинь Дунд Хурла багш эртәснь әәлдәд медчкҗ. Тегәд гелңламнран хураһад: «Цаг сольгдҗана, шар шаҗн, гелң-ламнр шоогдн гиҗәнә. Тадн тарад йовцхатн. Чадсарн хамг әмтә юмнд туслҗ йовтн, арһан хәәтн», – гиһәд, хувргудан йовулчкҗ. Цугар тарсна хөөн, бийнь миисән унтулчкҗ. Тиигҗәтлнь бүтү хар машин ирәд, ачад авад һарч энүг. Арһ уга, көөгдәд һарад йовхгов.

Нарта, тиньгр өдр бәәҗ, дулан цаг (хавр, намрнь сән медхшв). Хурла багшиг машинә арднь бүтүһәр хаачкад, үүдинь оньслчкад һарад йовхгов. Дербет тал авч йовсмб, аль Аһш тал авч йовсмб? – ода меддг арһ уга. Хаалhднь генткн шуурһн шуурч. Хаалһ үздг арһ уга болад, одак машин зогсч. Бәәҗәтл, одак бора-шуурһн генткн тогтнҗ. Багшиг авч йовсн хойр залу, машина ард бүтү суусн гелңгән хәләхәр оньсан секәд хәләхлә – одак гелң уга! Машин дотр әмтә юмн уга. Одак бутү машинас яhҗ һарсинь, альдаран уга болад йовҗ одсинь одачн күн медхш. Тиимакадҗигтәюмнучрҗ.Терхурлабагшәәлдәд,задтатад,тиимикшуурhшуурулад, бийнь алдрад hарсмн гиҗ мана көгшдүд йир өврҗ келдг билә. Авч одад, алхар бәәхинь әәлдәд медчксн болхгов, хәәрхн!

Эн тууҗиг Дунд Хурла əмтн келдг билә.

(Келснь Убушиева Байн Оконовна, 1920 җ., Элст. Дунд Хурла Ламин арвна күн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

КƟГШН БАГШ

Мана Чилгрт, хол биш Чапчач гидг һазрт, хурл билə. Зүңһара хурл гиһəд. Тер Зүңһара хурлд кɵгшн аав гиһəд лам билə. Тер лам бурхн болхла, тер цогцинь оршасн һазртнь солңтрад, герл һарад бəəҗ. Тер герлднь ламнр йорлад, хəрү цогцинь малтҗ авад хəлəхнь, кɵгшн багшин цогцнь мел тер кевəрн. Тегəд тер цогцинь яршгт тəвəд, кɵшə кеһəд оркчкҗ. Җил болһн əмтн ирəд, тер кɵгшн багшин цогцднь ирҗ мɵргдг билə. Мини наһц ээҗм тодлна, бичкндəн эцкəн дахадодснбәәҗ.Бичкнкүүкдигтеврəд,ɵргəдтерцогцдньмɵргүлдгбилə.Невчкэлəдньбийснь иигəд зɵв эргəд һардг билəвидн, гинə. Тер яршгнь, деернь шил, шилин ца күүнə йосн чирə үзгддг билə. Дəкəд болхла, Советин йосн ирснə хɵɵн нег ɵдр тер цогциг ачад авад һарч. Әмтн ардаснь кɵɵлдəд, уульлдад икəр зовсн бəəҗ, тер ачад авад һарсн тергнəннь мɵр, үлдсн шавр күртлнь, əмтн аршалад, гертəн үлдəсн бəəҗ. Тедү дүңгə тер кɵгшн багшин цогцд икəр шүтдг бəəҗ.

Дəкəд болхла, тер кɵгшн багшин тускар бас нег цɵɵкн үг келхəр бəəнəв. Зүңһара хурл цугхурлмудасхамгинугатяхурлбəəҗ.Юңгадгихлə,кɵгшнбагшдаңгинкелдгбəəҗ:«Мɵңгнəс хол бəəтн. Мɵңгн икдхлə – эзəн авдг, усн икдхлə – эргəн авдг». Тегəд, мɵңгн юмнасн даңгин хол бəәтн гиһəд, дала юм хоршулх зɵв тɵрүц ɵгдго бəəҗ. Тедү дүңгə тиим цевр саната күн бəəҗ.Терүгəрнəмтндундиккүндтə.Дəкəдболхла,олнддаңгиннɵкдболдгкүн,цаһанседклтə күн. Тер медрлəрн ик нер һарсн күн болсн тɵлəдəн ик күндтə бəəҗ.

108

Наһц ээҗм келнə: «Хɵɵннь тер кɵгшн багшин цогциг авад йовҗ одла. Москвад нег һазрт бəәлһхмн гиһəд нег җил би цааснд умшлав. Чилгрəс авч одад, Яшкулд зарһ кесн бəəҗ. Зарһ кехлəрн, иим учрар. Эн күн үкснəнньчн хɵɵн əмтнə сана-седкл авлад, əмтиг, харчудыг толһаһинь тенүлҗəнə гиһəд, газетин статьяд 26-гч [1926] җилд цоксн зург бəəнə. Тер зургнь би наһц ээҗдəн үзүлхлəм, наһц ээҗм хəəчлəд, нанд ɵг, гиһəд сурла. Тер шарлсн цаасн зургтнь яршгт күүнə цогцнь үзгднə. Дəкəд ɵɵрнь лам сууна. Тер зургиг кесгтəн наһц ээҗм бурхнаннь ɵɵр бəəлһлə. Дəкəд тодлгддг билə: «Тер цогциг эмчнр хəлəҗ. Шаахла, хурһнаснь цусн һарч гиһəд əмтн хоорндан күүнддг бəəцхəҗ. Тер цогц альдаран күрснь эндр ɵдр күртл темдг уга.

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна, 1980 җ. Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

ЧӨӨРӘ ХУРЛЫН ТУСКАР

Мини дөрвн ах Чөөрә хурлд номан сурад, гелңгин цол авла. Мана Чөөрә хурлд ламнр йир дала бәәсмн: хувргуд, гецлмүд болн гелңгүд. «Чөөрә хурлд нег миңһн тавн зуунас үлү ламнр номан дасад бәәнә», – гиҗ мана Церн (Церен Цеденов, Цеднә Санҗ болн Мучкан Кермнә ах) келдг билә. Цаһан Сарин негнд цуг мана Баһ Дөрвдә, Ик Дөрвдә малчнр болн талдан һазрас цуг хальмгуд шаҗн ламд мөргхәр, әдс авулхар довтлад ирдг бәәсмн.

Цаһан Сар дала үүлдвртә болдмн: түрүн ах ламнр ном умшдг лавта, баахн ламнр шүүврән өгх лавта. Багшнр болхла Цаһан Сарин урд, гевш болхар седәд, гевшин цолын төлә шүүврән арвн дөрвн хонгтан өгдг. Тер шүүврән өгхлә, Чөөрә хурлын һаза, деед сууҗасн ах ламнрт шүүврин сурврт эндүрлго хәрү өгдмн.

Шүүврән өгхлә, номнь буслҗ, шүлсн көвәдҗ, цөсн асхртл зүткәд бәәдг. Номан кен сәәнәр меддг гиһәд зүткҗ, оркмҗан һаньдлдг бәәсмн. Эндүрсн ламнрт Шаҗн лам гевшин цол заалго, «Шинәс номан дастн!», – гиһәд уурлдг.

Цаһан Сарла Шаҗн лам олн әмтнд әдс өгдг авъяс билә. Тегәд түрүн болҗ нойнҗахуд, зәәсңгүд, хөөннь хар ясдуд – цугтан шаҗн ламд мөргәд, әдст күртдг билә. Цорхмҗ уга очрар эс гиҗ эркәр Шаҗн лам: «Хәәрхн! Дала ламин гәгән, Богд ламин гәгән эвәҗ, ут наста, бат кишгтә болҗ, зовлңгин дала һатлҗ, мөңк цагт байрта җирһтхә йовтн!», – гиҗ әдс өгдг бәәсмн.

Килнцтә, муульта улс ирхлә, тедниг булһар һосарн мааслддг бәәсмн. Мана Шаҗн лам мааслдхла, цуг тер урдк төрлһәнд кесн, келсн килнцин уңгинь таслдг, күчтә тиим әдс өгдг бәәсмн.

Тенүгинь медчкәд мана залус: «Мадниг бас мааслдчктн, килнцин уңгинь таслчктн», – гиһәд шаҗн ламд иткәд, сурдг бәәсмн. Шаҗн лам мааслдхла эс гиҗ нульмхла, манахс байрлҗ, ханлтан өргҗ, байрта, кишгтә хәрү ирдмн. Шаҗн ламин нульмсн чирәд дуусхла, җилдән чирә уһалго бәәдмн, бурхна шүтән мет, җилдән хадһлдг.

Чөөрә хурлд холас довтлҗ ирсн улс, дала болдмн.

Чөөрә хурлын барун тал хәләхлә, дала альмна, кедмнә модд өскдг билә, терчнь хурлын модд бәәсмн. Зүн тал хәләхлә, хурлын хөөдиг, үкрмүдиг баахн хувргуд яһҗ асрҗ бәәдгинь үзгддг билә. Малд икр һархла, негинь салһад, хурлд белглдмн.

Цаһан Сарин байрла, Зулла, Үр Сарла Шаҗн ламд мөргхләрн, заһсн нуурт яһҗ булхдгинь дураҗ, цогцарн һазрт унҗ мөргдмн. Хойр альхан залһҗ, толһан ормад күргҗ: «Дала ламин гегәнд, Богд гегәнд мөргмү», маңнадан күргҗ «Бурхн багшт мөргмү», хоолдан күргҗ «Шар шаҗна номд мөргмү», зүркндән күргҗ «Хувргудт мөргмү» гиҗ мөргдмн. Нойн болв чигн, хар яста күн болв чигн, күүкд күн болв чигн, иигҗ Бурхн багш заасн номдан, шүтәндән, сәкүсндән мөргдг бәәсмн.

(КелсньЦеденоваЛюдмилаСанджиевна,1955җ.,Целиннрайон,Ики-Чонос,ИкДөрвдә, сән авһнра күн. Мучкаева Кермн Буратаевнаḣас соңсҗ. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

109

ИК ХУРЛ

Би Ик Хурл үзҗ йовлав бичкн цагтан. Эн Баатрт нег хурл билә, Һооҗурт бас нег хурл билә.МанаҺооҗуртбәәснхурләврсәнхурлбилә.Иигәдмаднхойрхурлтабиләвидн.Сүлцагт эн тавн салад нег хурл, хойр-һурвн гелң билә, тарв. Урдк цагт лам дала болдмн.

(Келснь Санджиева Боовуш Убушиевна, 1924 җ., Сарпан район, Аршань-Зельмень. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)

МАНА ХАЛЬМГУД МОҢҺЛАС ЮҢГАД НААРАН ИРСМБ?

Мана хальмгуд номан сәкәд, эн барун Моңһлас юңгад нааран ирсмб гихлә, хөөтк эн һазртболҗана.Тегәдманахсэнднүүсмн.ЭнһазрҖаңһрэзлҗйовснцагт,Әәлдхлдэрднинцагт һарсн эзн Богд энкр нутг гидг бәәсмн. Тенүгинь ода меддг күн келсн бәәҗ болҗана.

Ода Бурхн багшин цагас авн Зуңква гегәнә цаг ирсн бәәнә. Өмннь һурвн зун җил шаху Дунд Хурлн Җииҗә багшт Зуңква гидг шар бурхар кесн ном бәәҗ. Хурлд авч ирәд, Зуңкван гегәнә бурхн-шаҗ делгрүлхәр авч ирсн бәәҗ. Хальмг Таңһчд бурхн шаҗна ном делгрүлхәр бәәхлә, талдан номин улс ном тәвсн болҗана. Ном тәвәд, хурл тарасн болҗана. Хальмудыг Сиврт нүүлһәд, бичә иртхә гиһәд. Арвн һурвн җил давхла, хальмгуд хәрү ирхлә, төвдиг китд дәәлчксн болҗана.

ТегәдДала-ламкелснболҗана,Бурхнбагшинцагдавҗодсн.Дәкәд1926-гчҗилдАгван Дорджиев Әәлдхлд ном сәксн бәәҗ: «Удлго хальмг ном тарх, киитн һазрт нүүлḣх, җирн җил давад, улм икәр бурхн-шаҗн делглрх, Зуңква гегәнә цаг ирх. Чи тер цагт күрхич, гиһәд ном өгсн бәәҗ».

Хальмгин ном бичә делгртхә гиһәд нүүлһсн бәәҗ. Болвчн күүнә кишг авч болшго, эдлҗ болшго. Буйн-кишг гисн тиим юмн бәәсн болҗана.

(Келснь Оконов Дорджи Церенович, Баḣ Дɵрвдә район, Унḣн Тɵɵрәч. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

НОМ УМШЛҺНА ТУСКАР

Би hалд тәвдг йөрәл [тәвнәв], Будда бурхн, Дала лам хойран hарhсн номиг би умшнав. Тегәд hаран намчлад ном умшхла, тер ном күчтә ном болҗана. Үкчәх, гемтә күүнд умшҗ өгх. Нег дәкҗ умшхла, өдрин килнц хәрх, hурв дәкҗ умшхла, өмн hарсн килнц hарх, дола дәкҗ умшхла, ирсн гем-юмнь уга болх, хөрн негн дәкҗ умшхла, йир сән болҗана. Дәкәд бичкн күүкд төрҗ hархла, умшҗ өгдг бәәҗ. Дала келн амнд ортха, көл-hар таттха гиhәд, умшҗ өгхлә, тер сән йорта юмн бәәҗ. Тегәд өңгрсн улснь ардан кишгән өгдг, үрн-садндан хәрү дәкәд төрҗ ирдг бәәҗ. Мантра Авалокитешвары. Тегәд тер номиг Ладо гелң гиhәд, тɵвдин гелң, манахнд бәәв невчкн, тегәд намаг келхлә, «Та эн номиг альдас дасвт?» – гиҗ сурла.

– Нанд Элстәс ирсн нег хальмг эмгн тер номиг ɵглә. Тер [эмгн] күүкнь хәрд hархла, манахнд бәәсн күргндән ирәд, намаг hал тәәдг күн гиhәд, хәәhәд, олҗ авад, тенд авч ирәд, тер ном умшҗана. Тегәд, hал тәәхлә, күн гемтхлә, умшҗ өгдг ном. Өмннь кесн килнцтә юм hарhсн болхла, килнцән хәрүләд, умшдг йоста, гиҗ келҗәнә. Энтн нанд кергтә юмн бәәҗ, – гиhәд сурад авлав. Невчк хармнх бәәдл hарчаhад өгчкв.

(Келснь Басангов Сака Моняевич. Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

НОМ УМШНАВ

1993-гч җиләс авн ном умшдг болув, эрк эргүлдг болув. Түүнәс нааран эндр өдр күртл өдрболhнэркәнэргүлнәв.Эркндзуннәәмншаальгбәәдмн,түнгигэргүлхкергтә.БурхнБагшт мөргхлә, зун нәәм эргүлхмн болҗана. Би арвн нәәмн бурхнд эрк эргүлдв. Сарин нәәмнд, арвн тавнд, һучнд дөрвн частан эркән эргүләд суунав. Худл келхмн биш, хууль кехмн биш, килнц hарhлгон, мөргәд бәәхләг, буйн болдгҗ.

110