Хvii ғасырдағы эмпиристер мен рационалистер арасындағы гносеологиялық тартыстың мәнін түсіндіріңіз.

Рационализм (лат. ratio – «сана») – болмыс пен танымның негізгі ақыл-ой деп сенетін философиялық бағыт. Рационализм 3 түрге жіктеледі: 1. онтологиялық 2. гносеологиялық 3. этикалық рационализм

Онтологиялық рационализм бойынша болмыс негізінде ақылды бастама жатыр, яғни болмыс о бастаған ақылды.

Осынысымен рационализм – идеализмге ұқсап кеткенімен (мысалы, Платонның «таза идеялары»), басты айырмашылығы материяның (болмысты) идеяға қарағандағы біріншілігін және материяның (болмыстың) өзінде ақыл барын (болуын) мойындауында. Сондықтан, болмыстың қисындылығы мен ақылды ұйымдастырылғандығына сенетін материалистер (Демокрит, Эпикур, т.б.) – рационалистер.

Гносеологиялық рационализмнің басты идеясы – «дүниені танып білетін бірден-бір құрал-адам ақыл-ойы» деген тұжырымда. Сондықтан гносеологиялық рационалистер бір жағынан ортағасырлық геология мен схоластика қарсы шықса, екінші жағынан эмпиристерге оппонент болды. «Білім-күш» девизін ұстанатын эмпиристер таным негізінде сезімділік тәжірибе жатыр деп сенді. («Сезімде болмаған нәрсе – ақылды болуы мүмкін емес»).

Рационалистердің эмпиристерге қарсы қоятын дәлелдері:

1.ақыл сүзгісінен өткізілмеген сезім немесе тәжірибе танымға негіз бола алмайды;

2.ақыл сезім мен тәжірибенің қатысынсыз-ақ өздігінен жаңа білім мен жаңалық бола алады, ол жаңалықтар кейіннен тәжірибе түрінде дәлелденуі мүмкін.

«Моральдық – этикалық нормалар мен тәртіп негізінде ақыл-ой жатыр» деген түсінік этикалық рационализм деп аталады. Ежелгі дүние мен қазіргі заманға дейінгі көптеген философтарды (Платон, Демокрит, Эпикур, Сократ, Кант, т.б.) рационалистер қатарына жатқызуға болады. Алайда рационализнің ресми философиялық бағытқа айналуына үлес қосқандар Р.Декарт, Спиноза болды. Эмпиризм - таным негізінде тек сезім мен тәжірибе жатыр деген пікірді ЖАҚТАЙТЫН ФИЛОСОФИЯЛЫҚ бағыт. XVII ғасырдағы Англияда, одан кейінгі кезенде АҚШ-та кең тарады. Негізін қалаушы - Фр.Бэкон. Көрнекті өкілдері Т.Гоббс, Дж.Локк, Дж.Дьюн. Эпиристер райционалистермен дауласты.

Хvii ғасырдағы ағылшын эмпирист-философы Фрэнсис Бэкон «адам санасының ең терең адасушылықтарын» қалай атайды және жіктейді?

Бэкон адамның ақыл-ойы зерттелетін пәнді толық және дәл білуге ​​қабілетсіз деп есептеді. Адамның ақиқатты ашуына кедергі болатын теріс пікірлер толық және нақты білімге үлкен кедергі болып табылады. Аллегориялық түрде ол өзінің «пұттарын» үйлер, үңгірлер, базарлар мен театрлар деп атады. Адамның санасына төрт түрлі пұттар жүктеледі. Пұттардың алғашқы екі түрі дүниеге келгендерге қатысты болса, екінші екі түрдегі пұттардың адамдар тірі кезінде алғандары.

Алдаудың екінші түрі – үңгір пұттары, оның мәні адамның жеке ерекшеліктері. Бүкіл адамзат баласына ортақ пұттардан басқа, әрбір жеке адамның «өзінің ерекше үңгірлері» бар, ол қосымша «табиғат жарығын әлсіретіп, бұрмалайды». Үңгір пұттарының мазмұны – адам тәрбиесі мен психологиясының ерекшеліктері, әлеуметтік ортаның ерекшеліктері, жеке тұлғаның мүдделерінің бағдарлануы. Үңгір елестерінің алуан түрлілігі бар, өйткені олар әр адамның жеке ерекшеліктерін көрсетеді. «Адамның ақыл-ойы құрғақ нұр емес, ол ерік-жігер мен құмарлықпен себілген ... Адам өзін жақсы көретін нәрсенің ақиқатына сенеді ... Шексіз көптеген жолдармен, кейде сезілмейтін, құмарлық сананы дақтайды және бұзады. .”

Алданудың үшінші түрі – «өзара қарым-қатынас пен тілдің ортақ қолданылуы» жағдайында пайда болатын нарықтың (немесе базардың) пұттары. Вербальды қарым-қатынас процесінде адамдар өздерінің ақыл-ойы сөздерге бұйрық беретінін елестетеді. Сөздерді сәтсіз және қате таңдау шындықты тану жолында күрделі қиындықтар мен кедергілер тудырады. Мұндайда сөздер сананы бұлдыратып, шатастырып, шындықты іздеуден адастырып жібереді.