8. Развіццё капітальзму ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы Беларусі ў пачатку хх ст. Сталыпінская аграрная рэформа.

8. Развіццё прамысловасці Беларусі ў пачатку ХХ ст. стала адной з прыкмет мадэрнізацыі – паступовага пераходу ад феадальнага да капіталістычнага спосабу вытворчасці. Працэс прамысловага развіцця ў Беларусі меў свае асаблівасці, якія заключаліся:

- пад уздзеяннем усерасійскага і еўрапейскага рынкаў, якое па меры будаўніцтва чыгунак няўхільна нарастала, у 60 – 80-я гг. ХІХ ст. канчаткова вызначылася спецыялізацыя беларускай прамысловасці на пераапрацоўцы мясцовай сельскагаспадарчай, лясной і мінеральнай сыравіны. У пачатку ХХ ст. у першую чаргу развівалася кардонна-папяровая, запалкавая і лесахімічная вытворчасць;

- працягваўся працэс пераважнага размяшчэння прамысловасці ў сельскай мясцовасці – бліжэй да крыніц сыравіны і таннай рабочай сілы. Большасць фабрык і заводаў былі размешчаны і знаходзіліся ў мястэчках і маёнтках. Найбольшае развіццё атрымалі тут вінакурэнне і дрэваапрацоўка;

- вялікую долю ў Беларусі складала рамесная і мануфактурная дробная вытворчасць. Былі шырока распаўсюджаны прадпрыемствы, дзе працавалі 5-15 рабочых без паравога рухавіка. У 1900 г. на адно прадпрыемства ў сярэднім прыходзілася 39 рабочых.

- дробны характар вытворчасці абумовіў даволі нізкі ўзровень яе канцэнтрацыі. У пачатку ХХ ст. канцэнтрацыя вытворчасці павялічваецца ў сувязі з пачаткам працэсу аб’яднання капіталаў у форме акцыянерных таварыстваў і сіндыкатаў. Так, напрыклад, у Мінску дзейнічала акцыянернае таварыства запалкавай фабрыкі “Маланка”. На аснове мясцовых капіталаў утварыліся акцыянерныя таварыствы тытунёвай фабрыкі “Нёман” у Гродне, запалкавых фабрык у Пінску і Мазыры і інш. Расійскім і замежным акцыянерным таварыствам належалі льнопрадзільная фабрыка “Дзвіна”, электрычная станцыя і трамвай у Віцебску і інш.

Развіццё капіталістычнай гаспадаркі, станаўленне таварна-грашовых адносін непасрэдна залежалі ад шляхоў зносін. У канцы ХІХ ст. у разліку на 100 кв.км Беларусь мела шашэйных дарог у 2 разы, а рачных – у 3 разы больш, чым еўрапейская частка Расіі. Цераз тэрыторыю Беларусі прайшлі важнейшыя магістралі: Маскоўска-Брэсцкая, Лібава-Роменская і інш. У буйныя чыгуначныя вузлы ператварыліся Мінск, Віцебск, Брэст, Баранавічы, Гомель і іншыя гарады. У 1898 г. Віцебск стаў трэцім горадам у Расіі пасля Кіева і Ніжняга Ноўгарада, дзе быў пушчаны гарадскі электрычны трамвай. Заработная плата рабочых у Беларусі ў 1913 г. была на 20,5 % меншая, чым па Расіі ў цэлым, і складала 35 рублёў у месяц. Землякопы і іншыя некваліфікаваныя рабочыя атрымлівалі 15-18 рублёў у месяц. Станочнік зарабляў 40-60 рублёў, ткач – 50 рублёў, будаўнік (сезонны) – да 100 рублёў, інжынер – 200-300 рублёў, вясковая настаўніца – 12-15 рублёў. У 1913 г. 1 фунт (409,5 г) жытняга хлеба каштаваў 1 капейку, 1 кварта (3,07 л) малака – 6 капеек, звычайныя боты – 3 рублі, 1 фунт ялавічыны – 14-15 капеек, веласіпед “Расія” – 85 рублёў, рабочы конь – 50 рублёў. Плата за навучанне ў Менскай мужчынскай урадавай гімназіі складала 75 рублёў у год.

Развіццё сельскай гаспадаркі ў пачатку ХХ ст. было звязана з правядзеннем аграрнай рэформы. Яна атрымала назву сталыпінскай па прозвішчы яе ініцыятара прэм’ер-міністра П. Сталыпіна. Магчымасць ператварэння Расійскай імперыіі ў сапраўды моцную вялікую дзяржаву Сталыпін звязваў са стварэннем сацыяльнай апоры царызму сярод сялянства. Ва ўмовах расслаення вёскі пасля 1861 г. на беднякоў, сераднякоў і заможных сялян (60, 30 і 10 %) П.Сталыпін бачыў такую апору ў стварэнні слоя сельскай буржуазіі. Аграрная рэформа была распачата ў 1906 г. і ўяўляла сабой “чарговую чыстку зямель для капіталізму”. Першапачатковым этапам рэформы стала разбурэнне сялянскай абшчыны і замацаванне абшчынных зямельных надзелаў у асабістую ўласнасць сялян, якія яе апрацоўваюць. Такая магчымасць замацавання зямлі ва ўласнасць давалася сялянам праз атрыманне зямлі ў водрубе, г.зн. за кошт выдзялення селяніну ўчастка зямлі ў межах вёскі па магчымасці ў адным месцы ўзамен цераспалосіцы. Таксама П. Сталыпін уводзіць хутарызацыю, якая нагадвала фермерскую гаспадарку і была арыентавана на рынак і адлюстроўвала дастаткова эфектыўны шлях развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы. Найвастрэйшае пытанне з малазямеллем сялян Сталыпін прапанаваў вырашыць шляхам арганізацыі добраахвотнага перасялення значнай часткі з еўрапейскіх губерняў за Урал, у Сібір, на Далёкі Усход і г. д., дзе было шмат неапрацаванай урадлівай глебы. Дзеля гэтага выдзяляліся беззваротныя грашовыя пазыкі, забяспечваліся спецыяльныя цягнікі, рыхтаваліся пункты прыёму перасяленцаў, наразаліся зямельныя ўчасткі. За 1904-1914 гг. з пяці заходніх губерняў перасялілася каля 368 тыс. чалавек. Аднак каля 11 % сялян вярнуліся ў 1907-1914 гг. назад у сувязі з недастатковай дапамогай з боку ўрада і цяжкімі ўмовамі жыцця. Асаблівасцю сталыпінскай рэформы ў Беларусі стала ўвядзенне ў 1911 г. земстваў – выбарных органаў мясцовага самакіравання ў трох беларускіх (Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай) і трох украінскіх губернях. У заходніх губернях (Гродзенскай, Віленскай, Ковенскай) выбарнае земства не ўводзілася з прычыны значнай перавагі сярод выбаршчыкаў католікаў, якіх адносілі да палякаў. Сталыпінская рэформа ў сваёй эканамічнай частцы прывяла да росту буржуазнай уласнасці. Пераважная большасць зямель пераходзіла ў рукі заможных сялян-прадпрымальнікаў. Разам з тым большасць сялян-беднякоў і сярэднякоў, якія выйшлі на хутары, не змагла наладзіць гаспадарку і была вымушана прадаць сваю зямлю. Рэформа паспрыяла пашырэнню шматпольных севазваротаў, далейшаму паглыбленню спецыялізацыі сельскай гаспадаркі на малочнай жывёлагадоўлі і вінакурэнні. У фермерскіх і перадавых памешчыцкіх гаспадарках выкарыстоўваліся сельскагаспадарчыя машыны, ў выніку чаго павышалася ўраджайнасць. У сваёй палітычнай частцы рэформа паскорыла раскол вёскі і стварэнне слоя сельскай буржуазіі з ліку заможнага сялянства, забяспечыла падтрымку царскаму ўраду і на пэўны час прадухіліла сацыяльныя ўзрушэнні, “прытупіўшы” вастрыню аграрнага пытання.