- •Оқу қуралы
- •Тілдің анықтамасы және қызметі.
- •Фонетика
- •Дыбыс пен әріп
- •I. Дауыстың (салдырдың) қатысына қарай
- •II.Жасалу орнына қарай
- •III. Айтылу жолына қарай
- •Буын үндестігі
- •Дыбыс үндестігі
- •1. Ілгерінді ықпал.
- •3. Тоғыспалы ықпал.
- •1. Ілгерінді ықпал
- •3. Тоғыспалы ықпал
- •I. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Мемлекеттік тіл
- •Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі
- •Жалғаулардың орын тәртібі
- •Септік категориясы
- •Ілік септік
- •Барыс септік
- •Табыс септік
- •Жатыс септік
- •Шығыс септік
- •Көмектес септік
- •Ана тілі туралы
- •Адам – ардақты ат Жанұямның әлемі
- •1. Оқыңыз, аударыңыз.
- •2. Үлгі бойынша жауап беріңіз.
- •3. Оқыңыз, әңгімелеңіз. Отбасы
- •4. Мақал – мәтелдерді жаттаңыз
- •Сөз басы – сәлем
- •Сын есімнің шырайлары
- •Тәуелдік жалғау
- •Оқымысты бала
- •Дене тәрбиесі – дәрісіз ем.
- •Уақыт. Мезгіл.
- •Күн тәртібі. Бір күнім. – Режим дня. Мой день.
- •Мереке күндері:
- •Демалыс
- •Сан есімнің мағыналық түрлері
- •Мақал – мәтелдерді жаттаңыз
- •Ұлағатты сөздерді жаттайық
- •Туған жер – алтын бесік
- •Қазақстанның шекарасы
- •Көсемше
- •Нақ осы шақ (Күрделі түрі)
- •Болжалды келер шақ
- •Болымсыз түрі
- •Мақсатты келер шақ
- •Ауыспалы келер шақ
- •Нәтижелі өткен шақ
- •Субъективті өткен шақ.
- •Дағдылы өткен шақ.
- •Қалау рай
- •Шартты рай
- •Болымсыз етістік
- •Мұны білген жөн.
- •Көмірлі Қарағанды
- •Тәуелсіз Қазақстан
- •Мемлекеттік ту.
- •Елтаңба.
- •Теміртау
- •Ата Заңымыз
- •Халқымыздың қасиетті рәміздері
- •Жаңа Астана
- •Қазақ халқының салт-дәстүрі
- •Қонақты қарсы алу, күту рәсімі
- •Қазақтың дастарқаны
- •Сөздерден сөйлем құраңыз
- •Оқыңыз, жазыңыз, түсінгеніңізді әңгімелеңіз
- •Жай, тұрақты сөз тіркестері
- •Әбу Насыр әл-Фараби
- •Атамекен
- •Данышпан шахматшы
- •Омонимдер, синонимдер, антонимдер
- •Мамандық Әлемі
- •Қазақстанда сот билігінің жүзеге асырылуы Қазақстан Республикасының Конституциясы
- •Қазақстан Республикасының сот жүйесі
- •Қазақстан Республикасының соттар құрамы
- •Аудандық (қалалық) соттар
- •Облыстық және оларға теңестірілген соттар
- •Әскери соттар
- •Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты
- •Қазақ конституциясының тұңғыш жобасы
- •Қазақстан Республикасының Прокуратурасы
- •Қазақтың тұңғыш прокуроры Сүлеймен Есқараев
- •Қорғаушы қызметі
- •Тергеуші қызметі
- •Еліміздегі тәртіпсіздік
- •Жазалау шаралары
- •Ұйымдасқан қылмыс
- •Қысқарған сөздер
- •Іскерлік кездесу
- •Қазыбек бидің елшілікке баруы.
- •Сабақты қорытындылауға арналған
- •Іскерлік Әлемі
- •1. Сөздермен жұмыс істеңіздер.
- •2. Мыны сұрақтарды топ болып талқылаңыздар.
- •3. Досыңызбен, көршіңізбен екі мемлекет арасында мәдениет саласындағы ынтымақтастық туралы сұхбаттасыңыз.
- •Палестина мемлекетінің Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы мәдени ынтымақтастық туралы келісім
- •Мына сөздерді сөздіктен қараңыз. Жәрдемдеседі, өзаралық негізінде, өткізу, ұйымдастыру, декоративтік, қолданбалы өнер, мәдениет, әдебиет, өнер қайраткерлері, тікелей қарым-қатынас.
- •Сөйлемнің түрлері
- •Батыр қыз.
- •Барлық білім кітапта.
- •Хабарлы сөйлем
- •Сұраулы сөйлем
- •Бұйрықты сөйлем
- •Лепті сөйлем
- •Құрмалас сөйлем
- •Шылау Жалғаулық шылаулар
- •Септеулік шылаулар
- •Демеулік шылаулар
- •Сұраулық шылаулар
- •Еліктеу сөздер
- •Дүние жүзіндегі қазақ халқының саны
- •Глоссарий
- •Қазақша-орысша сӨздік
- •Мазмұны
- •Пайдаланылған әдебиеттер
ҚАЗАҚТҰТЫНУОДАҒЫ
Қарағанды экономикалық университеті
Қазақ тілі және Қазақстан
мәдениеті кафедрасы
Қазақ тілі
Оқу қуралы
Қарағанды 2006
ББК 81.2 Каз.
Я 72
И 84 «Қазақ тілі» Оқу құралы – Қарағанды: ҚҚЭУ, 2006 – 120 бет.
ISBN 9965–794–05-7
Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университетінің Кеңесі мен ғылыми-әдістемелік бірлестігі ұсынған.
Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құрал Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңына сәйкес мемлекеттік тілді дамыту мақсатында құрастырылған.
Әдістемелік құрал Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен «Қазақ тілі» - типтік бағдарламасы (Астана 2002ж) негізінде жасалған.
ББК 81.2 Каз.яз -72
Пікір жазғандар :
Филология ғылымының кандидаты, доцент Ж.Қ.Смағұлов
Филология ғылымының кандидаты, доцент Г.Т.Әубәкірова
И |
4306020200 |
00(05)-06 |
|
Исабекова К.Ж., 2006ж. |
|
Қарағанды экономикалық университеті, 2006 |
ISBN 9965–794–05-7
КІРІСПЕ
Қазақ тілі - Қазақстан Республикасының тұрғылықты халқы-қазақ халқының және оның шекарасынан тыс өмір сүріп жатқан қазақтардың (Ресей, Өзбекстан, Қытай, Моңголия т.б.) ұлттық тілі.
Қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып есептеледі.
Қазақ тілі түркі тілдерінің (солтүстік-шығыс арал) қыпшақ тобына кіреді (татар, башқұрт, қарашай-балқар, құмық, қарайым, Қырым татарлары, қарақалпақ, ноғай) де, әсіресе ноғай, қарақалпақ тілдеріне жақын болып табылады.
Қыпшақ аралы Шығыс Еуропаның Солтүстік Қырымын, Волганың төменгі жағалауы мен Солтүстік Кавказды және Қазақстанды, Хорезмнің бір бөлігін, Қарақалпақстанды, Өзбекстанның бір бөлігін қамтиды.
Қазақ жазуы бірнеше рет өзгеріске ұшырады. 1929 жылға дейін араб графикасы, ал 1929 жылдан 1940 жылға дейін латын графикасы қолданылды. 1940 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін орыс графикасы қолданылуда.
Қазіргі қазақ әліпбиі 42 әріптен тұрады: 15 әріп дауыстыларды таңбалайды (а, ә, о, ө, ы, і, у, ұ, ү, э, и, ю, я, е, ё); 25 әріп дауыссыздарды таңбалайды (б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ, һ); 2 әріп жуандық (ъ) және жіңішкелік (ь) белгілерін береді.
Қазақ тіліне ғана тән дыбыстар: ә, ө, ү, ұ, і, қ, ғ, ң, һ.
Қазақ тілінде екпін көбіне сөздің соңғы буынына түседі.
Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар жуан дауысты бар буында жуан (қал/ъ); жіңішке дауысты бар буында жіңішке айтылады (кел/ь).
Қазақ тілінде заттың меншіктілігін білдіргенде тек есімдіктер ғана емес, сонымен бірге арнайы тәуелдік жалғаулары да қолданылады.
Менің бала-м
Сенің дәптер-ің
Оның дәптер-і
Қазақ тілінде предлогтар жоқ. Орыс тіліндегі предлогтардың мағынасы қазақ тілінде көбінесе септеулік шылаулар арқылы, сонымен бірге септік жалғаулар арқылы да беріледі.
Балалар үшін
Мұратқа алдым
Қазақ тілінде егер зат есімнің алдында сан есім тұрса, зат есім көптік жалғауын қабылдамайды.
Бес студент
(бес студенттер емес)
Он оқушы
(он оқушылар емес)
Қазақ тілінде сан есімдер мен сын есімдер зат есімнің алдында анықтауыш қызметінде келгенде сан жағынан өзгермейді және септелмейді.
Жақсы кітап
Жақсы кітаптар
Жақсы кітапты
Үш оқушы
Үш оқушыға
Екінші бөлме
Екінші бөлмені
Қазақ тілінде орыс тіліндегідей род категориясы жоқ. Сондықтан сын есім, реттік сан есім, есімдіктер сөйлем мағынасына қарай орыс тіліне мужской, женский, средний род бойынша аударыла береді.
үлкен үй
үлкен бөлме
үлкен терезе
біздің үй екінші көше
біздің мектеп екінші орын
біздің көл екінші сынып
Қазақ тілінде есім сөз таптары орыс тіліне қарағанда жақ бойынша түрленеді. Есім сөз таптарының жекеше және көпше түрде жіктелуі:
Жекеше
1. Мен оқушымын
2. Сен оқушысың
Сіз оқушысыз
3. Ол оқушы
Көпше
1. Біз оқушымыз
2. Сендер оқушысыңдар
Сіздер оқушысыздар
3. Олар оқушы (лар)
Жіктеу есімдіктерінің жіктеліп тұрған сөз таптарының алдында тұруы міндетті емес, өйткені жіктік жалғаулары олардың қай жақта тұрғандығын көрсетіп тұрады.
Қазақ тілінде кім? сұрағы орыс тіліне қарағанда тек адамзатқа қойылады, қалған зат есімдерге, оның ішінде жандыларына да тек не? деген сұрақ қойылады.
Кім ? - Әке
Не ? – Ат
Сын есім заттанған жағдайда жақ бойынша түрленеді, тәуелдік жалғауын қабылдайды және септеледі.
1. жақсы 1. Мен жақсымын
2. жақсының 2. Сен жақсысың
3. жақсыға 3. Ол жақсы
4. жақсыны
5. жақсыда 1. Менің көріктім
6. жақсыдан 2. Сенің көріктің
7. жақсымен 3. Оның көріктісі
Қазақ тілінде есімше зат есімнің алдында анықтауыш қызметінде келгенде орыс тіліндегідей септік бойынша, сандық жағынан түрленбейді.
Келген кісі
Келген кісілер
Келген кісіні
Қазақ тілінде сан есімдер (есептік, реттік) зат есімнің алдында анықтауыш қызметінде қолданылғанда сан жағынан түрленбейді және септелмейді.
Бір үй
Бірінші үй
Бір үйде
Бірінші балаға