Наадн болн дән

Түүк

Манд эк, эцк эңкр, үрн-садн, ах-дү хәәртә; болв йир юн чигн дурна туск седкл негл «төрскн» гидг үгд ирҗ негддгнь лавта. Тегәд, үүнә төлә үкхдән ямаран үнч күн алмацх, — кемр түүнд тернь тус күргх болхла?

Цицерон.

* * *

Шүүвр бола бәәнә. Болд, басл чигн кинсәр, арһул дусулҗ ардан үүд хәм кесн болла, мел дор ормасн, сән һара мөрн кевтә бухн цегләд, одва. Һурвдгч давхрин дөрән эклцд күрсн болла, альднь неҗәд кердг алхлад, альднь хошад-һурвадар давад, агчмин зуур хоорнд һаза һарад ирвә.

Саналдад, утар татад киилчкәд, көвүн, энд-тендән хулмлзҗана. Эргнд басл сәәхн: дүркләд, мануртад, келәд керг уга. Дулан деерән чилгр, йоста хаврин өдр. Деер гихлә — нам үүлнә өңгтә юмн уга: теңгр делгү үрглҗләд, нег захаснь талдан зах күртлнь тегшләд илчксн кевтә, ики цааһан, холдан әрә өлвр көк болҗ медгднә. Йоста Хальмгин теңгр!

Салькн-савр гих йир уга — дуурм болчкад дуурм. Урһа модна бийнь нәәхлдгән мартҗ гихм — меш-меләкн. Нам нег чигн бүчр сәрвкәд чичрсн болхш. Зуг заагарнь хойр-һурвн бор богшурһас эрлзәд, нег ацас талдан ац тал һәрәдәд, көндәнә гихәс биш. Тиигхләрн, зөвәр шуугата бәәнә: җив-җив-җив гилдәд, әмн-әмндән эврә хөв тускан келәд — дегд берк байрта зәңг соңсҗ гихв, аль цань уга ик олз-орула харһҗ гихв? — басл чигн авад һарад бәәнә.

Болдын седкл чигн эдү мет: дотрнь багтҗах өңг уга. «Тавдгч — болва! Сүл шүүвр — ард... Өмн — зуна һурвн сар: төркән орх, ээҗдән одх... амрх... гүүх... өөмх... наадх...» Минь эн хамг көвүнә толһад ивр-ивр гинә. Хүүв-төр болҗасн тоот хол тууҗд тохрсн, ээм деерәснь икл күнд аца буулһсн, цогцнь гиигрәд, мел дор ормасн нисн гисн — һазаһин үзлнь мел тиим. Төгрг шар чирәнь — арвн тавна сар кевтә маасхлзна. Болһамҗар дүүрң, бүргр хойр нүднь — бүркг сө гиҗ даргдл уга, «эн бәәнәв» гисәр, чирм-чирм төөнрдг одн кевтә гилвкнә. Эрг маңнань гихлә, зөвәр зантаһад, йир нег хурагдна гишго, тиньгр-өргн теег дунд күрисн өндр толһа мет, икл холд харлһта кевтә. Дегд шовһр чигн биш, болв, хавтхад оршго эвтәкн хамр деернь, бусрг-бусрг көлсн әрә чиихлдҗ.

Көвүнә дотраснь гихлә герл асхрад, солңһтрсн болад, байрнь, мелмлзсн дүүрң ааһ кевтә, цальгрн гиһәд, әрә тесҗәнә. Тиигх дутман Болд сурһулин үүднәс нүдән авхш. Дахлдн һарч ирх Саня ода чигн уга. Дотраснь «йов-йов, байран гертән күрг» гиһәд түлкәд бәәдгиг келхм биш. Тесҗ сууна гидг берк. Зуг тер бульглад, асхрхдан күрчәх ик байриг хөрҗәнә: «Үүрән хайхм бишч, яһҗанчи? Тиигҗ болдв! Хамдан ирсн... хамдан хәрх. Зуг...»

Генткн, күрд-таш өгәд, дала аду көөҗ йовх дүңгәһәр дөрәг лугшулад, Саня үүдәр хурдлад һарад ирв.

— Шүлгч, яһлчи? Мууха удвчи? — гиҗ Болд соньмсҗана.

— Гем уга, алдр шатрч, — болҗ Саня мусхлзна. — Үнинь келхлә, саак Серафимушка невчк оралдхар седәд... зуг чи намаһан меднмч: көлән уснд күргл уга һарув.

— Хәлә, хәлә, көөрчәхнь... Негдвәр гихлә—Серафимушка биш, мана багш Серафима Николаевна. Хойрдвар гихлә — көлән уснд биш, нам дөрәд бас күргдгән уурсич, минь ода үзүв. Тиим эсий, Шүлгч?

— Та кезәнь, алдр Шатрч, мел иим чик болҗ одсмта? — Саня йосндан давслҗана.

— Өдр ирвәс ухам немәд, бийм чикрәд йовнал энч, мини эңкр Шүлгч, — гиҗ Болд хәрү өгчәнә. — Зуг... чи... негл кевәрн, саак.

— Ю-ун? Юн гинчи? — Саня өөрдәд сурҗ йовад Болдыг ээмәрнь генткн чичн, дор ормасн һарад хурдлна.

Цаадкнь мел гетҗәсн кевтә, цаг түдл уга арднь орад, көөлдҗ йовна. Хаҗуһас хәләхнь — аң шург хойр гихм. Зуг Болдас зулҗ һарна гидг берк. Түүг Саня басл медә йовна. Тер бийнь үкн гүүхәрн хурдлна. Болв, Болдын көлин ә ар-нурһнднь улм-улмар өөрдсн болад... әмсхлнь ар-гиҗгтнь шуукрад ирхләнь... басл арһан барсн йовдл — Саня хаҗиһәд, талдан хаалһар һарад хурдлҗ йовна.

— Чи, кишго күн, эврәннь хаалһар, гарнизон талан гү! — гиҗ Болд закҗ йовна. — Би чамаг, элмр, йиринә бәрхв. Тиигхлә, хойр дам... болх биший.

Саня басл чигн бәәсән һарһна. Болв ки давхцад, чидл чиләд ирв. Болд, көл-һарнь невчк ут нааһарн, йосндан күцҗ йовна. Саня, тегәд, мел хурдлҗ йовсн кевәрн, таг доран зогсад, хәрү эргҗәнә. Инән йовҗ, әмсхәд, хойр һаран өргәд, өмнәснь тосҗана:

— Алдр Шатрчин зергәс, нег гемим тәвит, — гиҗ эрҗәнә. — Тадниг, шатрч улсиг, ик ухата, у седклтә, делкә мини гисн улс болна гиҗ соңслав. Тер үннйи?

— Аа, та шүлгч, әм авртха гиҗ эс шарвадҗ йовнта? Мана ээҗ мел келдм: «Бичә ноолд, Болд! Бичә ноолд! Эвдрлин эркнәс, эвин адг сән» гидм. Тегәд задын хутхур болчкад, гемән сурад, амрар һарч одхар бәәнтә? Уга! Уга! Уга-а! — гиһәд, хойр альхан сарвалһад, Болд өөрдҗ йовна.

Тиигхләнь Саня хойр һаран улм өөдән өргәд, хаҗуһас хәләхнь йоста үклнь ирсн күн гихм, му бәәдл һарад, эрәд-сурсар:

Әмим аврнта-а,

Әмдәр хәврнта-а,

Әәл тана-а...

— гиһәд хәәкрәд, дуулн тосҗана.

— Тиим, тиим, — гиҗ Болд инәҗәнә. — Меклә мел чишкәд, хәәкрә йовсн бийнь, сәәхн ирәд моһан амар бийнь ордг...

— Уга, мана моһа тиим биш. Мана моһатн зөвәр җөөлн седклтә...

— Ода яахв, чамаһан? — гиһәд Болд инәнә. Саняг татч авад теврнә. Тернь йир хаҗһр гиҗәхш. Хәрнь нам улм шухиһәд, улм шахлдҗ өгнә. Тегәд, мел эн кевәрн зөвәр йовлдад, бүтү хар модар орад ирнә. Сарсхр-сарсхр бүчртә, өндр-өндр модн сүүдрән өгч серү татна.

Теднә заагар, иигән-тиигән хойр хаҗиһәд, хаалһ матьхлзад, цаарлна. Хойр амарнь көвкр көк ноһан шавшна. Шовуд җиргәд, ду негдүләд, ниргәд бәәнә.

Хойр көвүн гихлә, эн бүтү модыг кевтнь һатлх зөвтә. Тегәд, ца захднь, мел иргднь зөвәр ү-өргн, сәәхн чигн хавтхр деер гарнизон бүүрлсн, тендәс Саня Болд хойр сурһульд йовҗ ордг. Тиигән һурвн дууна, иигән — һурвн. Хойр үүрт тернь тас юмн биш. Тиигән йовхла— хойр час. Иигән йовхла бас тату биш. Олзнь — дала: хаалһд кедү хамг күүндгднә, юңгад гихлә, эн хойрин эс күр кедг, эс хаһлдг төр гиҗ ховр болх.

Генткн зүн тал «таш» гисн болад одв. Теврлдҗ йовсн хойр чочн тусад, салад... чирә-зүснь хүврәд, бас «юн болна?» гисәр чикән өгәд, нам кииһән дотран әрә авчана. Хойраннь хәләц нааран-цааран гүүдгләд: «Яһва? Юн болва?» гисәр ормана. Тиигдгнь учрта. Меҗә шидр церглҗәх хойр толһачин көвүд, эн һазрин йосн — ямиг, амнадан ухр яһҗ кедглә әдл гишң, тодрха меддг төләдән чигн, тиигҗ, чочн тусад, төр келдсн биз. «Таш» гиснд төр угал, зуг тер «ташин» хөөн, түүнә ашнь му болад очв гихлә әәмшгтә: күүнә насн-җирһлд хорлхасн чигн арашго биший.

Бүтү хар модн дотр көвүд бәәсн бийснь, меҗәг тодлад, сәәхн үзҗәнә. Модна сүүдрт бәргдсн улан чолун гер. Харул зогсдг модн цамхг. Яралдулад малтсн йотс (окопс). Эрәлдүләд татсн арата суңһуг. Нохас, мөрд орулдг хаша-хаалһ. Нань йир юмн үзгдхш.

Ца хаҗуд гихлә, меҗә болдг бичкн һолын тентл көвәд, зөвәр ууҗмд, шавр-шалдар хойрин күчәр торчах өңгтә, киртә борвр зүстә утулң эрс болн кезәңк шивән бәәшң хойр үзгднә. Улм цааранднь, уулын беләр, үүрмг-заармг модн-багц заагар гермүд алгтрад... харулын цамхг (вышк) деерәс оньһад, дурнавар хәләхнь, тер гермүд гидгнь күн бәәрлтхә, амртха-җирһтхә гиҗ кесн бәәрн биш. Нүд далдлад, төмр-бетон хойрар күчләд кесн доты: дотрнь тов, пулемет хамг мана һазр тал мел зөрүлгдсн белн.

Болв манахс зер-зев уга, гихлә хаҗһр. Бәәнә! Бәәхләрн — бәәнә! Зуг бас нүдн далд, хәләҗ, амрар үзҗ болшго. Тегәд чигн мана ю-күүг медҗ авхар мөлклдәд, кишгос, бәргдәд бәәсн бийнь, хәлшрхш, уурхш.

Одак «таш» гиснә хөөн зөвәр цаг өңгрв. Дәкҗ йир «ә-чимән уга, таг болҗ одв. Саак шовуд җиргәд, шуугад бәәнә.

Саак хаалһ матьхлзад, саак сарсхр модн заагар иигән-тиигән хаҗиһәд...

— Сөөнә нег шпик бәрҗ, — гиһәд Саня келәд оркв. Тернь бас нег «таш» гисн мет, мел ә-чимән уга тагчг эвдҗ, Болдын чикнд хагдсн болад одв.

— Кезә? Яһҗ? — гиҗ Болд адһҗ сурҗана. Ардаснь көөлдүлн: Хәрнь мана эцкиг сөөнә на-ца дуудад авад йовҗ одлала. Намаг сурһуль тал һархд ирәд уга билә.

— Модна захд нег мөрн тушата йовҗ, — гиһәд Саня экләд келҗәнә. — Түүг авхар көвүн гүүһәд күрәд ирнә. Генткн, көвүг үзчкәд, зүсвр күн үргәд, үкн гүүхәрн модн тал орад одна. «Акад юмб? Мөр авхар йовсн болхий? Эсклә яһад зулна тер?» — гиһәд, көвүн төр кенә. Мөрән хазарлн бәәҗ, тушаһинь авн бәәҗ, одак күн орсн талас нүдән авл уга хәләһәд бәәнә. Тиигхләнь цань арһ уга болҗ кевтә, цергә хувцта залу инәмскләд, һарад ирнә. Хәләхлә — мана меҗәч. Күзүнднь — автомат. Бүсднь — пистолет, ик утх, бас кесг хамг энд-тенднь унҗсн бәәнә. «Чи йоста гидг меҗәч бәәҗч, — гиҗ көвүг буульна. — Би чамаг яһна гиһәд, үзн-угай гиһәд, үзхлә төртән авн-угай гиһәд, зөрц гүүһәд бултхла, арһта эр гидг энлә, мел алдсн угач. Сән көвүн!» — Тегәд, адһм угаһар, таварлад, хәрү модн тал орҗ одна.

Көвүн ардаснь хәләһәд үлднә: йоста мана меҗәч! Хувц-хунрнь чигн, зер-зевнь чигн мел мана. Келнь гихлә — цевр орс. Дәкәд, мана цергч тиим җөөлн, ээлттә болхас биш... Уга, хортна мек-тах гидг кезә чилдмб? — гиһәд сонҗ һарһхар седсн бийнь, маһдлх, харт авх йир нег юмн уга. Болв, тер бийнь, көвүнә дотраснь — му йор татҗана гихв, аль шулм орҗ гихв? — «бичә итк! бичә итк! — гиҗ цааһаснь шөвгәр шаасн болна. Ода яһсн сән болна гилчи? Көвүн йосндан зовлң кеҗәнә. Келәд, шууга татад орк: мана бол! Тиигхлә — үксн деер, андрхв. Келл уга бә: хортн бол! Тиигхлә — бас әмд бәәһәд керг уга... иим үүл бәәдви? Болв саг-сергг -гидг сән болхас биш... келәд меднәв гиҗ көвүн шиидәд, мөрн деерән мордна.

Тегәд, адһсн бәәдл угаһар, — ардас йиринә хәләҗәхнь көвүнд лавта медгдҗәнә, — бөг-бөг хатрулсн болад, хаяд нам сайглулсн болад, үрвәд йовна. Негт нам мөрән зогсаһад, белг бәрнә: хойр нүдән таг аньчкад, хойр хурһан хутхад-семрәд эргүлҗ бәәһәд, харһулх болна. Харһхлань — мана! Эс харһхлань — хортн! Тегәд, харһсн юмн уга...

— Яһҗ гинәч, тегәд? — Болд зөвәр шүрүлкҗәнә. Тер хамгнь дегд таасгдҗ уга кевтә. — Белг бәрәд, наадад...

— Чи, Болд, ямаран күмбчи? — гиҗ Саня өөлҗәнә, — Ү-дә уга һарад довтлхла, хортн бас арһан хәәх...

— Яһҗ, тегәд?

— Яах билә, бәрҗ, элмриг!

— Чиниһәр болхла, дегд амрар бәргдҗ, — гиҗ Болд келҗәнә. — Көвүнд меклгдәд, толһань эргәд, меҗәчнр ирн-иртл зүүләд сууҗ кевтә. Кен бәрҗ?

— Соколин.

— Соко-лин? Хе-е, амр болх зөв уга, — Болд маһдлҗана. — Соколин йовдгарн... хара биш...

— Чи, бийчнь, күцц келүлхшлмч, — гиҗ Саня өөлсн, уралан йовна. — Ки хәәрн эс болхла, келхнч үңгән, — Болд арһул арднь дахна.

— Келхд юмн угал, — гиҗ Саня ачрхҗана. — Бичә адһагич, келнәв: — Тегәд, көвүн тер орм талан цергчнр дахулсн ирнә. Үнрч ноха авч ирсн, Соколинә «Брин», дор ормасн көтләд модна гүүнүр авад орна. Һурвн частан модн дотраһар иигән-тиигән хойр гүүлдҗ-гүүлдҗ, меҗәчнр һолд ирәд тулад зогсна. Одак гетүлч (шпикч) икл мектә доск болна: мөрән геедрүлхин кергт, көөлдҗ йовх улс хаҗһр үзг тал йовтха гиһәд, одакч, нег орм талан кесг саамлҗ эргҗ ирдг... түүнәсн, тегәд, зөвәр уухнд «цеб» һәрәдәд (мөр бичә һартха гиһәд), талдан үзг хәләһәд һардг... Дәкәд хәрү эргәд... дәкәд холд һәрәдәд... ааль-мек хойрнь келәд керг уга гинәлә.

Тегәд, Соколин һолд ирәд тулад зогсна. Ноха усн тал чирәд гүүһәд бәәнә гинә. Меҗәч нохаһан һар деерән авад һолур орна. Далаһар гүн биш, болв, зөвәр чаңһ урсхулта, йоралнь мел ара зара чолун болна. Тентл көвәд һархла, мөр геедрнә: хааран йовхнь медгдхш. Соколин зогсна. Зүн тал һархла — урсхул дахх. Барун тал—орх. Одак элмр һолар йовснь ил. Зуг альд оч һарв гихв, түүг?

Соколин зөвәр тулҗаһад зүн талан һарна. Ардаснь нөкднрнь дахна. Хувц-хунрнь норад, дардаҗ одна. Һоснднь усн орсн, гүүхд улм күндрнә. Тегәд, өрәл дууна дүңгә йовад оркхнь ноха мөр авад бәәнә. Дахад гүүлдх билү. Нег цекә давад, хаалһар орлдад ирнә. Тернь, хаһлсн һазрин иргәр, уухнд көкрсн модар авад ирнә.

Өмннь — хаалһас хаалһ салад, хойр болна. Ода алькарнь тер һарсн? — гиҗ Соколин санх хоорнд, генткн нохань таг зогсад, нәәтхәд, толһаһан сегсрәд одна. Дарунь, арһул тедүкн һарад нохачлад сууһад, мини гем гисн бәәдләр эзн талан хәләнә.

— Хә, Брин, хә!

Ноха мел көндрл уга, һаңняд, чичрәд одна. Соколин медҗәнә: саак нег хорн-шү болсн, үнр дардг юман цацснь ил. Тегәд, хаалһас хаҗиһәд, кесгтән йовад оркна. Дәкәд хаалһд орад ирнә.

— Хә, Брин, хә!

Тернь арһул хойр-һурв шиңшәд үнрчлчкәд, мөр авад бәәнә. Дахад цуһар һарад гүүлднә.

Дәкәд нег хаалһ сална. Брин дәкәд яахан олҗ чадҗана. Нег хаалһар мөр авад гүүнә, наадкарнь — бас. Хортн негнәсн хойр болсн өңгтә. Хойр хаалһар хойраһарнь йовсн болҗ һарчана.

— Хойр күн болчкв эднч? — гиҗ нөкднрин негнь тааҗана.

— Көгшн чон болдг өңгтә, — гиһәд Соколин саналдна. — Тадн үүндән иигәд зогсҗ бәәтн, бичә көндртн. — Бийнь Бринәр нөкд авад йовад шинҗлнә. Тиигн гихнь, одак элмрч, нег хаалһарнь йовчкад, хәрү саллт деер ирәд наадкарнь йовна. Удхш, тернь модар орҗ ирнә. Дәкәд һарад гүүлдх билү. Зөвәр болсна хөөн модн нимтрәд ирнә, хәләхлә — бичкн күүтр үзгднә: хойр герв, аль гер сара хойрв, тиим. Тотхад аҗглхнь күн уга болҗ медгднә. Брин мел дәврәд, татулад гүүһәд бәәнә.

Меҗәчнр күүтриг бүсләд авчкад, белн болна. Соколин нохаһан тәвнә.

— Хә, Брин, хә!

Ноха гүүһәд йовҗ одсн, мел зәңг-зә гих юмн тас уга болна. Хуцсн, һаңньсн ә йир һархш. Тер хоорнд цергчнр, Соколинә докъяһар, энд-тендәс гермүд тал өөрдхәр, һазрла һазр болҗ элкдәд мөлклдсн, бүтү улм баһрад, бүслвр улм чаңһрад, батрад ирв. Чиңнхнь — саак кевәрн тагчг. Зөвәр түдс гиҗәһәд Соколин үкс хурдлад герин өнцгд күрәд одна. Энд-тендән хулмлзад, басл чигн чикән өгнә — ә-чимән уга. Әмд-киитә хамг бәәнә гихд берк. Брин чигн уга. Ә бас өгхш. Акад юмб? Соколин йосндан әәнә: «нохадм йиринә нег шалтан учрв» гиҗ санна. Эсклә„.

Тегәд, «саг бәәтн!» гисн докъя нөкднртән өгчкәд, нег пистүлиг өрчдән дүрәд, бас негиг чавгинь татад һартан бәрәд, белн болчкад, өкәс гиһәд, үкн хурдарн гүүһәд герин үүднд күрәд ирнә.

Тернь — делгәтә. Шуд орхдан әәҗәнә. Элмр гетҗәхлә яахв? Кесгтән зогсна, басл чигн чикән өгнә — мел тагчг. Арһул шаһана — эн-тер гих юмн уга: сиинд хоосн. Җивәд герүр орна — хоосн. Цааран нег хора бәәснд шаһахла — одакчнь салдаһад унтад кевтдг чигн. Брин хаҗуднь нохачлад, серхинь күләһәд, тагчг суудг болна.

— А Брин яһад эс серүләд авчксм? —Болд йосндан маһдлҗана, итксн болҗахш.

— Тер элмрч мана цергчин хувцта бәәҗлм.

— Бринд юн, болла? Мөрәрнь көөһәд ирсн хөөннь...

— Эсклә яһад күләһәд сууҗ гихв?

— Чи, Саня, эн хамгиг мууха тодрха медәд орксмчи?

— Тегәд, намаг иткҗәхшвчи? — Саня йосндан өөлҗәнә. — Худл гиҗәнчи?

— Уга, худл келвә гиҗәхшв, — Болд мусг инәнә, — болв...

— Юн болв? Юн? — Саня чаңһрҗана. — Папа өрлә ирсн...

— Нам гиһич?! Тиигхлә болҗана.

— Папа Соколиниг икәр магтад бәәнә.

— Магтл уга яах билә! — Болд наад бәрсәр немҗәнә. — Чамаг магтхмби? Эсклә — намагий?

Саня өөлҗәх өңгтә, урлнь зөвәр шоваҗ одсн, тагчг, мел дун уга. Болд невчк давулад орксан медҗәнә. «Ода яһҗ энүг эвлҗ авдм болхв?» гиҗ сансн бийнь, гемән сурх седкл йир уга.

— Саня, невчк сууһад амрхм болвза, а?

— Чавас, цуцрвчи, басл... — гиһәд Саня эклв. Сә эс келхәр бәәхнь мел ил... «Ода яһдмб?» гиҗәһәд, Болд, на-ца гитл доран шалд унҗ одва. Цаадкнь арһ уга, хәләҗәһәд, бас хаҗуднь кевтҗәнә.

—Болд, чи өңгәр наад кеҗәнәч — Саня өндәҗ йовна. Кевт гисәр деерәснь Болд дарад босххш. — Папан келәр болхла, сө болһн гилтә меҗә эвддг чигн. Зөвәр чинвртә болҗах кевтә...

— Саня, даруһас салхан медҗәнчи?

— Уга, Болд! Яһна? — Саня саак өндәһәд босҗ йовна.

— Кевт, кевт! Чочх, әәх дала юмн уга, — гиҗ Болд хөрҗәнә. — Эврә төркән орхар, ээҗдән одхар бәәнәв... Ой, басл сән тенд... Зунын туршар таварн, дурндан...

Ээҗ бийнь гихлә — йоста күн! Мана мама, папа эдн чигчхәднь күршго... — Болд һош-һош инәнә. — Эднич ээҗ әәлһнә: сүмсн уга, көөркс, әвртә... хая-хаяд хүүкрләд, керлдсн болад, талхм-тачг идәд, авад һарад одна... Невчк бәәҗәһәд, удхшла, ирәд таалад, толһаһич иләд, үнрчләд... келхм биш.

— А, тана селән, Болд, сәәхнйи?

* * *

— О, мана селәнч гихлә, Саня... — Мел иигәд Болд эклсн кевәрн, бод-бод гиһәд, эврәннь эңкр Бөргтин өргн болчкад ут уульнцар нааран цааран хойр йовдңнад, төрүц зогсх санан йир уга кевтә. Хурдлад, деед захднь чигн һарад одна. Генткн дорд захднь чигн күрәд ирнә.

Ода — мел тал дунднь цутхлңднь зогсҗах өңгтә. Чикнднь — күүкд, көвүд чишксн, инәсн, хәәкрсн болҗ доңһдад, җиңнсн хоңх, цеңнсн дун хойр авлцад... Нүднднь— баһчуд кевәрн багтад ордг ик сурһуль, олн-олн гермүдтәһән, өргн хаша-хаалһтаһан эрәлҗләд... бас невчк цаарлхнь — селәнә хүүв, клуб, «Ильичин герәсн» гидг колхозин заллт... тиим-тиим сәәхн, ке, модн гермүд дүңгәлднә.

Бөргт гихлә — зөвәр ик селән. Тиигчкәд, йос уга ут— адг-ядхдан һурвн дундур, эсклә, дөрвн дууна бәәнә. Кевйәләд келхнь — һолын эргц дахад матисн, тахла әдл гиҗ болшго, дегд күчр, түүнәс невчк дөлүвр, ус үүрдг модн гихлә мел лавта, тиим. Бас чигн амтлад, тодлад келнәв гихлә: һолнь — негл бөктә май — темәнә авцта, селәнь — тер темәнә бөкн деер тохсн эмәл гихм.

Бөргт гиҗ яһад нерәдҗ гихлә? Чи бидн хойр, Саня, бичкн болвчн, мана ааҗан келдгәр: «Альд эс одсн? Ю эс үзсн?» Тиигдг — ма хойран эцкнр — улан толһачнр — орн-нутгиннь альк эс меҗәһинь харла? Кавказин өндр уулар чигн, Киитн Сиврин захар чигн, күчтә халун Дунд Азьд чигн, Бурят-Моңһлд чигн... ода болхла, деед үзгин меҗән нег булңгинь хәләҗ-харҗ бәәх биший.

— Эн хамгчн, тегәд, тана селәнә нернлә юн залһлдата? — Саня эргәд, элкдәд кевтҗ йовна. — Та баах, алдад-унад, тенәд-монад, толһатн эргдг болвза?

— Чи эн хорта үгән тат... келнч, моһан келн кевтә, мел белн: бултг-бултг гиһәд... — Болд уурлҗана, хар күрңтҗ одв. — Эврән кел гиһәд сурчкад...

— Би чамаг эврәннь селәнә тускар келич гихлә... чи Кавказ, Сивр, Бурят-Моңһл...

— Нә, болҗл ода, Саня! Келдгм учрта — чамаг сәәнәр, тодрха медтхә гиһәд...

— Гемән эрҗәнәв, — Саня өвдгләд, мөргхин нааһар гекҗәнә. — Тиим цаһан седкл эс медсн — мана гем.

— Бичә шарвад... Соңсхла — соңс... Тегәд, мини келхәр бәәхм: һазр-һазр әдл биш. Бәәдг улснь бас оң-оңдан. Авг-бәрцнь тал-талдан. Өмсдг хувцнь, эдлдг хотнь чигн. Тиим эсий?

— Тиим, Болд, тиим...

— Бичә гиҗ келә бәәсв... Сиврин пельмени гиҗ худрлчи?

— Ю келхв! — Саня шүлсән зальгна. — Әвр!

— Бурят-Моңһлын буузы гиҗ амслчи?

— Амсх биш... дегд берклә!

— Дунд Азьд манты гиҗ соңслчи?

— Соңсна гисн?! Ода чигн мууһар кекрүләд...

— Бичә ховдгл гиһәд чикнәсч тата бәәсн бийнь, болхшлмч, хумха чееҗ! — Болд Саняг ээмәрнь цокад авба. — А Кавказин хинкалд машурдлчи?

— Уга, Болд! Машурдсн угав, болв, амтнь... сәәхн амтнь... фуф, амнасм алдрхш... — Саня хулд гилһәд шүлсән зальгна.

— Тегәд, Саня, келхәр бәәхм — цуг эн пельмени, буузы, манты, хинкалы гидг хамгч, нернь оң-оңдан деерән, зәрминь чанад, зәрминь уурар болһдг болвчн, амрарнь келхд, негл хот: һуйрт орасн, үүлчксн махн. Тиим эсий?

— Тиим, Болд, тиим... тана зөв...

— Бичә гиҗ келә бәәсв... — Мана хальмг улсин нег эркн хотнь гихлә, бас теднә авцта — бөрг гиһәд. Үүлсн махнд давс, бурш, зәт, сәрмсг (чеснок), мәңһрс тәвәд, хутхад бел кечкәд, бичк-бичкнәр һуйрт орана.

— Терчнь сиврин пельмени болҗанм...

— Уга, невчк оңдан. Негдвәр — кевнь: җовулң ут, ик-баһарн, тана вареники ленивые гидглә әдл... Хойрдвар — мана нег бөргәс сиврин тавн-зурһан пельмень һархм... Һурвдвар — сән махна шөлнд чангдна... Ямаран чигн бив гиҗәсн залуч арваг барҗ идхш... Чамшңднь— дөрвн-тавнь дала юмн: кедүдән кекрүлхнь күн меддг арһ уга.

— Чи өгәд хәлә, — Саня Болдыг чичәд авба, — кекрх-угаһинь дәкәд хәләй.

— Хәрнь, тегәд, тиим бөрг сәәнәр, амттаһар, захас кедг болсн төләд, тер мана селән Бөргт болсинь меддг арһ бәәнү, а?

— Арһ далал, Болд... зуг амтынь авхм бәәҗ...

— Саня! — Болд өсрәд, өвдгләд сууҗана. — Саня! Хамдан йовйа... Танахс зөв гисн хөөннь, манахс буру гишго. А?!

— Би йовх биләв, — Саня саналдна, — папа мама хойр юн гинә... Болв, цааранднь келич, дегд соньн...

— Келнәв, келнәв... зуг... ааҗа үүрмүдтән келҗәсинь соңслав, тегәд, давтн гиҗәх кевтәв... — Болд Саня тал хәләнә.

— Гиҗәх кевтәв гисн юмб? — Саня мусхлзад инәнә. — Күүнә үгәр мел эклснәсн авн дүүгүләд бәәһәлмч... Хәрнь, тегәд, түңгән медәд, келдгнь сән юмнла!

— Бичә гиҗ би чамд келә бәәсв... Саня! Медсәрн, чадсарн, үзсн-соңссарн келҗәнәв... кел гихләч...

— Ода чи, Болд, яһад өөлҗәхмчи? Кел, кел, күүнә эврә угаг хамад, зааһад, залһад...

— Чи, эн моһа келән тат, Саня, би чамд келә бәәсв...

— Нә, кел... би мел оньг болҗ одсн... аман аңһачкад, чикән сертәлһчкәд... негл үг алдл уга соңснав.

— Нүдән бүлтәлһхән мартҗанач, — Болд инәнә. — Тегәд, мана Бөргт гихлә, һол көөһәд бәрсн негл ут уульнцта, хойр эрәд гермүд, Гер болһна ардаһар: бас-саран цааһар, шигшгтә хулсн күриһәд, ташсн арһсн чомпана. Әрв уга цаарлхнь һолын көвә экләд бәәнә. Кезәчнь ноһань көкрсн... Кезәчнь хөн-хурһн, үкр-туһл, нуһсн-һалун хамг шарглдсн... маальх, мөөрх, шуугх... авад һарад бәәнә.

Нарн сууһад, мал-хар кевтртән орад, шууган невчк номһрсн болад, нам гиһәд одна. Эн кем — асхна хотын кем: ик, бичкн уга цуһар гер-герәрн орсн, хөв тускан эдлсн... мах иднү аль талдан акун хот эдлни, йилһл йир уга, ардаснь саак җомбаһан уудг заңта.

— А җомба гиснчи? — Саня йосар соньмсҗана.

— Җомба гиснйи?.. Цә...

— Цәәг... цуһар ууналм... хотын ардас... — гиҗ Саня эврәһән келҗәнә. — Бидн орсмуд... делкә кевәрн чигн уудг эс болхий?

— Цәәд цә бәәхугон! — Болд чаңһрҗана. — Мана цәәчнь онц цолта — Җомба! Келәд оркхнь — амн дүүрнә. Җомба! Үстә, тоста, давста, хальмпр, зәт, бурш, зәтин хамтхас күртл тәвәд, зуунд күргл уга, йирн йис самрад, бүркчкич — өткрәд, зандрад, сәәхн еңсг үнр гер дүүргәд, хамр авад бәәһәд бәәнә.

Нег ааһ ууһад оркич, хойрдгчнь бийнь шиигәд одна. Өл даалһдгинь гиһич! Унд хәрүлдгинь келич!

— Соньн цә бәәҗ, — гиҗ Саня таасҗана. — Һә болг, йосндан җилвм күрчәнә. Болд, танахн юңгад эс кенә: Бөрг? Цә?

— Аак ааҗа хойрулн церглнм, кезәнь кех? Белниг авад идснь амр болна. —Болд саналдҗана: бәәдлнь келә-келә бәәҗ, нам бийиннь җилв күрәд, шүлснь дусад ирсн өңгтә. — Дәкәд сән махн, тосн, үсн кергтә.

— Нә, тегәд?

— Ээ, асхна хот-хоолан ууһад, идәд төгсәчкәд... — гиһәд Болд эклчкәд таг болҗ одва. Хәләцнь холд туссн, тер келсн хамган, келхән үзҗ йовх кевтә. Зөвәр болҗаһад цааранднь келҗәнә. — Хот-хоолан ууһад, идснә хөөн күн болһн үзг-үзгәрн одна. Икчүд гихлә — керг-төр күцәхнь һарна; көдлмш кеһәд цуцрад ирснь амрна. Бичкдүд, көөркс, гөл болад көшәд ирсн, орндан орна. Баһчуд болхла — клуб ордгнь, нааднд оддгнь бәәнә.

Зәрм көвүд, күүкд альк нег герин һаза хурна. Харһа модн домбр чигн күңкнәд, хоңхта гарма чигн җиңнәд... Хуучна, өдгә уга дун айслад, олар чигн өргәд дуулад авна, эсклә, һанцар чигн асхрулад оркна. Дегд сәәхн! Биилдгинь гиһич! Көвүн босад домбрин чикнд келәд, ээм-далан далвлзулад, көл-һариг салдһлзулад авна. Күүкн босад, келәд, кевшәд, кевтән мел хальгад, чичрәд одна. Хошадлад чигн эргәд... дөрвәдләд... нәәмәдләд биилнә. Дегд сәәхн!

Тиигәд сергәд шуугҗ бәәһәд ду һарһчкдгинь келич!

— Ду-у? Айсинь басий?

— Ээ, Саня, ду!.. Үгинь чигн, айсинь чигн. Тегәд, сәәлхән—сәәләд, муулхан—муулад, тараһад хаяд оркна биший! Дуунчнь, шин дуунчнь, тегәд, җивртә кевтә нисәд йовад одна. Селән, балһсар хурдлад, теегин нег захас талдан захд күрәд, тиигх дутман, улм деернь дел-сүл урһад, нам хәрү һарсн һазртан, ясрхла — ясрад, муурхла — муурад чигн күрәд ирнә. Тер хаана цагт, хальмг улс ном-сурһуль тату цагт, дун гидгч эркн керг бәәҗ. Дууһар дамҗулад әмтн байран чигн, зовлңган чигн кевтнь илдкҗ, хоор-хоорндан хувалцдг бәәҗ...

Һолын көвәһәр зүсн зүүл хаша-хаалһ: зәрмнь хулсн, зәрмнь модн, зәрмнь төмр-төңк — эзн болвас чадсарн, бәәсәрнь кедг кевтәл.

Һазрин зургар (картар) Африк хәләҗәх мет — нүдн эрәтрнә, юңгад гихлә, дала болсн бичкн-бичкн орн нутгуд, тус-тустан зүсн болһн ширәр йилһгдсн төләдән дегд зер-цоохр. Болв, тер хаша-хаалһин дотрнь гихлә — нүдн байсна, седкл уудна. Сәәхн-сәәхн сарсхр модд салькна аю дахҗ һаңхсн, сар-сар гиҗ хамтхасн болһнь сарҗңнад... заагарнь, бултад наачах кевтә, улан-улан альмн минчилдсн, шар-шар өрг, ноһан-ноһан кедмн болн нань чигн темсн шаһалдсн — дегд сәәхн!

Тер моддын сүүдртнь тонталдад цоохр-цоохр тарвсмуд, нам нег зүүдән, хар алг үкрмүд кевтсн болна. Эсклә ик-ик, утулң тиим һу—хорһн, һу—нарна толян гидгитн кевтнь авчклавидн гисәр шарлад... Хәләхнь-хәләхнь нүдн ханхш. Түүгәлдәд хавг кевтнә. Бичә бийим көндәтн, билцрхв гисәр, улан-улан адамч (помидор) ачрхсн... кенднь бийән бардмлҗ тесхв, иигәд, нүдн далд кевтсн деер, кергтәнь хәәһәд авх гисәр бөдүн-бөдүн хаяр (аһурцг) хамтхасн дор сүүдрлсн...чинр-амтарн чидхнь нанла альд бәәдв гисәр чи, ноһан нүдәрн, чирм-чирм гисн болна.

Тегәд, эн хамгиг хәләҗ-харҗах харушг кевтә, хаша болһна өөр салькн теерм, салврха далвагарн саваһан барҗ сәвәд, салькна аюһар сар-сар гиҗ дуһрна: һолас ус татад тер тәрә-темснә ундынь тав бәәлһнә; өсәд-өргҗхднь сән таал бүрдәнә.

Мел һолур күрч ирхлә — усна уурар басл серүн, һәәһә юмн. Цевләд хайсн оңһцс цегләд-цегләд, уяһан таслад зулхар седсәр, дольга дахад донлад, өөдән-өрү уга тогляд, һәрәдәд... Цур берклә! Зуг архладан татгдад, арһнь тасрсар номһрад, дарунь сана авсн кевтә чаңһрад, дәкәд төвкнсн болад... дегд соньн.

Һол бийнь — өргн болчкад гүн. Уснь әвр цегән. Матьхлзад-һотьхлзад йовсн бийнь, урсхулнь күчр чаңһ: кедү чигн чидлтә, сән өөмдг бол, өрәд усчна гидг хә виз. Дәкәд, әмтнә келәр болхнь, әвртә хару һол гидг. Кесг-кесг бив гиҗәсн һарнь, усна заһснла әдл өөмдг хамгнь, орад үкҗ болна гилдәд бас келнә.

Энүнә энтл көвәнь басл сәәхн тегш деерән, җөөлн. Ишкх дутман чииктә элснд көл амрад бәәнә. Тер элснәс балта кехлә ямаран гинәч?! Хормадан тәвҗ авчкад, «балта, балта болнчи, балһсна балта болнчи?!» гиҗәһәд цока-цока бәәтл, болад одна. Тегәд, кеһәд-кеһәд яралдудад тәвчкәд, «гиич ирхлә белг өгәд, эсклә, эврән гиич йовхларн бийләһән авад, нам лавк секәд хулдсн болад чигн» нааддг.

Тентл көвәнь гихлә — мел хулсн зегсн хойр, келәд керг уга! Хан-хулсн, бөдүн-бөдүн болчкад өндр бийнь. Нигтнь гихлә — теңкән уга: йоста ө-шуһу модн. Иргднь күрәд ирхлә, эсклә, арһул зааглад-зааглад оңһцар захлад орхла, — дәрк тусл! — мел шуугад, шуукрад, нәәхләд, дәәвләд, хард-таш гисн болад... илднь келхлә, дала ик сән биш. Намд, һә болтха, таасгдхш: әәсм күрнә. Дәкәд, әвр чагчм эргтә, йовҗ йовад күн генткн көл алдад одна. Терүн деерән йоралнь зөвәр бальчгта.

Болв, хаврин экнд заһсн экләд наадад орксн цагт... Я, кендән келхв, кендән?! Яахв! Иигәд, һолын усн буслад, цорвна гиһәд, заһснч зооһан һарһчкад мел дарцад бәәһәд бәәнә. Энд — шалд! Тенд — шалд! Ик бийәрн, зантаһад, дәрк, сазн тууляд, алтн бийән үзүләд өсрәд һарчкад, хәрү унад... җилвтә бийнь! Эн хамгиг алдл уга үзнәв, хәләнәв гиһәд, шалд гисн талнь эргә-дуһра бәәҗ, күн күзүн уга үлдхм. Тесҗ сууна гидг берк. Күн болҗ көлән уснд норһад уга һарнь, — тег талас тиим-тиимнь зәрмдән ирнә, — үкҗ, әмдрхән тоолхш: серә авчкад, сарсаһад, усн тал гүүдг бийнь, чавас!

Тегәд, серәһән өмнән бәрсн, белн, хулсна иргәр арһул, шал-бал гил уга үрвәд, урсхул өрәд йовад йовхлач — аашна! Хар зооһарн усиг керчәд, ики өмнән хаалһ татад, удридләд... наачн, эн йовнав гисәр тонтаһад ирхләнь, эвинь хәләһәд гетҗл бәәһәд, чичәд оркнач! А, дәрк тусл, одакчнь шуд доран аздлад, иигән-тиигән хойр угзрад-угзрад авхлань, серән иш хуһрхдан күрәд, бура кевтә матьхлзад-һотьхлзад... басл чигн чирмәҗәһәд, бәәсәнл һарһад деерәснь дарҗ өгх дутман, одакчнь, бугзадад, сүүләрн ус цокад, һаньдглад, авад шивн гиһәд... сазнч тиим!

Дәкәд, бүтүһәр саз чичнә гиһәд ямаран! Саак серә авсн, арһул, хулсн-зегснә заагар үрвәд йовн йовҗ, уңг-түңг бәрлдүләд зәрм-зәрмднь худрад, зәрмднь суульн дарад бүтүһәр чичә йовтл — харһад одна! Саак аздлна. Ай, чидлинь келәд керг угала. Бүдүн залуг муурдулад, чирәд гүн гиһәд бәәнә.

— Дегд соньн, Болд, дегд! — Санян нүднь йосндан гилвкәд, таасгдҗах өңгтә. — ямаран сәәхн! Чи күүнә келәр келәч, медә бәәнәв, тер бийнь йир соньн. Болд, а, Болд! Дегтр бәәдг кевтә... намд өгхнчи... а?

— Саня, дегтрәр ю кенәчи? Медн гиҗәхшч... — Болд мусхлзад, келхм биш. — Үзхлә, тегәд, нег юмна тома авна гихәс... Ай, мини келсиг соңсв чигн чамд чилшго дала зөөрлә, Саня...

— А дәрк тусл, авчатн Болдасн... Та мууха бийән үнләд ирвтә? — Саня ода инәҗәнә. — Генткн ухан орсн болвза?

— Ай, бәәсән кенлә хувалцхв гиҗәнәв. Дегд ик болхла бас му бәәҗл...

— Болд, бичә дегд каңкшлад бәәһит, — гиҗ Саня келҗәнә. — Тана чидл-чимгиг бидн эс меддг биш. Одак, юн билә? Ээ, меклә һәрәдҗ-һәрәдҗ чальчагдан гишң...

— Хәлә, хәлә... мууһин үг мәңгрснәс һашун гиһәд...

— Бичә аальлад бәәһич, Болд. Чи иим юм намд цәәлһич, — Саня йосар сурҗана.

— Тиигл уга, цәәлһхнь би боллго...

— Болҗл ода... Келич, танахнд һахуляр, гөлмәр заһс бәрхшйи?

— Бәрнә. Зуг намд икәр таасгдхш... — Болд зөвәр икркҗәнә.

— Чи, миниһәр болхнь, алькарнь чигн бәрҗ үзәд угач... тер бийнь әврләд...

— Мини дүңгә заһснд эвтә күн ховр эс болвас... Һахуляр бәрнә гидгч дегд генәмртә — зууна гиҗ суухв, зуушго гиҗ суухв? Хәләһә-хәләһә бәәтл нүдн бүлтәхм... Гөлмәр бәрхләч деер — гем уга. Асхнднь авч одад татчкнач. Өрүнднь гүүһәд күрәд ирнәч: үүрмгинь һарһад тәвәд, эләд-эләдинь авад хәрхлә — бас тегәд юн кергтә?

Шүүгүл гидг — эннь әвртә! У-уурхта, ут болх дутман сән, шүүгүлиг урсхул өрүләд хаяд, эргүләд татад авад ирхлә — ходад дүүрәд һарад ирнә. Негл хайхла — эн... — Болд күзүцә гиһәд һарарн зааҗана. Саняд йир икәр таасгдҗахинь үзә бәәнә. Цааранднь чигн бас келс гиҗ санҗана: тиигҗәһәд «хамдан йовъя» гиһәд чигн келәд оркхла — ямаран сән болх — О, Саня, хаврин экнд, хөн сарин өргн дор, мана һазр хәләхләч... селәнәс хаҗиһәд невчк келтс гиһәд һархлачн, иткнч-угайч, эврән мед: иигәд, нүдн эрәлҗләд бәәһәд бәәнә. — Болд босад, хойр һаран теләд, дөрвн үзгтән зааҗана. — Үрглҗ ик ноһан кевс деер зүсн-зүүл сәәхн-сәәхн цецгәс хатхҗ-хатхҗ орксн кевтә—көкрәд, шарлад, цәәһәд, оошкрад—тер хамг хоорндан негдәд, басл сәәхн! Болв зуг эднчнь цуһар чигн, — нег зүсн угаһар, нег цецг угаһар, юн чигн биш.

Эн болхла, эврәннь зүсәрн чигн, эврәннь урһцарн чигн йилһрәд, наадксан мел дарад хайчкн гиһәд, келхд, наадк олн зүсн цергәс манахсин улан одта ноһан картуз ямаран кевәр ончрдг болна — тер мет.

— Чи, Болд, эндр мууха кел-аман бүлүдәд ирвчи? — Саня сууһич гиһәд өөрән орм зааҗана. Болд сөгдәд суува. — Захинь һарһад, эндәснь нег өөрдәд магтад, тендәснь нег өөрдәд бууляд... неринь, бийинь заахич...

— Бичә адһ, Саня минь... — Болд маасхлзад, келхм биш. — Адһсн күүкн, аавиннь баран бийд гиҗ, мана ээҗ мел давтад һардг, таасдг үлгүрнь. Чи болхла...

— Чи, чи... — Саня шүрүлкҗәнә. — Келхнч үңгән!

— Келх, келх, зуг бичә уурлыч... Хәрнь, тер цецг гидгч — Алтн-Зул! Хаврин экнд, хөн сарин өмн өргн-дор, тег улаһад бәәһәд бәәнә. Энүг цецглх саамд, наадк дала сән-сәәхн хамг даргдҗ одна: маштгрсн болад, өңг-зүсән алдсн болад, сүрнь даргдад, омгнь шантрад хуурна. Дәрк, Алтн-Зулч гихлә, теегән оңдарулсн болад, өңг-зүсинь ясад хаяд оркна. Мана теегчн тер цагт нүдән һартл кеерсн, парча-торһн угаг бийәсн эс хармлсн, алтн-сувсн угаг энд-тендән харм уга унҗулсн хальмг бер гим: улан халмгиг зүн цох деерән әрә торһад, яһв-кегв гисәр нүр-үздгин өмн геглзсәр бәәдг болна гиҗ, нег дегтрт умшлав.

— Тегәд, би ээҗ талан йовхар... — Болд Санян ээминь арһул цокҗана. — Чи яахар? Йовнчи?

— Намд, Болд, илднь келҗ, оддг һазр уга, — гиһәд Саня саналдҗана. — Экм, эцкм чигн, хойрулн өнчн... хойрулн чигн детдомд өссн... Ах, дү, элгн-садн гих юмн йир уга... Хамдан йовъя гиснч... намд бийдм таасгдна. Зуг манахс юн гинә?

Болшго сурвр өгсән Болд медв: дотран харм төрәд, үүртән санань зовҗана. Зуг кедг арһ уга. Келдг үг чигн уга. Амнас алдрсн үг сүүлән бәрүллго оддгнь ил. Лавта. Болд таг болҗ одв: «үүнә эк-эцк яахнь кемҗәнә? Манахс йиринә зөв гих, хәрнь, нам амрад одх» гих санан толһа дотрнь нааран-цааран хойр гүүдглнә.

Саня бас тагчг, дун уга сууна. Тегәд, арһул үрвәд босад, келҗәнә:

— Болд, хәрйә. ... Зөвәр болҗ одв...

* * *

Хойр көвүн көөлдн-наадад гарнизонар орад ирв. Энднь — саак кевәрн: цергә сурһуль дасхҗана. Болд Саня хойр эн халхиг үзн гиҗ... муухн толһачас чигн тату биш гиһәд, өргәд келҗ болҗана. Юңгад гихлә, хойрулн чигн һазр тавглснасн нааран, мел цергчнр дунд... өсәд, босад бәәһәд бәәснь эн. Эцк, экән дахад, кедү һазр эргвә? Кедү гарнизон сольва? То уга! Нам орн-нутгиннь дөрвн захднь — деед, дорд, ар, өмн угад — эс одсн һазр гиҗ ховр эс болвас.

Болв, хойр көвүн тотхад зогсва. Өмнәснь бүкл рота аашна: ярд-ярд-ярд гиһәд... — басл сүртә! басл әвртә! — негл күн йовна гихм. Дегц көлән өргәд, дегц буулһна. Тиигх болһндан «Ярд!» гилһәд оркна. Һарарн цуһар дайлна. Негл кевд цокҗ гихм: күчн, чидл, зөрг чигн бәәнә; һавшун, чидвр, эв-арһ бас бәәнә, шатчах һалас чигн әәшго. Һалвас чигн сүрдшго. Минь эднәс давх, энд харшлх юмн хә виз гих сана орулна. Тиигҗ йовад, рота кевәрн: «Кемр маңһдур дән эклхлә», — гиһәд өргәд авб.

Иим әвртә цергтә, иим әвртә харсачнрта болсан үзсн, медсн күн болһна байр өсәд, зүркн бульглад амар һарм, бахтҗ күн ханхш. Кень манла тесх? Кен манур зөрх? Учр тиим болсн хөөннь, әәмшг уга, седкл тарһн: үрвәд, төвкнүн кергән кеһәд, күцәһәд бәәхл кергтә болҗана. Күүнд төвкнүн бәәхәс юн кергтә, тегәд?

Нам эн хойр көвүнә бийснь дегд икәр өврмҗ кеҗ, бахтҗана.

— Саня, хәләчкич, мана церг әвртә, а? — гиҗ Болд келҗәнә.

— Күчн чигн бәәнә. Сурһмҗ чигн бәәнә. Нә, гертәсн һархларн җиңнүлчк, нәйи? Хамдан һарий, — гиҗ келәд, Саня гүүһәд йовҗ одв.

Болд бас невчк зогсад, давад йовҗ одсн ротын ардас хәлән бәәҗ, санҗана: «Төрүц күүнә һазр манд кергтә биш, тө чигн эврәһән мел өгшгөвидн» гиһәд ааҗа келәд һардг лавта. Зуг бийнь толһаһасн авад келәд бәәх, аль ташр күүнә келсиг давтад бәәхинь медҗәхшв. Болв, мел чик. Көвүн бас невчк зогсҗаһад, гер талан һарв.

***

Очр Кошта хойр гертән үдин хотд ирсн бәәнә. Генткн орҗ аашх көлин ә һарад, сиинцд харҗңнсн болад одв.

— Аашна, цаач, мана күн, — гиһәд Очр умшҗасн соньнан (газетән) эвкн йовҗ, босв.

— Өлсҗ йовдг болхм, — гиһәд Кошта харм төрҗәнә. — Өрүнәһә хотан бел кечкәд һарсм мөр-кишг гих кергтә...

Үүдн зөвәр өргәр секгдәд одв. Дарунь Болд орҗ йовна. Бийнь әвртә — өрчнь күвкәһәд, цогцнь мегдәһәд, нәрдәд одсн, бат итклтә йовдлар хойр-һурв ишкәд, эцкиннь өмн ирҗ зогсн, хойр өскәһән күвҗңнүләд цокчкад, эклҗәнә:

— Үр комиссар! Келх зөв сурҗанав...

Эцкнь бас, амрл юмн болҗахугов тернь, йоста цергә кевәр зогсад оркв:

— Соңсҗанав таниг, үр Палаев, — гиҗ көвүнәннь шогинь дөңнҗәнә.

— Сүл шүүврән өгүв. Тавдгч—төгсвә! Ашнь — ончта!

— Үр Палаев, толһаллһна (командованя) нерн деерәс таниг йөрәһәд, ханлт өргҗәнәв.

— Хүүв Холвадан (Советск Союздан) церглҗәнәв!

Очр көвүнәннь һаринь чаңһар атхад, би талан татч авад, теврнә. Болд, эцкәсн алдрад, бас саак кевәрн, цергә йосар зогсчкад, цаарлҗана:

— Үр комиссар! Дәәнә эмчлә күүндх зөв сурҗанав.

— Келтн, ур Палаев.

— Генткн үр Палаев хамг тер шог-наадан хаяд, эк талан гүүҗ одад, һәрәдәд, күзүн деернь дүүҗлгдәд:

— Аака, зурһадгч орх болҗанав, зурһадгч!.. — гиһәд давтад бәәнә.

— Ой, Болд, күзүһим... күзүһим таслвч, — гиҗ Кошта инән йовҗ, көвүнәннь хойр халхинь селн үмсәд: — ухата юмн энтн... билгтә юмн энтн... һәрһтә юмн энтн... борлаг юмн энтн...— гиһәд өкәрләд, таалад, келхм биш.

— Аак намаг ода чигн бичкн, нилхд тоолна биший, а. би... хәләһич, ааҗа, — гиҗ Болд эцкдән зарһ бәрн йовҗ, ик болчклав гисәр бийүрн заана. — Чиңнич, келәд йовх үгинь: ухата, һәрһтә, борлаг...

— Бичкн боллго, яахмбчи? Аакдан һуч күрсн бийнь мел-бичкн гоога болҗл бәәхгов. — Экнь өөрдәд үмсхәр седнә, Болд зулна.

— Нә, наадн-шогин ахрнь сән гидг... хотан уухм болвза?

— Хот уухас амр, тааста юмн һазр деер бәәхий? — Очр тедүкн бәәсн Болд тал чирмнә. — Әмтәхнәснь, шимтә-шүүстәһәснь, элвгәр, эләдәр болсн хөөннь... манд нань юн кергтә? — Бийнь хойр ханцан шамлад, һаран уһахар йовна. Болдыг бас дуудҗана.

Тер хоорнд Кошта халун, киитн угаг авч ирәд, ширә деер бел кечкв. Эцк көвүн хойр ирәд, орм-ормдан суулдад, экләд хотан ууҗана.

— Махн-шөлтәһән ямаран, көвүн? — гиҗ Очр сурҗана. — Миниһәр болхла, гем уга.

— Сәнь-сән... Зуг, бидн кезә йовхмб? — Болд нег эцк талан, нег эк талан хәләнә. — Ээҗ маниг күләһәд, делсәд үкҗәх. Юн гидг билә? «Э-э, көвүһән санад, көвүһән күләһәд, өдр тоолад, сө тоолад, ууҗ — хот уга, унтҗ — нөр уга бәәләв» гих...

Һурвулн инәлднә. Болв, һурвулн чигн тус-тустан эврәһән ухалҗ, тоолҗана. «Амрх цаг болчксн, зуг — цаг болчкад цаг — тәвл уга бәәхдән арашго. Тәвҗәхш гиҗ һундҗ чигн болшго» гиҗ Очрин толһад эрлзнә. «Очрин келдг үнн, цаг дегд чинвртә. Дәрин үнр дегд каңкнад бәәнә гиснь лавта. Очриг эс тәвхлә — намаг бас тәвх уга» гиҗ Кошта хүвән ухална. «Ик гиснь бийнь долан хонг... долан хонад ээҗән, селәһән» үзхән көвүн санҗ сууна.

— Йовҗл болҗана, Болд, — гиҗ эцкнь келҗәнә. — Түрүләд зуг зөв авх кергтә.

— Зөв гиҗ, ааҗа, манд кен кезә бичә гидг билә?

— Уга, сәәхән иньгм, бичә гихин тускар үг уга, — гиҗ экнь орлцҗана. — Келхд, маниг дуудад, бухин комиссар Палаев дәәнә эмч Палаева хойр, тадниг толһаллһн (командовань) ода деерән амрлһнд тәвҗ чадшго гиҗәнә. Невчк бәәс гиҗәһәд автн» гихлә яахм? Тиигхлә, урдаснь зөв авсн сән эс болхий?

— Болд, эврәһән кечксн, сул күн... дурнь болҗана. — Эцкнь дораһар чирмәд оркв. — Эн җил зөвәр айта гих кергтә. Шатрар сурһульдан чемпион болсн... Хойрдгч девсңгә шатрч... тавдгч классан ончта кевәр төгсәсн... ода мел амрхас талдан керг уга. Аак ааҗа хойрт ода деерән келдг дала юмн уга. Тиим эсий?

— Тиим, — гиҗ Кошта дөңнҗәнә. — Ээҗнь көвүндән ямаран байрлх...

— Көвүндән гихәс, ааҗа, — Болд зөвәр тулҗаһад, эцкдән өөрдҗ ирәд, келҗәнә, — би Саняг хамдан йовйа гихләм...

— Әлдәрән? — Кошта ца хора тал орхар эркн деегәр алхчксн бийнь тотхад, ардан эргәд сурҗана: — Саняг гинчи?

— Басл санам зовба, — гиҗ көвүн, зөвәр харм төрсәр, экдән хәрү өгв. — Зууран, сурһуляс ирҗ йовад, келҗәнәв: би ээҗдән золһҗанав. Зунын тес хотндан амрх: шаһа наадх, һолд өөмх, соһа малтх, килвә хайх, мөр унх... Чи әлдәрән йовхар седҗәнчи? Саня кесгтән тагчг йовҗ йовад, зөвәр һундлта болсн дууһар: «Намд оддг һазр уга, — гиҗ саналдв. — Кендән одхв? Экм чигн, эцкм чигн өнчн, хойрулн бичкдүдин герт өссн... ээҗ чигн, аав чигн угав». Хәрн, тегәд, хамдан йовна гисм тер...

— Саня юн гивә? — болҗ Очр соньмсв. — Йовх бәәдлтәйи?

— Буру гиҗәхш, нам байрлсн болад одв, зуг...

— Саня гихәс, — эк-эцкнь медхугов, — гиҗ Кошта эврәһән келҗәнә. — Сурҗий терчнь, угай?

— Медҗәхшв... Сурхла — ода сурсн...

— Эк-эцкнь йовтха гихлә йовг, — гиҗ Очр зөв эгчәнә. — Хәрн, сән болх, хамдан...

— Нег-негндән баран, — гиҗ Кошта залуһан дөңнҗәнә.

Болд, көгтә кевтә, шуд доран өсрәд, эцкиннь күзүн деер дүүҗлгдәд, шахлдад, хәәкрәд дуулҗана:

Мана ааҗа ухата,

Малас — бичкн һахата

Болд гидг нертәлә,

Басл альвн, киртәлә...

Эцкнь бас инәһәд, көвүнәсн тату бәәхш, Болдыг таг теврәд авчкад, дор ормдан кесг дәкҗ хүрүлн эргәд-дуһрад, тернь цань уга гидгәр көвүнд таасгдсн, эрклн-шуугсн бәәнә.

— Ай, болхла, эн му герән өргәд авад һарчанат, — гиҗ Кошта хөрҗ йовна. -Болв, бәәх бәәдлнь, чирә-зүснь гихлә, мел байрар дүүрң: нүднь, урлнь, күмсгнь түс тустан инәсн болна.

— Нә, болҗ, гиһәд Очр көвүһән буулһва. — Давхларн бидн хойр һә болхвидн... Аака, тиим эсий?

— Тиим... Кошта энд-тенд ю-кү ясад, тоорм-тоос арчад, турчад, герән ахулҗана. — Очр, наадкан һарһад хайчкич... — Үүдн хоорнд делгәтә бичкн дөрвлҗн кевс заана. — Дәкәд цокҗ авхм...

Болд тер хоорнд җиңнүрәр җиңнүлҗәнә. Бийнь зовәр улаһад, чирәһәснь цусн дусн гисн кевтә, одак невчк шуугсн айстан, тер хамгин үлмәд бәәһә...

— Ай, шүлгчин зергәс, хотан зооглвта?

— Күзүдәд бәәвүв, — гиҗ цааһас җиңнүр хәңкңнә. — яһйа гихәр? Сән нүүвр, толһадтн орсн болвза, алдр шатрч?

— Оньдин гиһич!

— Кемҗәнә йир!.. Седклитн тевчәд зөв гихм бәәҗ, зуг күн болҗ худл келәд угав, — гиҗ җиңнүр һочкнад инәнә.

— Хәлә, хәлә... — Болд хордҗах кевтә. — Чи мууха каңкшлад ирвчи? Бийән магтад...

— Чамаг кезә магтхинь күләхв?

— Арһулдҗа... — Болд ардан эргәд эцкәсн сурҗана. — Ааҗа, үлгүр... юн гидг билә? Э-э... Соңсҗанчи? Дунд эргү бийән буульдг... Дүүрң эргү эмән буульдг гиҗ... Чи, тегәд, дунднь болҗанач. Болв икәр санаһан бичә зов: нег цагт дүүрхч. Мел ил, хаҗуд бәәсн күүнд медгдәд бәәнә... — Җиңнүр чигн авад һарад, келәд керг уга.

— Өөрк хойриннь күүндәд бәәх үгинь, караг юмсви? — Кошта Очрт келҗ йовна. — Шог юмб? Эн хойр юмб?

— Чи ю келҗәхмчи? Ямаран сәәхн, бүдүн улс кевтә күүндҗәнә: хурц, шогта, инәдт-ә... Арһулдҗа... — Очр мусг-мусг инәһәд, гергән наадлҗана. — Аак ааҗа хойрм таньлдтн гиһәд, асхн шидр бер көтләд күрч ирхлә яһнач?

— Пө-ө, чи чигн зөвәр келәд оркнач, — гиҗ Кошта инәвә. Шоодҗахмн уга: нам бийинь седкллә ирлцҗәх өңгтә.

— Нә, болҗ, Саня... — Болд үүрән хөрҗәнә. — Нә, нә, мел ода...чи бас өтрл... — Тиигн, көвүн, үүд алхад һарсн кевтә билә, нисхин нааһар йовна. Өмнәснь Саня хурдлҗ аашна.

Бас көлнь һазрт күрсн-угань медгдхш. Гүүҗ йовх гүүдлнь гихлә: хату амта мөрн кевтә хаҗугшан чигн авад зулна; бухад цегләд, дарунь, теегин туула мет утдан сунад, хагдад одна; заң һарһсн болад, барадҗах авцтаһар авч зулад, чавчхлзад чигн оркна.

— Болд! Болд! — зөвәр уухнас Саня һолан цокҗ хәәкрҗ йовна. — Манахс... манахс...

— Арһулдыч, тогтныч невчк, ам-хамрарн кииһән авад, аңклад... — Болд үүрән тосад, зогсв. Бийнь бас түүнәсн чигн тату биш. Дархна көөрг кевтә мел сүүгәд, сүүкнәд бәәнә.

— Йовулхнь... йовулад чигн оркх өңгтә... — Санян хойр нүднь гилвкәд дотрнь бичкн-бичкн һал орсар герлтәд бәәнә.

— Үнәрйи? — гиҗ Болд байрлҗана. — Юн гивчи?

— Юн гих биләв? Чамаг хамдан йовйа гисиг келүв... тенднь әвр сән чигн гивүв...

— Тиигхлә?..

— Эцкм зөвәр тагчг сууҗаһад, келхәс: «Ухалх кергтә, зөвчлх» гив.

— А манахс... ааҗа чигн, аак чигн хойрулн чик гинә. — Болд ик байрлсар үүртән келҗәнә. — Хамдан йовхла, хәрн, сән болх гилднә.

— Нә, тиим болхлач, манахс бас буру гих уга, —гиҗ Саня доран тогльҗана. — Бийчнь, Болд, тиигҗ, сулдан, хотнд оч, нег чигн амрад угав. Лагерьт одхас биш...

— Лагерь, миниһәр болхла, амрлһн бишлә, — гиҗ Болд йовулҗ өгчәнә. — Бас нег һара көдлмш: цагар кевтх, цагар босх, цагар наадх...

— Сансарн хашан һаза һардг арһ уга.

— Э-э, гиһич, уята кичг кевтә... — Болд, генткн, хойр һарарн һазр түшәд тоңһрцлгсн болла, эргәд, көл деерән дәкн тусв. — Саня, һол орйа, а?

— Орйа... — гиҗ Саня зөвшәрв.

— Одак, бел кесн һахулян ав... Би чамд заһс бәрдг дасхсв...

Тегәд, көвүд гер-герән орад гүүв. Удсн уга, неҗәд бичкн суулһ бәрсн, һахулян ээм деерән үүрсн хойр, һол орад һарв. Зуурнь, кеер, басл сәәхн. Үрглҗ ноһан торһн көнҗл делгсн һазр, хаврин нарна толянд халурхад, нурһн-туруһан тинилһсәр, утдан сунад кевтсн болна. Энд, тенд сәәхн-сәәхн цецгәс гилилдәд: шар, цаһан, көк нүдәрн күүнд чирмсн, инәсн бәәлднә.

Кесг зүсн эрвәкәс — цоохр, цаһан, бор уга — урһмл болһна уңг, бүчр бүртксәр, кенз ноһан яһҗ девшҗ һарчахинь медхәр седсәр, эргәд нисәд, үрвәд, тоолад, диглсәр йовна. Шовуд эргнд җиргәд, шуугад, басл чигн нег-негнәсн даву эрдмән үзүлхәр седҗәх кевтә, марһанд ирсәр бәәнә. Үкр хармуд, баг-багар хурлзад, нислдәд, ирәд сууна чигн, дард гилдәд уга болад чигн одна. Хавр! Сәәхн цаг! Хамг тоот әмрәд, әмдрәд, батрад оддг кем!

Һол... Иигәд цуһар амлдг төләднь дахад келхәс биш. Ямаран эннь һолв? Өргндән—сән һучн ишкм уга. Гүүндән — көл алдад булхм усн уга. Хойр көвәнь тегш, хулсн-зегснд даргдсн... Болв, цергә зураһар хәләҗәсн— күңшү юмн! — ики холас ирҗ. Көк моһа кевтә һотьхлзад, кесг зун дууна һазрт усан тууһад, көгшн, буурл Дунайд ирәд орн-ортлан, һол болад цолан дуудулад бәәһәнь эн болҗах кевтә.

Болв, эңдән иим биш гинә. Уулд төрсн, уулын улсла әдл бас халун юмн гинә. Урсхлнь чаңһ, уснь элвг, уурта юмн гинә. Кемҗәнә йир? Эн алдар бәәх бәәдлинь санхла — тиим гихд күчр: дегд төвшүн, номһн, санамр. Тер бийнь, бичкн, хәр болҗ, хөвәс дутҗахм уга, дутадг чигн арһ уга. Хойр орн-нутгиг, хойр делкәг, хойр зүсн бәәдлиг хувасн — меҗә!

Тентл көвәнь басл бальчгта. Мекләһәс наадкснь цуһар улмдм. Уснас цааран, тәвн ишкм дүңгәд, ик цоохр бахн булата бәәнә. Деернь «СССР» гисн дөрвн үзг дарсана. Эннь — мана һазрин, мана Төрскнә захнь. Цань— талдан орн-нутг, оңдан авг-бәрц болн бәәдл... үзгдәд бәәнә.

Энтл көвәнь — сән, хатувр. Болв, ода чигн усна җиң һарад уга — орҗ зогсна гидг маду. Тиим болсар, эрг деерәс хайхин төлә, сән, тааста орм хәәҗ авх керг харһҗана. Тегәд, хойр үр зөвчләд, хулсна захар зөвәр тиим халцха һазр — амн бәәсиг таасва. Күн болһн суух орман ясҗ авчана.

Бас нег ик, эркн төр үлдвә. Эннь — эрк биш эврән, әмндән кех көдлмш. Заһсч күн, эврән малтад, хорха олад, эврән һахульд зүүһәд, эврән заһс бәрдг. Зуг—эврән! Эсклә, му йор, заһсн бәргдш уга, гүүһәд йовҗ одх гидг. Көвүд, келхм биш, йир шунҗ малтҗана. Һазриг хадрадл хаяд йовна. Эләд хорха харһм цацу, хәәкрәд, нег-негән дуудад, үзүләд оркдг бийснь.

Икәр олдх дутман сән — йир үлүдшго.

Меңг бәәнә: хойр өдр чигн күрхм. Көвүд таассн орм талан ирәд, һахулян бел кеҗәнә.

— Э-э, ус бел кехән... — гиһәд, Саня суулһдан өрәлцә ус утхад авчква. Болд бас босад утхҗ йовна. Эннь учрта: заһсн торҗ гилә, хүүрә савд үкҗ одхнь ил.

— Мана хотнд, Саня, савла күн оралдхш, — гиҗ, һахульдан меңг зүүһә бәәҗ Болд келҗәнә, — келкүрднә...

— Яһна гинчи?

— Келкүрднә... — Болд наад кеһәд инәҗәнә. — Үзүртән шовһр модта, заһс келкдг, ут деесн — келкүр... Дәкәд, манахндч, һахуль күн хайхшла...

— Яһад?

— Гөлм татна... Чичнә... Басл җилвтә!

— Э-э, чи келҗәсн бәәнмч...

— Э-э, хәләхнь, хар зооһан һарһад өмнәсч удридләд йовна... оңһц йовх кевтә, өмнән керчәд, ардан хаалһ татад, шудрад аашна...

— Нә, тегәд? — Саня йосндан җилвтҗәнә...

— Чи, серә авчксн тосҗ йовнач...

— Нә, күрч ирвә гинә...

— Шааһад, чичәд оркнач, угзрад одна. Тиигх дутман дорнь дарнач. Серән иш нааран-цааран матьхлзад, шухтнад... тегәд, бахлурарнь келкүр орулад, архлад авад оркнач. Бүсәсн уйҗ авчкад, цааран һарад йовнач. Чини дүңгә сазн ардчнь дахн-һаңхад...

— Әрлһич йир! — Саня иткҗәхш. — Тиим юмн альд бәәдв?

— Чи, тегәд, намаг иткҗәхшчи? Би кезә худл келдг биләв? Чамаг кезә меклләв?

— Болвчн, дегдлә...

— Ирхлә, эврән үзхч...

— Лавтайи? — Санян хойр нүднь арвна шам гихм.

— Лавта гисн юн үгв? — Болд йосндан каңкшлҗана. — Үнд, эн бичкн-бичкн җирмәхә эвләд сууна гидг ямаран үүл... — Бийнь, басл чигн накуһинь олҗ, һахульдан меңг зүүҗәнә. Саня, нүднәннь булңгар хәлән бәәҗ дураһад, басл чигн нәәһинь олсн болна. Илднь келхлә, Болд эн хамгарн үүрәсн хол давунь мел лавта. Тегәд чигн, келсн үгнь бод-бод гиһәд, кеснь тохнята, дигтә болад — нам дотркнь заһсна халхар мел цәәҗ оч гим дүңгә.

— Нә, үр иигәд...

— Яахм, Болд? Хаяд бәәхмби?

— Хайхас урд, соңслч, Саня... — Болд босад, һахулян өмнән өргәд, экләд келҗәнә:

Эрг дораһар хурдлдг

Эр-цоохр цурх,

Шар алтар гилвкдг

Шалдһр ут сазн.

Заяни сахлнь унҗһр

Зантхр хар җаал,

Хавшад гүүдг цуув,

Хадрн, бара ахта,

Шоһлнь хаһрм сөрсхр

Шөрәкә, кет балгта,

Үксәр бальчгт кевтдг

Үкрдән, чи чигн,

Бичә бийим һолтн!

Ик, бичкн уга

Ирәд, ирәд тортн!

Тиигн, көвүн хүрүләд, килвәһән хаяд оркв. Тернь зегсн-хулсна на захднь тусв: чивҗ одв. Зуг усн деер бултг-бултг гиһәд, холвһ көвәд үлдв. Саня хайн-яһн гихнь — тагчг, зогсад бәәнә: хойр урлнь көндрсн болна.

— Чи юңгад эс хайначи?

— Би одакич тодлсн угав, тегәд, шүлг үүдәҗ бәәнәв, соңсич:

Шүднь — көрә мет,

Шүүрхнь — чон мет,

Эв харһсинь худрх,

Эр цоохр цурх —

Энд-тендәс ту,

Эврән ирәд зу...

— гиһәд Саня маасхлзад, һахулян хайна.

— Пө-ө, авчатн, шүлгчәсн! — Болд йосндан өврчәнә. — Торх биш — торх!

Тер хоорнд һахулинь әрә-әрә гоглзулсн болад одв. Саня тал Болд докъялад, ду таср гиҗәнә. Бийнь чирмәһәд, «Яһна йир, алдад оркҗв?» гиҗ саглсар, нам кииһән авчах-угань сәәтр медгдхш. Тиигә бәәсн бийнь, үүриннь һахуль тал бас нүдән өгә. Генткн, хулсна захд көвҗ бәәсн, Санян холвһ тас уга болад, булхҗ одв. Эзнь нам сәәтр — аңхрад уга гихв, аль әәмәд гихв? — яах-кеехән медәд уга бәәтл: «Тат, Саня!» — гисн болад одв.

Цаадкнь чочн сарвлзад, үргләд серсн кевтә, татад оркв. Ца, усн дотр, һахуль күндрсн болад, зөвәр шүрүтә кевәр дораһар нег угзрад авб.

— Болд, энчнь, таслхм болвза? — Саня үргн-саглсн бәәдләр үр талан хәләнә. — Иигән-тиигән чирхәр седәд, бугзадад...

—Бәрҗә, Саня, батар бәрҗә! — Болд һахулян доран хайчкад, нөкд болхар адһад гүүнә. — Ас нааран! — Шүүрәд ишәснь авн, арһул дүсүләд, эвләд гишң, татҗ йовна. Цаадкнь, хәәрдх дутман улм догшрхад, хату амта мөрн кевтә авч зулад, уралан нег хурдлад, хооран нег угзрад, ус бутхаглад, келәд керг уга. Чавас, йир яһад болвчн мөлтрх гисн саната.

— Болв, тана зергәс, Болдас алдрх — беркәс! — Саня улм усн тал өөрдәд, өмнәснь тосад, орад шүүрн гиҗәх өңгтә. Байрнь амарнь асхрад, цальград һарн гиҗәнә. — Юн торч, а? Юмби?

— Чи, негдвәр, хооран һар, — Болд бас чигн эвләд татч йовна, девәд, усн тал өөрдәд күрч ирвә. — Хойрдхла, Саня, юн-күн болвчн, түрүләд һарһҗ үзнә... — Тиигн, Болд угзрад татад, һазр деер һарһад хаяд оркна: ик гидг үкрдән!

— Сазнйи? — Саня сарвлзад одна. — Юмб?

— Үксәр бальчгт кевтдг — үкрдән...

— Иддви, үңгич, а? — Саня му бәәдл һарч одна. — Ик юмн бәәҗлә...

— Шархла — шаг үлдл уга одна.

— Үнәрйи? Болд үнәрйи? — көвүн мел оңдарҗ одв.

— Үнәр боллго, — Болд мусхлзад инәнә. — Иим! — эркәһән үзүлнә.

— Ура-а! — Саня доран өсрәд-тогляд нер уга. — Папа мама хойртан шарҗ өгнәв... Энчнь, Болд, мини түрүн заһсм!..

— Үнәрий? — Болд үүрән дахад бас зөвәр өргмҗтә бәәнә. — Папа, мамач, цань уга байрлх «О, мана көвүн өсәд, залу болад, заһс авад ирв» гих.

— Би ода чигн бичкн бишв...

— Әвр икч, иимч! — гиһәд, Болд инәһәд, толһа деерән һаран өргнә.

— Болд, яахм үңгич? — заһсн тал Саня заана.

— Суулһдан тәвчк, — Болд үр талан хәләчкәд инәнә, — шальҗннҗаг. — Ой, мини холвһ!.. — сарвлзад, һахулин ишәс шүүрәд авн, өргн-татад оркв. Цаһан мөңгн кевтә гилвксн болла, бичкн баара, көвүдин өмн ирәд тусн, һазр деер өсрәд, толһа сүл хойрарн селн цокад бәәвә.

— Ой, басл сәәхн! — Саня йосндан өврчәнә. Өөрдәд, өмннь йовһн сун бәәҗ, һәәхҗәнә. — Юн гидгнь энви?

— Җирмәхә гидгнь! — Болд заһсан һолҗахнь ил, — Би йосндан алң болад бәәнәв. Чи ода күртл килвә хайл уга альднь өсәд, босад йовсмчи? — Бийнь, һолдгч-яһдг болвчн, баараг суулһдан тәвҗәнә. Дарунь һахульдан меңг зүүһәд, белдҗ авчана.

— Биднч, Болд, нурһлҗ һол-нур гих юмн уга һазрар йовсн... — Саня бас һахулян ясҗана. — Уулмуд заагт... хагсу көдәд... шора дотр...

— Нә, заһсч, бас чигн хөвән эрий, — гиһәд, Болд зөвәр шүрүтә кевәр хүрүләд, килвәһән хулсн-зегснд күргәд гишң хайв. Үүрнь чигн далаһар үлдәд одх санан уга. Басл чигн чирмәҗәһәд заңһад орксн болла, зөвәр уухнд одад тусв...

Һолын тентл көвәд — мана меҗә: харул һардг цамхг (вышк) бәәнә. Түүнд меҗәчнр зогссн, эврәннь һазр-усан, теднә эвдрлт уга бәәдл харҗахнь лавта. Мел өмннь — КСП — хаһлад, семләд, тегшлчксн дел-һазр, ут татасн кевтә холдан сунсн үзгднә. КСП — контрольно-следовая полоса. Хальмгар — бүрткүл-мөрин дел. Үүнә чинрнь — кен деегәрнь һардг болвчн, мис чигн гий, эн бәәнә гисәр, ормнь дарсаһад үлдн гиҗәнә. Меҗәһән бүрткәд, хәләдг улс мөрәрнь медәд, кен, яһад орҗ, ирсинь, эсклә, һарсинь, мел дор ормднь йилһдг мөн.

— Цань — күүнә һазр: Румынь. Энд генерал Антонеску толһачта дәәсрхгч фашизмин йосн тогтсн — барар болхла, әмтн сүүдрәсн әәдг цаг. Эднә меҗәһәс хол биш, мел иргднь гишң, ик хавтхр һазр налаһад үзгднә. Зуг уухнас хәләхнь: зүсн-зүүл кизәрәр мууднь орҗ хатхсн, зер-цоохр көнҗл гихм, тедү дүңгә алг!

Зәрм тасрхань — нәрхн ут, хаһлчксн, харлад бәәнә. Зәрмнь — бичкн дөрвлҗн, ут, ахрарн тегш, холас шарлна. Зәрмнь — ик: утарн чигн, өргнәрн чигн. Болв, дотран кесг әңгрнә: көкрәд, борлад, ноһарад...

Оньһад хәләхнь, хавтхриг олн күн эзлдг бәәдлтә. Арһтань — эләд әңг авсн, түңгән хаһлад, тәрчкҗ кевтә. Арһ угань — чимк хүвән чигн, чидл күрч эд-бод кеһәд уга болх өңгтә. «Күчтәнь — күркләд, күч угань ярклад» гидг эн болҗах бәәдлтә.

Нег хавтхр минь иим алг-цоохр болснь, ца, Румынь бийднь, бәәдл ямаран болхинь дегд сәәхн үзүлнә. Басл чигн күчр алг билтәл. Хойр көвүн килвә хайҗ суух тус, дегд йос уга: үр-мәр, кизәр-тасрха хойр. Нәрхн-ут, бичкн-бичкн, җовулң тасрхас нег-негндән шахлдсн... мел сала-шидмсн гихм. Уухнас хархнь — бүкл үкрин арсиг сур-сурар керчәд, сән маля гүрхәр седҗәһәд, түңгән хаяд, күн болһнд тус-тустнь неҗәд сурар тараһад өгч гим дүңгә.

Тиим нег, хар әмндән күртсн, нәрхн сур болсн һазр деер, өндр хар залу, хар-өрләһәс авн өөд өндәл уга, көлән дарл уга гүҗрнә. Хаҗуднь, арвнас сәәтр давад уга, Болд Саня хойран алдна дүңгә, хатмл хар көвүн дахсн... үүнд бас амрл-суудл уга. Эццн чигн, хойр ташань үзг-үзгтән шошалдсн, далһа өвртә улан цариг, көвүн, хәәмнь, чирхин нааһар йовна. Царнь гихлә, эзнь чиктхләд, бәәсән һарһад дарҗ йовх модн-андсхд күч күрх биш, эврән бийән, цогцан даавчн болх гисәр, «чирхлә — чи чир» гиҗ көвүнд ачрхсар, арднь һалдң-һулдң нәәхлнә. Тиигҗ йовад — бөкүн-батхнын хорнд тесҗ чадад гихв, аль тер хоорнд амрсн олз гихв? — цар генткн ардан утхин ир болсн нурһндан күргәд шуукрн-оляд, түңгән дахулад савһр сүүләрн хойр талан сәвәд оркна. Тиигх болһнд, олсн ооср тасрм дүңгәр чирдәҗ йовсн көвүн, хәәмнь, царин ардан ольсн шүрүнд көл алдад, чиргдәд, дахад гүүнә.

— Эх, чамаг! Цар чигн көтлҗ чадшго! — гиһәд, сөөлңкә-бүтү дун арднь бәркләд одна. Көвүн, чавас, өөлн һундад: цард «моомд одсн цард» чидлнь эс күрдг — негн; эцкд «һархара иим атхр, мел керлдхин на йовдг эцкд» келн гихлә — медшго! — хойр, тегәд, тату хөвтә, му заята бийдән уурлад, дотран буслад, уульн алдад, эмкәһән илҗрм дүңгәһәр зуусн, саак «үксн цариг» уралан чирҗ йовна...

Болд Саня хойр кесг болчква. Зөвәр үд кецәҗ одв. Хәләхлә — ашнь му биш: земгә заһс бәрҗ. Болдын суулһ дүүрң гилтә. Санян суулһд зуг невчк хәтәр. Одак ик үкрдән деер һурвхн баара торч.

Тер бийнь шиңкән эклҗәх күүнд дала юмн гих кергтә.

— Нә, иигәд, болҗ кевтә, — гиһәд, Болд һахулян ораҗана. — Хәрйә, эсклә манахс...

— Дард гилдәд, дегц хәәһәд һарх, — Саня мусг-мусг инәнә.

— Яахм биләчи? Меҗә!.. — Болд, йиринә эцкән дураҗахнь ил, үр талан хәләһәд, сурһад-сундлсн авцтаһар, деернь немҗәнә. — Наадна юмн биш!.. — Тиигн, суулһан авад һазр деер көмрчкв. Санян суулһас заһсинь авад, эврәләһән хутхчкв.

— Чи яһҗанчи? — Саня йосндан ормаҗана. — яахар, а? — Болд мел ә уга: цуг заһсиг тегш хойр әңг кеһәд хуваһад, босв.

— Алькинь авначи, Саня?

— Яһад хутхвчи? Юуни төлә?

— Алькинь авначи? — Болд наадлҗах бәәдл уга. Кергә гидг арһ бас уга: өөлхнь мел ил. Саня яахан олҗ чадад, зөвәр алмацҗана, болв келҗәнә:

— Энчнь, үр, эвго... үнән барсн...

— Юн гинә? — Болд алң болҗана. — Чи үнәрйи?.. Юундан эвго болҗахм, а? Хойр үр, хамдан йовсн... Намд медгдҗәхш... Нә, алькинь авначи?

— Эврән мед...

— Тиигхлә җирв хайхм... — Болд инәнә. — Йоста заһсчнр иигдм гилә. Ут ахр хойр бүчр авад, үзүринь тегшлчкәд, келнә. — Тат: утнь — эн хүв, ахрнь — эн... Саня, зөвәр тулҗаһад, татна — ут бүчр харһна. Бийиннь бәрсн үкрдән һолта хүв үүнә болна. Тегәд, көвүд заһсан суулһ болһндан тәвҗ авчана.

— Шархм эс гинчи?

— Шархла, — Болд һош-һош инәнә, — шавдад, көөһәд бәәсн бийнь дәврәд орад бәәх дүңгә әмтәхн...

Көвүд, көөлдн-гүүлдәд, герән темцәд һарв.

* * *

Цаг басл берк чинвртә болҗ одв. Дед бийд Германь зад татсн, Дорд үзгт Японь эк татсн, Делкән хойрдгч дән һазр деегәр һалар цацгдад, басл чигн талдан түвмүд болн олн орн-нутгуд үлмәдән орулҗ, унтрх бәг, улм чаңһрад, ширҗңнәд йовна.

Европин балһсдын ик зунь түүмрлә харһсн, өдр-сө уга, деернь хар утан паанцглна. Африкин ар захнь бас амрчахш: дәәнә һалв дәрвкнә. Китдин аһуһар чигн дән улм өргҗәд, япона деермчнр, тернь баһ гисн кевтә, Өмн-Дорд Азин алдар нань бас зад татхар сахмадна.

Немшин фашизм, цевәсн алдрсн һалзу нохас кевтә, мел үзг-үзгәд шилвкәд, өөдән-үрү хойр өлвкәд, «күрхнь, эзлхнь, дорацулхнь» гиҗ җилвнь күүнә һазрур көтлҗ, ад гемтә шүлснь дусна. Барар, нань чигн халхар хәләһәд, шинҗләд бәәхнь — дегд! Йир күрсн һазр болһан амраҗахм уга: һал җид хойрар күчләд, эврә аврлт уга, күмнд харш «шин диг-дараһан» бүрдәһәд йовна.

Орн-нутгин һардврнь урва йовдл һарһсн учрар, Польшин олн-әмтн андрсн фашизмин мухлад орсн бәәнә. Деермчнрин һарт Чехословак бас тусв. Энүг, нам ямр чигн сөрлт угаһар, әәмтхә баячуднь Гитлерт белглв гихм-яахм? Диилгдсн Пранцин һазр деегәр күнд, тахта һосн кирд-кирд гинә,

Эврәннь һазр-усан эдлҗәхәс даву санамр, сансарн, «эзн—дурн, эмгн— таварн» гишң, Бельгь, Голландь, Дань, Норвегь дөрвнд немшнр бәәцхәнә. Англин церг, Францин ар захд диилгдсн кевәрн көөгдәд, эврәннь арлмуд деерән бүгҗәнә. Нам Англьд бийднь дәврәд орад күрч ирҗв гисн ик әәмшг учрҗана.

Зүсн, зүүл арһ-мек хойрар Венгрия, Румыния, Болгария һурваг Германь эврәһән кеһәд авчкв, Зуг Югославия, басл чигн сөрлцәд, берк залу-зөрмг кевәр ноолдсн бийнь, чидләс чидл давад, деермчнрин болв. Тер хоорнд эднә нөкднь — Италь дәәсрхәд, Албаньд болн Африкин ар захд эзнгтҗәнә. Тегәд, немшнр Итальлаһан негдәд, зөвәр сөрлт өгчәсн Грецин цергиг бас диилснь тер.

Кесг-кесг зууһад җилмүдт орн-нутгуд болҗасн хамгнь нерән гееһәд, меҗәнь билрәд, һазр-уснь, зөөрнь күүнә болад, делкә оңдарҗана гих кергтә. Кесг-кесг келн-әмтн ноолдана ут хаалһар йовҗ, цусан асхҗ авсн зөвән, сулдхвран үлмән уга бәәдлән гееҗәнә. Күмни эркн билгәр болн күч-көлсәр кегдсн хамг сән-сәәхн хойр хамхрад, шатад, тарҗана.

«Шин диг-дарана» өмнәс бурушаҗ боссн тоотнь, басл күчр аврлт уга кевәр даргдна. Иим андн йовдл делкә болхара үзәд, соңсад уга юмн. Фашизмин тахта һосн ишксн һазр болһар әмт дүүҗлх бахнс яралдад, дала концлагерь болн евреймүдин гетто гиҗ һарад, зовлң-шарклан хойр Европд цеңгтән күрсн бәәнә. Олн-әмтнә, орн-нутгудын арһта гисн үрдүдин цусн асхрдм болхнь— асхрҗана.

Соньн болһнд һардг зургудар чигн, бичдгәр чигн хәләхнь — күчрлә. Эсэсовцнр, кен, кезә, альдаран маниг түкрнә гисәр аюдан аль-бис аңһлзад, өлвклдәд... ханцн деегәр боосн кенчр деернь, хоран кенд, яһҗ хальдахв гиҗ хавтаҗах белвсн хар болҗ фашизмин темдг дарсаһад... Күрң-күрң киилгтә көвүд — күн болһн белдән ик-ик утхта, бүрү-бухмуд кевтә шаг-шаг гилдҗ, дә мөрәдәд үкҗәх «гитлер-югенд...» Нам күүкдин бийснь бас күрң-күрң күлт өмссн, теднә арднь дахад шигшәд гүүлдсн — «гитлер—медхен»... Адта Гитлер, арсн Геббельс хойран хуцад бәәх үгмүдинь... Эн хойр һав нохасин ам хәләҗәһәд, ад гем ирҗәх кевәр, орклад-хәәкрәд, нудрман атхад, шүдән хәврәд, нүдән цәәлһәд гүүлдәд бәәдг улсиг...

Тегәд, юунд эдн цуһар авлгдҗана гинәт? Өдр деер гиигәр учрсн, амр диилвр согтаҗана: кесг орн-нутгуд дәәләд, эврәһән кеһәд авчксн; хамг тоотнь кевтән эднә һарт орсн; әмтнь гихлә немшнрт мухла болҗах... Тиигхлә, басл чигн делкәг дорацулхар, орчлң кевәрнь өмнән сөгдәхәр шилән татҗ, шүлсән цүврүлҗ бәәх улс эс болхий?

Очрт, бухдан (полкдан) бодлһин (политическ) халх ахлҗах күүнд, цәәлһвр-сурһмҗин көдлмш улм шатад, кеснәс кеһәд угань ик болҗ һарчана. Одахн бодлһин әңгд ик хург болсн деер, Дәәнә Хүүв гешүн эн хамгиг цань уга кевәр йилһҗ, тодрха гидгәр келҗ өгв. «Цаатн, — альдаран зааҗ, ю келҗәхнь ил, — ямаран бәәдл учрсн... тегәд, нег үлү саг нег үлү бат болҗ, йир юн чигн учрад одхнь белн болдгар, цергч болһнд күрч, цәәлһҗ өгх кергтә» гиҗ зааснь, уханас мел һархш.

— Иим күчр цагла намаг тәвтн гиҗ сурдг, комиссар... — Кошта, соньн эргүләд хәлән бәәҗ, йир хара суухар гисн бәәдлтә, келҗәнә. — Күүнә амнас һарна гишгола...

— Кен сурдмб, а? — Очр нам чочн тусад, босва. — Чи, доктор, ю келҗәхмчи?

— Көвүһән, тегәд, яһҗ йовулхар? — һазак үүдн «хард» гисн кевтә билә. — Аашна, цаач...

Герин үүдиг күн корҗннулад цокҗана.

— Болҗана, ортн! — Очр үүдн тал тосад оч йовна.

— Сән бәәнт? — майор Исаков эрк алхад орад ирв.

— А, Михаил Ефимович!.. — Кошта соньнан хооран окад, босва. Тадниг кесгәс нааран үзәд угав. Мария Федоровна сән бәәнү?

— Бәәнә, ардасм аашдг болх...

— Уралан һар, — герин эзн ширә тал зааҗана, — маниг мартад яһвта?

— Цол болхшла, эврән меднмч...

—Э-э, гиһич... Штаб — бухин (полкин) толһа! — Очр экләд шоглҗ йовна, мусхлзад бәәнә. — Түүг залҗах күн — толһан экн эсий, доктор!

— Чи намаг бичә көндә, — Кошта урдаснь бийән харсҗ йовна, — эсклә унтҗ кевттлч эм гүүлгчкхв...

— Эмч нойн хойрла нааддг уга гидг: толһа өсрәд...— Очр майорт чирмәд авна. — Арһта күн ики уухнар һархла болхм...

— Чи, Очир Бадмаевич, тегәд, кен болҗанач? Һолта зүркнь? — Исаков мусг-мусг гиһәд бәәнә. — Аль?..

— Өргтә келнь!.. Бүлүһәс шүрүн, арһмҗас ут... — Кошта келсн үгдән бийнь таасад инәнә. «Яһвчи» гисәр залу талан хәләнә. Хойр залу бас инәлднә,

— Эн юн ик инәлдән болҗана? — үүд татад Мария Федоровна орад ирнә. Очир Бадмаевичд гекәд мендлчкәд, Коштад одад шахлдна.

— Цә тәвнәв, — гиһәд, Кошта сарвлзад, беш тал гүүнә.

— Бәг, ханҗанавидн, — гиҗ Михаил Ефимович адһҗ келв.

— Ода мел хотан ун һарвидн, — болҗ Мария Федоровна залуһан дөңнв.

— Тәв, тәв, — гиҗ Очр гергн талан заңһҗана, — юуһинь сурнач? На-ца гитл болҗ одх...

... Майор Исаков эн бухд (полкд) церглх болҗ түрүн ирснәс нааран сәәтр җил болад уга. Өрк-бүлнь: Саня—көвүнь, Мария Федоровна — гергнь, нүүҗ ирсинь тоолхла, түүнәс чигн хол тату. Эдн намрлад ирлә, сурһулин җил эклчкснә хөөн. Тегәд, нәәмн сарас давад чигн уга.

Болв эн өрк-бүл йир түргәр гих кергтә, йир өөрхнәр, Очр Палаевин өрк-бүллә таньлдв. Түүнәсн давад, үүрләд, нам аш сүүлднь эркн иньгүд болснь тер. Учрнь юундв гихлә? Хойр көвүнд.

Болдын класст Саня ирәд орҗана. Эдн өрүнд хамдан сурһульд оддг болв. Хамдан сурһуляс ирдг. Хамдан даалһвран чигн күцәһәд оркна. Наадх болхла — бас хамдан. Ахрар келхнь — сән-мунь, хулха-худлнь мел негн. Нег-негнәннь герәд йовлцдг — келәд керг уга.

Хәләсн неҗәд көвүднь тиим өөрхн, тиим эркн «татч — тасршго, нуһлҗ —хуһршго» үүрмүд болснь, эднә эк-эцкинь бас хоор-хоорнднь әвртә кевәр өөрдүләд оркв. Хойр залу гихлә, батальонн комиссар Палаев — бодлһин халхар толһачин дарук, майор Исаков, штабин ахлач — кеҗ-күцәҗәх керг-үүлнь негн, насарн чигн, нерн-нидрләрн чигн әдл. Тиигчкәд, хойрулн зөвәр сергмҗд дурта, шоглад-наадлад авхдан таасдг заң-бәәртә «таньсн-үзсн болсн, үүрлх-иньглхдән дурта, әмтнлә таарта авг-бәрцтә... тегәд эдн көвүдәсн чигн тату биш өөрхн болв гих кергтә.

Күүкд улс болхла... Эдн хоорндан таньлдх гиснәс амр юмн альд бәәнә гихв? Кошта Сангаджиевна, Мария Федоровна чигн, хойрулн бас, зөвәр үүрсг улс. Негнь— дәәнә халх эмч, наадкнь — дивизин соньна көдләч. Келхлә — үг дала. Күүндхлә — төр дала. Болв, эдн харһхларн негл юмнд оньган икәр өгәд, хойрулн шивр-шивр гилдәд одна. Тернь — өрк-бүлин туск күр. Хойр, көвүдин, эсклә, хойр залусин тускар экләд күүндхләрн, хойрулн согтҗ одна. Тиигдгнь учрта: эдн ховд, кур-күүндврт дурта болад бишл. Күүкд күн кедү дүңгә эрдмтә, кедү дүңгә нертә-төртә болв гиҗ... герин, бүлин туск хамг үүнәс хол, эс оддгнь мел лавта. Бийснь чигн холдулшго. Дәкәд гихлә, цергә көдлмш гиһәд, нам эмчлдг болвчн, илднь келҗ, залу күүнд зокна гихәс биш. Мел закврар нурһлҗ болдг юмнлм. «Бостн!.. Суутн!.. Күцәх зөв өгтн! Күцәтн» — мел эн гиһит. Тиигхлә, Кошта Сангаджиевна Мария Федоровна хойр, невчк сул, эвтә агчм харһв гилә, байрлад одцхана. Эдн цергә улсан мартад, эңгин күүкд улс болад, шошнад орҗ одна.

Цәәг үсләд, давслад, Кошта һарһад оркв. Тослад, самрад, давсинь амсҗ үзәд, ааһсар кечквә: шарлад, зандрад бәәнә. Цуһар чигн уралан суулдад, уулдҗана.

— Мана ирдг, Очр Бадмаевич, зөвчлхәр йовнавидн, — гиҗ Исаков эклҗәнә.

— Саня, Болдыг дахад, хамдан йовнав гинә. — Мария Федоровна орлцҗана. — Тана эк тал одх болҗана...

— Тегәд, юн гиҗ бийстн санҗанат? — Очр эн хойр тал хәләнә.

— Хәрн, та хойрала зөвчлхәр... — Исаков хавтхасн альчур һарһад, хамр-аман арчна. — Дегд акад, кавҗрта цаг болад бәәвлә. Нам маңһдур юн болхинь күн меддг арһ уга. Көвүн, — тер хамг түнд юмб? — йовнав гиһәд телүләд, икәр таасҗана.

— Теднтн хоорндан җе-не болчкҗ эсий? — гиһәд Кошта, эврәһән келчкв.

— Хәрн, дегд дуран өгчкҗ, — гиҗ Мария Федоровна мусхлзва.

— Уга, йовснд гем угала, зуг... — Исаков зөвәр гүүнәр саналдна.

— Нам эс ордг тоолвр уга.

— Терчнь үнн, — гиһәд, Очр үүрән дөңнҗәнә. — Дорд үзг тал шуд хазад, «Дранг нах Остен» гилдәд хәәкрәд бәәдгнь ода улм чаңһрад, улм өөрдәд... дәрин үнр дегд дааврта...

— Тегәд, нег-негән дәвршго бооцан гисн юн болҗана? — Михаил Ефимович Очр тал «ю келнәч» гисәр хәләвә: төгрг көк нүднь улм икдәд, улм көкрн-гегәрсн болад одв.

— Миниһәр гихлә — мис, хулһн болҗ наадлһн...

— Намий? Болснь терий?

— Уга, басл бәәхугов, цань... Очр саналдад, босна: нааран-цааран йовдңнҗаһад, келн бәәнә. — Манд гихлә... цуг европейск хар мөртнр Германь СССР хойриг хоорнднь цоклдулад, дәәлдтхә гиҗ тукрад, мөрглдүлхәр үкҗәх цагт, миниһәр гихлә, бидн цань уга болһамҗта, эвлүн болх зөвтәвидн. Тегәд чигн манахс «хумсан зуусн мис» кевтә...

— А тедн? — майор Исаков бас босҗ йовна.

— Тедн, мини медхәр, Дорд үзг тал дәврх гиһәд, келәд бәәһәтә. Тегәд чигн дала цергән авч ирәд, мана меҗәд тулчквш.

— А бооцань?

— Бооцань — цаг зуур хаац гиҗ санҗанав, Маниг аадрулҗах мек...

— Тиигхлә... — Михаил Ефимович бас йовдңнҗана.

— Тиигхлә, үр майор, тер мекд авгдхм биш, эс медсн болад бәәх...

— Болв, чирәцәд ирәд зогсчкад, бий деерчн мел нульмад бәәхлә...

— Арччкад, майор, дәкн эс медсн болад... альчур эс бәәнү?

— Очир Бадмаевич, болҗахш...

— Заквр... мекд бичә авгдтн гиҗ эсий?

— Заквр бәәнә, зуг...

— Эсклә, мана талас «хард» гисиг ядҗах доскс, амрад одх... эдн эклвә, бидн бийән харсҗанавидн гих...

— Тиимл гихәс...— Исаков зөв гиһәд толһаһарн гекнә. — Дәрин үнр дегд дааврта гиснтн мел лавта. Зуг манахс дегд давҗ саглад, дегд әәсн-ичсн болад... цергән уухнд бәрәд бәәдгт... алң болнав.

— Мана бух меҗән өөр — тәвн дууна зогсҗанм...

— Дивизь кевәрн — тәвн дуунад! — гиҗ Исаков чаңһрҗана.

— Цуһар чигн тиим эсий?

— На-ца гихлә яахм? Кезә бедрҗ ирхм?..

— Түңгинь тоола эс бәәдг болхий?

— Тегәд?..

— Тегәд, күндтә Михаил Ефимович, күндтә Мария Федоровна... көвүдиг, миниһәр болхла, йовулчкх кергтә... адһмта болх дутман — сән...

— Цань, бән-сун бәәтл, йилһрәд бәәх... — Кошта тиигҗ келәд, залус тал хәләв. Болвчн, эврсән медтн гих өңгтә.

— Көвүд хамдан йовхдан икәр дурлҗах кевтә, — гиҗ Мария Федоровна орлцҗана. — Энүг бас тоолл уга бәәҗ болшго...

— Йовг... — болҗ Очр мел шиидгдәд хурсар таслҗ келв. — Хәрн, көгшн экдм баран болх...

— Бәәрн дала, хот-хол элвг... — Кошта хүвән орулҗ йовна. — Амрдм болхнь — амрчана.

— Түн деерән, төвшүн гиһит, — болҗ Исаков зөв өгчәнә. — Зуг, күргсн болхнь...

— Һазр хол, хаалһ оралцта, — гиҗ Очр келәд, «йовхла — чи» гисәр гергн талан хәләвә:

— Йовҗ гилә — та хойран неҗәд... — Исаков Очр тал нег «голс» гиһәд, Кошта тал бас «голс» гиһәд авб. Кошта бийиннь тускар кур һарчахинь медҗәнә. «Мел үзәд, таняд, соңсад уга хойр орс йовулҗ болшго. Очриг — хә виз» гиҗ дотран санад сурна: — Намаг, тегәд, тәвхйи?

Үүд цокад, улан цергч Хатун Дархн орад ирв. Хөр әрә һарсн, зөвәр сиивгр, хар көвүн. Цергә хувцнд басл сәәхн зокҗ: тал дундаһарн тасрн алдад, таскарад бәәнә. Зурчксн зургас бууҗ ирвә гим. Хойр үүриг некҗ йовҗ: толһач дуудулҗ.

Очр бийән ясад, бүсән чаңһан йовҗ, күүкд улст даалһвр өгчәнә:

— Та хойр, көвүдән бел кетн... уданар бичә таттн, болв, бичә дегд адһтн...

— Юн гинчи? — Кошта инәнә. — Бичә удтн... бичә адһтн...

— Медгдхшйи? — Очр гергн талан эргәд, мусхлзад авна: — Адһад, алс-булс бичә кетн... таварлад, тара-бара гиһәд бичә суутн...

— Күцәх зөв өгтн, үр комиссар! —Кошта залуһинь өмн ирәд мегдәһәд, шог-наадн уга гисәр, йоста кевәр сурҗана.

— Күцәтн, дәәнә эмч! — гиһәд Очр чигн тер кевәр хәрү өгчәнә. — Тана цаг: өндр — өрәл өдр, маңһдур— өрәл өдр...

* * *

— Дәкәд, бүкл сө бәәнм, — гиҗ Исаков немҗәнә.

Тегәд, улан цергчән дахулад, хойр залу штаб орад һарв. Кесгтән эдн йовад оркв. Кень чигн ду һархш. Күн болһн эврәннь туслң тоолвртан авлгдсн болх өңгтә. «Тәвшго... — гиҗ Очр санҗ йовна. — Тәвсн уга гиҗ өөлҗ чигн болшго. Кех күцәх хойр — күзүцә...» «Шин меҗә... Шин — шинән үзүлнә, — болҗ Исаков хүвдән ухална. — Батлсн, диглсн юмн уга. Һазрин бийинь кедү малтх кергтә! Кедү тосхлт бәәнә!» Дархн болхла, хаврин дулан өдрт, халун нарна толянд байрлсн: «Ода мана тег ямаран сәәхн болх — гисн тоолврт авлгдсн, хойр толһачин ард дахсн йовна. — Улан, оошк, шар, цаһан өңгтә цецгәс — алтн зул! — үстә кевс делгсн кевтә».

— Дархн, гертәсн бичг авнчи? — гиһәд Очр сурв. Тиигх гиҗ күләҗәсн биш, ухань ики тенд, гертән йовсн көвүн, генткн чочн тусад, сарвлзад одв.

«Дәкәд, сурлһнь өвәрц: цергә улс хоорндан тиигдви?» гих тоолвр дотрнь гүүдгләд одв. Юн гиҗ хәрү өгхнь медгдҗәхш. Болв тагчг бас бәәҗ болшго.

— Авна... — гиһәд, Дархн келн адһсар деернь немҗәнә, — үр батальонн комиссар!

— Ю бичнә?

— Сән бәәдгҗн, үр комиссар!

— Хәрх дурн күрни?

— Уга, үр комиссар...

— Илднь келхлә, а? — Очр, көвүн тал эргәд, инәмсклнә.

— Хәрхдән кен дурго болхв...

— Хәрү гидг — эн! — майор Исаков Дархна ээминь цокна. — Уга гидгнь юмб?

— Яһад сурҗахинь кен медхв? — гиҗ улан цергч эмәсәр келнә.

— Чи намд бичә өөл, — гиҗ Очр маасхлзна. — Яһвчн, эврә көвүн гиһәд, нег му ахчн болад, тиигҗ сурдгм тер. Гем уга, ода кедү үлдвә?

— Өрәл җил, үр комиссар.

— Толһачин үүд татад замполит Палаев түрүлсн, майор Исаков арднь дахлдсн, орад одв. Ширә деерән өкәсн, полковник Воног сууна: юм бичҗәнә. Болв, хойр нөкдән орад ирхләнь, кеҗәсн кергәсн агчмин зуур келтс гисн болла, «сууҗатн, өөрән» гисәр диван тал докъялв. Бийнь дәкн өкәһәд, адһмта кевәр бичәдл бәәнә.

Очр Палаев толһачан шинҗлн сууна. Һазаһин үзлдән зөвәр баһлг, әрә дөч күрч гим дүңгә, тиим. Дал ээмнь дардаһад, земгә махльг, үрсд босдг бөкин авцта, чиирг болдг күн. Нигт чигн, сависн күмсг дораснь, ик-ик һара чи болсн, хойр көк нүдн шаһалдна. Хамрнь гихлә — баһд оршго, моңхиһәд, уралан зүтксн болсн өргнь шоваһад, утхн цаһан чирәд болм дүңгәһәр ирлцнә. Зуг барун халхнь әрв уга татңха гихәс биш. Эннь— самурайин матьхр үлдин сөрв. Бийиннь келдгәр гихлә: «хар мөртә япошкла харһҗ йовсна иткл» болна...

Зун өрч деернь Дәәч Улан Туг мандлна. Зергләд хаҗуднь Улан Одн гилвкнә. Негнь—Хасан нуурин алднд, наадкнь —Халхин һолын эргнд авсн... Зөрмг кевәр ноолдҗ, залу кевәр орн-нутган харсҗ йовсна йоста гидг, хамгин ах иткл гих кергтә.

Майор Исаков, мел шиңкән орсн мет, толһачин хораг шинҗләд, эргүләд хәләсн бәәнә: негл кевтән. Җил хооран гишң, түрүн орҗ ирхднь, эн у-сарул хора минь иим билә, ода чигн тиигәд бәәһә. Мел үүдн хоорндас гилтә, ик чигн, ке гидг кевс — басл сәәхн! — үрглҗлнә. Терз тус, гилв-далв гим гилгр, сииләд-янзлад кеерүлсн, ик ширә дүңгәнә. Эрс көөһәд яралдулад тәвсн сандлмуд... хар булһар һадрта диван, хамг нуувчан кевтнь хадһлдг, хардһр төмр авдр... цаһан торһн хаацта һазр-зург (карт) эрсд өлгәтә...

Тегәд, «полковник бас минь иигәд суусн» гих тоолвр майорт орна. Ики холас Воногин дун соңсгдсн болна:

— Нә, һазрин альдаһар церглҗ йовсан келит, майор...

— Келх...—гиһәд Михаил Ефимович эклсн биший. — Цергт арвн һурвн җил болҗанав. Взвод, рота, эскадрон толһалҗ йовлав, невчкн зуур — батальон чигн... Урднь —улан толһачнрин сурһуль чиләләв. Ода ах толһачин сурһуль «Выстрел» төгскәд, нааран ирсм эн...

— Хотл балһснас, хол меҗә тал гиһит. Харм төрҗәхшта?

— Юуһинь харм төрхв? Балһснд сурһуль сурхас биш, эс церглсн һазр уга...

— Болв меҗә гидгтн — оңдан!.. — полковник «Яһнач?» гисәр нүднә булңгар хәлән бәәнә. —Һазрин шуурха гим... — тав юмн гиҗ йир хәтәр. Амр суудл, кевтл бас тоота. Унтв чигн — нүдн секәтә болх зөвтә...

— Үр полковник, бийтн меҗәһәс хол одад угав... — майор бод-бод гиһәд келҗәнә. — Орн-нутгиннь дөрвн үзгтнь дөрвләднь...

— Тиигхлә, майор, би таниг үнн седкләсн йөрәҗәнәв. — Полковник босад, Исаковин һаринь атхна.

— Ханҗанав, үр полковник!

— Намаг Август Иванович гидм... Таниг Михаил Ефимович эс гини? Тиим эсий?

— Э-э, Михаил Ефимович...

Тер хоорнд полковник бичдгән уурв. Цаасан хураһад, козлдуран авад өмнән тәвҗәнә. Кесгтән чирәһән үмгәд, нүдән нухад, тагчг.

— Намаг дуудулҗ, — гиҗ, генткн эн келҗәнә. — Мана дуңһран цуг товчнриг нег һазр цуглулад, хаҗ хәләлһәд, сурһхмҗн...

Бидн хәләхм болҗах кевтәвидн... Тиигҗ бодҗанав, кен медхв, талдан чигн төр бәәдг биз? Тегәд, ормдан замполит Палаев, таниг, Очир Бадмаевич, үлдәҗәнәв...

— Соңсҗанав, үр полковник! — Очр босад, мегдәһәд одв.

— А-а, майор Исаков...

— Соңсҗанав, үр полковник! — Исаков бас босад, зогсад оркв.

— Михаил Ефимович, эврәннь кергән меднә... — полковник суутн гиһәд заңһна, хойр нөкднь орм-ормдан сууна — Болвчн, хойрулн саг бәәтн: цаг дегд чинвртә. Сурврмуд бәәнү?

— Бәәнә, Август Иванович, — Исаков босхар седв.

— Су, су, Михаил Ефимович...

— Бидн, — Очр тал Исаков заана, — көвүдән амртха гиһәд, батальонн комиссарин эк тал йовулхар шиидсн... күргәд ирх керг учрҗана...

— Мел арһ уга, — полковник хойр һаран делнә, — заквр!.. Нег үлү та хойраг...

— Уга, маниг биш, — гиҗ Очр адһҗ келнә.

— Дәәнә эмч Палаеваг хойр долан хонгар сурхар седләвидн, — болҗ Исаков немв.

— Бас мел арһ уга...

— Август Иванович, нег улан цергч йовулхла яах? — Очр полковник тал хәләв: эн хойрин хәләцнь зөрлцв. — Зөв гихләтн...

— Яахв, та хойраһан? — полковник саналдна. — Зөв! Зуг, түүнәннь цаас-хамгинь бел кетн, эврән һар тәвчкәд йовнав. Эсклә, та хойраг...

Хойр нөкднь дегц босад, һарна. Полковник босад, терз тал эргәд, хәләҗәһәд, гүүнәр саналдна:

— Көвүдән, хәәмсм, йовулв гиҗ гем уга... йовулх кергтә!..

Бичкн өртңгин (станцин) һаза машид зогсв. Түрүңкәснь Болд һарад ирв, ардкаснь — Саня. Хоюрн сарвлзад, нег-негн талан гүүҗ йовна: шивр-шивр гилдәд, шошнад орҗ одв.

— Энд күүндәд, таслх, эркн төрмүд чиләд уга кевтә, — гиҗ Очр көвүд тал зааҗана.

— Чилнә гини?! — Исаков шоглҗана. Мария Федоровна Кошта Сангаджиевна хойр мусг-мусг инәлднә.

Һал мергн үд. Нарн, цеңгтән күрәд өөдлчксн, тус, деер мандлна: нам чик хәләҗ болхш. Болв, герл халун хойртан бийнь тесҗ чадҗах өңгтә. Арһан бархларн, бүрисм-яһсм? Цәәһәд, гилиһәд, нам агчҗ кевтәла? Тиигх дутман шатаһад, һалар киилдгинь гиһит... Хара зөңдән көлсн асхрад, келәд керг уга.

Үүдн «хард» гисн болв, гер дотрас Дархн һарад ирв: — Болва! Хаалһ секәтә! — гиһәд, билет үзүлҗ йовна. Үүнә бәәдл-зүснь гихлә, мел эндрк нарн: маасхлзад, герл дулан хойрар һазр бүтәх дүңгә бәәнә. Басл тернь учрта. Цергч күн кедү бат, тесвр гиһәд келәд, бичдг болвчн, хәрәд ирнә-гисн эзндән ик байр. Гериннь менд медх, — негн, үр-өңгләһән, күүкн иньгләһән харһх — хойр, һазр-усан үзх — һурвн... Кен гер хамгиг кергә гидмб? Байрлл уга, тегәд, яһ гинәт?

Генткн, һал үдин тагчг эвдәд, һашута дун чишксн болад одв на-цааһан хәңкнәд, эргнд дүүрән болҗ, җивр зүүсәр нисв. Түүгән көөлдн-адһад, һал тергн эргн эргәд һарад ирв. Нигт хар утань, савһр делинәр сальк хавлад, күлгин шүрүнд күч күрч чадсар үлдәд, ут сүл болҗ арднь чиргдәд, делсәд йовна. Өөрдх дутман тахин дун һарад, таш-таш гинә: һазр чичрәд, көвклзәд бәәнә.

Удсн уга, шуукрад ирәд зогсв: әмсхәд нер уга. Болд, шиңкән һал тергн үзҗәх мет, шилтәд орҗ оч. Көвүнд паровоз йоста мөрн болҗ медгдҗәнә. Хойр хамрарнь өлвр цаһан ур һарад, нам ханчран татсн болҗ бодгдна.

— Э-э, ода медүв, — гиҗ Болд доран өсрнә. — Мана ээҗ гинәв, басл акадла...

— Юн? — эцкнь доран эргәд одв.

— Болх! Тиигҗ келдм биш, — гиһәд экнь хөрҗәнә. — Аюдан...

— Уга, түрүләд соңсит, — көвүн инәһәд, авад һарад бәәнә. — Ээҗ гинәв, нама таалхларн, келдм: «Көвүм, хазар уга хар деер суухла, ха-ху гитл гүүлгәд күрәд ирнә» гидм... Тернь юн болхв гиһәд сандг биләв. Ода медүв!

— Тегәд, юн бәәҗ? — экнь алн болсар сурҗана.

— Һал тергн!

— Намий?! — гиҗ эцкнь маасхлзна.

— Кемҗәнә, та хойрла әдл бүтүһәр күүнддг биш, — гиҗ Кошта инәнә. — Эн хойрас юн болв чигн һарнала...

Туск вагона үүдн секгдв. Күн йир буусн уга. Көвүдин хош авад, цуһараднь мендән келчкәд, Дархн орҗ одв.

Болд Саня хойрт үзг болһнас келдм болхнь келҗәнә:

— Дархнас бичә салтн...

— Бичә альвлтн...

— Киидән бичә гүүлдәд бәәтн...

— Ээҗән соңстн...

— Хот ууҗатн...

— Амрчатн...

— Бичҗәтн...

Тер хоорнд һал тергн йовх болҗана. Көвүд хойр эцкләһән залу кевәр, чаңһ гидгәр һар атхад мендлчкәд, үмслдәд авб. Экнрнь гихлә, эн хойраг үмснә чигн, таална, эвлнә... йир келәд керг уга.

Тегәд, көвүд бас орад йовҗ одв. Удсн уга, хойрулн инәлдсн терз тус дайлҗ бәәнә. Хойр экнь һазаһас чигн заавр өгәтә.

— Даарвзат...

— Халвзат...

— Һолд саглтн...

Хоңх җиннәд одв. Цаһан ур цальград асхрсн болад, шиикнәдл одв. Һал тергн арһул, дүсәд көндрәд бәәв. Хойр көвүн һарарн дайлҗ, альхан үмсчкәд, түүгән экдән, эцкдән тус-тустнь нерәдҗ йовна. Икчүд чигн ваго дахад, дайлад, бас келхм биш. Болв, паровозин әмсхдг икдәд, һал тергин гүүдл немәд, дахҗ болҗахш. Тегәд, эдн дайлад үлдцхәв. Хаҗуһарнь таш-таш гиҗ төгәс ниилдвчәр цокҗ, вагод давад һарлда билә, сүүлән үзүләд, улан-улан шамарн чирм-чирм гисн, ууҗад йовад одв.

* * *

Эднә гер селәнә деед бийд захлад, мел меҗә деер зогссн харул кевтә, өдртнь чигн, сөөднь чигн нег кевәр, нам чирм эс гидгәр, хәләхнь бәәнә. Ик хар толһа давад, түргләд, селәһәр орад ирдг хаалһ тал терзмүднь гилилдсн, «альдас, кен, яһад аашна?» гисәр, нүдн болһнь ширтсн — сагин саг болдг өңгтә.

Зуг тиим биш. Эңгин нег гер. Зуг зах болад тиигҗ медгднә гихәс биш. Дотрнь бәәдгнь, энүг эзлдгнь — негл эмгн. Чавас, үвл, хавр, намрт мел һанцарн: үрвәд, хаш дотран эргәд, ю-күүһән кесн болад, өрүнд мал-харан һарһад, асхар тосҗ авад, нам күн бәәх-угань медгдхш гим дүңгәһәр, кесг-кесг җилмүдин эргцәр иигәд, бод гиһәд бәәһәнь эн.

Болв, хавр чиләд, зун экләд оркв гилһнлә, эн гер мел оңдарад, шуугад, дуугад одна. Эмгнә чигн дунь деер һарад, көл-һарнь чаңһрад, бийнь адһсар, йовдлнь дерс-дерс гиһәд... күн бас тиигҗ генткн хүврдг болҗана.

Цуһар чигн — эврә селәнә, хотн-хошан бәг, нам хаҗуһин улс бас эднәг Палахн гинә. Тиигҗ, нерәдснд дала өвәрц юмн угал. Хальмг улс болхара, нам делкә кевәрн чигн, герин эзнә нерәр йиринә келәд бәәһәнь мел лавта. Зуг Пала бийнь ода уга. Эн — Хальмг хүвсхлин негдгч бухин дәәч, иргнә дәәнә гүдүднь йовсн зөрмг пулеметчик. Кавказд, Тавн уулын белд болсн бәрлдәнд орад күндәр шавтсн кевәрн, хәрҗ ирәд, йир зүсн-зүүл эмлһ келһв, зуг тернь туслсн уга: цөн сар болад хүвән эдлснь тер. Тегәд, һуч сәәтр күрәд уга гергнь — Байра белвсрәд үлдсн, әрә йис шиңкән күрч йовх һанцхн көвүһән — Очран амндан зууһад түңгән сәкәд, көөрк, йоватань эн.

Ода, түүнәс нааран, хөр һар җил давад, цаг негәр биш, хүврлт дала. Болв хөр һар җил гиһәд келхд амр болна гихәс биш. Кедү күчр күнд хойр харһсн? Үзгдсн? Соңсгдсн? Кедү келүлсн? Кедү һазалгдсн? Юуһинь нуухв — орчлң ора болчкад җора — ухатань бәәнә; һәрһтәнь бас. Цаһан саната, өр-өвчнь дала. Му ухата, богр-дотрнь чигн хара биш. Тиигхлә, кенз көвүтә, белвсн гергнд сана зовдгнь чигн харһх, чоһ болхар седдгнь чигн йовх. Тер хамгиг ар-өмнән хаяд, нег буру хәләҗ ууляд, нег зөв хәләҗ инәһәд, һанцхн көвүнәни — Очрин төлә үкәд-тасрад гишң көдләд, шаңһаһинь — шаңһа кевәр, күүнәһинь — күүнә кевәр кеһәд... Тегәд, мартдг юмн болад мартна гихәс биш. Кезә, көөрк, Байран чееҗәс һарх? Зуг ода Байран байр цальград, тер хамгиг чивәнә гихәс биш.

Очрнь өсәд, сурһуль сурад, әвртә залу болсн, улан толһач гисн күндтә нер зүүсн, орн-нутган харҗ йовна. Күндтә гихлә — күндтә, итклтә гихлә — итклтә. Күн, му, өнчн дән үкдг уга гидг тер болҗана. Ода нам ачнь — Болд, әвртә залу болҗ йовналм: эн җил тавдгч чиләҗәнә. Ээҗән мартхш, бичг бичдг бийнь теңкән уга. Җил болһн ирнә — зунын тес ээҗдән гиичлнә. Көвүн, бер бас җил болһн амрлһнд ирнә.

Тер цагт, келәд керг уга. Палахн дүүрәд, дүркләд одна. Тер цагт Байра чаңһрад, хурдлад одна.

Хәрн, тиигх дутман «Паланиг орнав», «Паланас ирүв» гисн улм соңсгдна. Уга Палан нер һарһҗ, түүг келҗәнә гиҗ кень чигн санхш, кергтән авхш. Нам тиигҗәнә гиҗ өөх, өөлх санан йир уга. Цуһар нам өврмҗ, бахмҗ кенә: «Тер Паланыг хәләхнтә. Эмгнь йовсар, (нег му көвүн бәәсәр, арднь, сән залуһин нерн һарчана» гилднә. Хальмг күүнд түүнәс сән альд бәәдв, тегәд?!

Палан гер гидг — һазаһин үзлд, талдан гермүдәс йир юуһарн чигн эс онцрдг, йилһҗ болшго, эңгин нег шавр гер, йир үлх чигн юмн уга, дутх чигн бас уга. Ю-күүһән орулдг баста, мал сүүдрлдг сегтә. Хулс боодглад кесн, деерәснь зузанар шалдад, цердәр цаһалһсн өндр хашата, бийнь бас дуд-цаһан гер, деед зах авад бәәһәнь эн. Күн алң болхм: үүнә дарунь нег чигн гер бәргдсн уга.

Энүг Палад эцкнь бәрҗ өглә гидг. Көвүндән хадмд (хәәһәд, Байрад үг орулад, җе-не гилһчкәд, өнчинь хуваҗ өгәд, салу һарһна. Тегәд Пала Байра хойр хүрмән эврәннь гертән кесн, өрк-бүл болсна ик байрин герчнь чигн, хорһлтнь чигн эн болад бәәһәтә. Түүнә хөөн кесг кесг тоотд эн гер бас герчнь болад орквл.

Көрстә һазр деер, келхд, бас нег күн һарв гисн докъя — нилхин чишкәд уульсн дунь гер дүүргәд, секәтә терзәр доңһдад одхла, сүүдрт суусн улсин негнь: «Көвү-үн! Кө-вү-үн!» гиҗ хәәкрәд, Палан махлаг шүүрч авад, һазр цоксн...

Эн герин үүдн хоорнд уульн-шукшн йовҗ, эмкәһән зууһад батрад: «Пала минь хәәмнь, бийән саглыч, манд бичә зович» гиҗ, залуһан иргнә дәәнд йовулсн...

Эн герин үүд татад «менд бәәнтә? гиһәд Палаг орад ирхлә «Ба-аҗа! Ба-аҗа!» гиҗ көвүнь хәәкрәд гүүсн... Байра, сарвлзад босчкад, чочн тусад: «Ю әәҗәнәв, чирәчнь цаһан-кимр болдм?» гиһәд, хахад-цахад зогсад бәәсн...

Эн герин тал дунднь, улан кенчрәр орасн ут яршг дотр унтсн болад Пала кевтсн... экән экрәд ууляд бәәхлә, «аака, бийән таттн» гиҗ сурн-хөрсн, хәләц, бәәдлнь гихлә мел ондарад, бийнь зөвәр насчад ухань гүүдәд оч гим дүңгә — Очр...

Эн герин үүдн тус ирәд зогссн гергн деер хош-хораһан тәвәд, Очр цергә сурһульд һарад йовн гиҗәнә. Байра, көөрк, салвлзад, көвүһән теврәд, ду тәвәд, асхрулад уульҗана. Очр, экиннь чирәг өрчдән шахад, буурл зөвәр орад бәәсн толһаһинь иләд: «Аака, яһҗахмта? Санаһан бичә зовтн... Сурһуль төгсхлә — күрәд ирхв» — гиҗ эвлсн ...

Түүнә хөөн, Очрнь — улан толһач, аакдан сар болһн дала мөңг илгәнә. Байра тер мөңгинь яахв? Хәрү йовулхла көвүн өөлх һарһн гихлә... Альдаран һарһхв? Хот-хол, хувц-хунр авх болхла — савҗд мал зөвлнә. Тегәд, Байра авад дүрәд бәәнә: сән, модн гер көвүндән нерәдәд бәрс гиҗәнә. Очрт келхәр седҗәхш — наад бәрәд, зооган кех гиҗ санҗана. Тернь бас лавта. Әмтнд чигн ода деерән ам аңһаҗахш. Болв, энд-тенд мел чикән өгәд бәәнә.

Байра, генткн, нег зәңг соңсна. Хоша бәәх селәнд шин, модн гер хулдҗадг болна. Эн тагчгар селә орна. Герин эзиг олад, күүндәд, хойрулн үндән багтна. Дорнь таслад, мөңгинь өгәд, цаас кеһәд Байра ирнә. Хамхлад, нүүлһҗ авх болҗана, селәнә залусин дөң кергтә болна. Зәңг тарад йовад одна. Келәд керг уга: күүкд улс болвас авад һарад бәәдг болна. Лавкин һаза йосндан хүүв кеҗәнә:

— Хей, цаачнь, Палан Байра модн гер хулдҗ авч, соңсвчи?

— Аа, яахмб, көөрк?

— Көвүндән авч...

— Көвүнд йир кергтә юмн...

— Талдан... күүнә көвүдт гихлә... хи-хи...

— Сахлта һартнь гиһич... ха-ха...

— Һанцхн көвүндән эзнь бәрнәв гихлә...

— Аа, мөңгнь икдәд...

— Яахан олҗ чадад...

— Чавас, бийднь нам дәәнлә...

— Уһах, арчх...

— Бичә келнч...

— Мууха урсҗахмбта? Эзнь эс медхм биш...

— Хәрн гиһич...

— Модн герт күрсн толһа уһахднь эс күрхйи?

— Байра чик кеҗәнә.

— Юундан?

— Яһсндан?

— Палан Очрин гер гиһәд, маңһдур чини бийчнь келхч...

— Альдаран оддмб? Келх биш келх...

— Нернь кедү юмн.

— Байра медҗәнә!..

...Шин гериг хуучнла зерглүләд бәрәд орксн, хаша-хаалһ невчк үүтрдг болвчн, хамг тоот мел оңдарҗ одв. Нег үлү — һазаһин өңг зүсн: Нам селәнә бийнь кеерсн болад, әвртә. Күн яһна? Шин киилг өмсәд һархларн оңдарна эсий?

Гер бийнь гихлә, цаһан, көк, ноһан һурвн шир негдүлҗ өңглсн, өндр, у болчкад һәәһә кевтә — эргндән мел дүңгәһәд бәәнә. Нүр бийнь бас һол уульнц талан хәләгдҗ. Хааһул, кердг күртлән, ора-деевр уга, мел кевтән, нәрн, берк гидгәр, эрдмин сәәнәр сиилгдҗ: дегд ке. Ик-ик терзмүднь холдан гилвкәд, герл һарад, күүнә нүд авлна. Тегәд, шин гер, хуучн гер хойр, келхд, үкр туһл хойр болад бәәв. Байра теднән: «модн гер, шавр гер» гиҗ йилһнә. Эсклә. «ик гер, бичкн гер» гинә. Бийнь хуучн гертән бәәнә. Шин герт орҗахш, лавта көвүндән, Очртан нерәдҗ келһсн, эзән күләһәд дүңгәнә.

Дотрнь орхла — нег ик, хойр баахавр хорас сарул юмс. Өлг-эднь мел сән һара, шин кевәрн, әвртә гидгәр күцәгдҗ, берк кевәр ирлцҗ. Терзин хааһул күртл балһснас авхулҗ. Ик хорань — гиичлүр кевтә. Эләд болчкад ут, зөвәр олн күн багтад сууһад бәәх ширә, дала сандлмуд, ааһ-сав тәвдг шидтә хәәрцг хамг, ардан түшгтә амрад суух диван күртл — цуһар күцц. Шалынь бүтәһәд үстә кевс делгсн бәәнә.

Һурвн булңд — һурвн ик зург өлгәтә: мел залу улс гихәс биш. Пала — цергт йовх цага зургнь кевтә — маңнаднь улан одн дарсасн шовһр буденновк махлата, шаһаһинь цоксн чашкта, шорта бууһан барун һартан авад орксн, зогсҗана. Бас нег зургнь — көвүнә. Тал дундаһарн тас-тусн алдад, толһач хувцан өмсәд цокулсн, цевкәрәд, Очр зогсҗана, яһсн сәәхн цогцв? Яһҗ сәәхн ирлцсн хувц-хунрв? Басл ке, басл сүртә. Захдан, ханцндан дала ямта, барун ташадан пистүл зүүсн, өрчдән ик дурнав унҗулсн, цокулҗ. Һурвдгч зургнь — Болдын. Хойр-һурв күрсн цагнь кевтә, түүнәс давх болад уга. Бас зогсҗана. Маасхлзад, авад һарад бәәнә.

Көл нүцкн, толһа нүцкн, һанцхн бичкн бәрнәгтә. Шалвр-малвр гих үлү юмн йир уга гихәс, әвр өкәр. Мел сарвлзад, тосад, эрсәс күн тал хойр һаран өргәд гүн гисн болад бәәнә. Акад юмб? Байран бийиннь чигн зург уга. Бериннь — Коштан зург бас уга.

Наадк негнь — унтдг хора кевтә. Ор-дернь даңгин ясата. Зервк орад һарсн күүнд эзнь уга болҗ медгднә гидг берк. Эзнь мел одахн, цаг зуур һарч одсн, күрч ирх гиһәд күләһәд, суухдан күн арашго: тедү дүңгә хамг тоот орм-ормдан, дигтә-дарата болчкад, цевр-цер. Дәкәд, күн уга гертәс талын нег — шора-тоосна гихв, аль көндә, хоосна гихв? — акад үнр һардг билү? Энд йир медгдхш.

Болв зуг, шинҗләд, оньһад хәләхнь, тегәд, анч авгдна гихәс биш. Келхд, ясата орн деернь хәәч кевтнә. Тегәд, үзсн болһнь, захас, эзн гертән угаг, йовад удан болҗахиг, кесгтән ода чигн ирш угаг медх зөвтә. Тернь учрта, юңгад гихлә, хуучна үүл хальмг авъясар, эзнь уга цагт, ясата ор-дер деернь үзүртә юм—утх, шөвг, хәәч — хайна гидг. Саглад, бурхн-шүтәнд шүтдг улс, медәтнр, хурл-хувргин үлмәд орад, кедг болҗл: «кен медхв, шулм, эрлг чигн эргәд бәәх, тиигхлә, шаагдад зулх» гисн арһан барсн йовдл болҗанал тернь.

Байра бийнь, бичкн, шавр гертән бәәнә. Модн герән гихлә, долан хонгт нег, терз-үүдинь секәд, уһаһад, арчад, ясад оркна. Асхлад, серү орулад, дәкәд саак кевәрн, хаачкна. Хаҗуһин улс түрүн эшнд төр кеһәд келәд, хүүвлдг. Ода нам тагчг: цуцрсн, аль амтан барад зогсснь темдг уга. Тер бийнь олнас һарна, келнә: «Киидән дала җанҗал бийдән һарһад, болшго дала көдлмш кеһәд, давдран ирсн үкр кевтә мальҗһлзад йовхар, Байра нам, хәләһәд, хадһлад бәәх әмт орулхн яһна. Нам баран болн гиҗәнм». Зуг Байра эврәһәрн тоолна: уга! Көвүнәм герт — көвүм эзн. Генткн йовҗ йовад — цергә күүнә йовдл, хаалһ кен медлә, кен таала? — өдрәр чигн, сөөһәр чигн орад күрч ирх. Тегәд, ор-дернь оньдин белн, ясата бәәх зөвтә. Аакнь, һазр деер хәләсн һанцхн көвүнәни төлә ю эс кедмб? Уһана, арчна гисн намд — һанз тәмк!

Бичкн гернь — бахнс хоорнд хулс боодг-боодгар тәвәд, хавчглад, шавр зуурад шалдчксн, тал дундаһаран өндр, хавслад кесн... дотран у юмн. Бас һурвн хората.

Нег бичкн хорань — хот уудг. Бешин ард бас нег бичкн хора бәәнә. Түүнд Байран орнь ясата. Ик хорань гихлә — зөвәр сарул. Зүн булңднь — шүтән-бурхн болсн хамг залата, дееҗин зулын цөгцс бас үзгднә. Барун булңднь — нур-үздг гер, хатхмр альчурар бүркәтә. Эрс болһнднь — дала зургуд өлгәтә бәәнә. Хәләхнь — күн дала. Нурһлҗ көвүнь, бернь, ачнь. Талын улс чигн хара биш. Бийиннь негл зург үзгднә. Мел өз-бийәрн: сеңкәһәд һарч, йир юуһинь чигн бер-тегштнь үзәд орксн, алькиннь чигн домбрт биилн гиҗ көшәд бәәсн болв эс авгдсн Байрал энч гисәр бәәнә. Аҗглад бас чигн хәләхнь: хойр нүднь зөвәр догшар һарч. Чирә-зүснь гихлә уусн-идсн болсн, зөвәр дүүрң, хурнясн чигн уга кевтә— тиим. Тәвиг ардан зөвәр хайчксн, тәвсн хөвдән һундш угаһар мууг үзәд орксн бийнь, җигтә заглюн болҗ медгднә. Бүтү ората хар хурсх махлаг барун халх талан әрв уга цохдсн, хар торһн шиврлгиг халхин герлд әрә торһад орксн, толһа-сурул угаг нәәһинь олҗ мөңглсн хар һанзиг барун оочдан дөңнүлсн ... эс меддг, зервк ирәд һарсн күн болхла, саглад, зөвәр уухнар, җахн-җахн холаһар гишң, эргәд һарм дүңгә, тиим догшн, сүртә кевәр зургт сууна. Одак, келн болад бәәдг, суухлань— һал унтрдг, босхлань — үкр үргдг эмгн гидгтн мел эн гим.

Зург зургарн гихәс. Болв зуг Байратн, догшн, сүртә болдгнь һәәд одг, йиринә һархара номһн, у седклтә, төвшүн, нам зөвәр-зөвәр хамгиг давулад оркдг, уурлх биш, мусхлзад, эс керглдг — бәәсн бәәдлнь тер. Болһамҗта. Дала үгтә-күүртә чигн биш. Сурхла — хәрү өгчкәд, тагчг. Эс сурхла, өдрин тес чигн ам аңһал уга бәәхдән арашго. Соңсхврнь гихлә — келәд керг уга. Эрдмнь гихлә — элдв ховр. Һазрт уга, хамгиг оч меднә. Келхд, шатр наадна. Шатрч гихәс, идәд, идүләд, түлкәд... кен болвчн, захас меднә гийл. Байра гихлә — күчр нәрн, цань уга тоолврта, берк мектә кевәр наадна. Дәкәд, тер шатрин туск тууҗ, түүк хамгиг сәәхн меддг... тернь басл соньн болчкад авлһта. Эцкм дасхла гинә. Эцкднь —эцкнь... тернь бас эцктә... эргүләд тоолад авад ирхләнь, нәәмн үй болҗ зогсна. Болдыг орулад тоолхнь дигтә арвн үй болҗ һарна.

Эннь — Байран бийиннь медсн гих кергтә. Цань, энүнд эс медгдсн, эс соңсгдсн кедү үйнь шатр наач йовсн?

Кен кендән зааһад, кенә кенәс дасҗ йовҗ гихв? Наадад, хальмг болхара, улан залата цол зүүхәрә, тегәд, нарн һарх, нарн суух хойр үзгт келн болад, үлгүр тууҗд орад йовснйи? Э-э, юн гидг билә? Иигҗ эс келдг билү? «Шаһа наадсар төв дасад, шатр наадсар ухань немәд, саадгин сумар мергн болад, сүрәлкәд орхд — сүрд гишго, сүүрт босхд — түрд гишго» — әвртә эсий?

Байра цәәһән ууһад төгсәҗәнә, мел адһад бәәнә. Тернь учрта. Сө зүүднднь — холас нег гиич ирнә: цаһан альчур һарһад белг өгдг болна. Тегәд, Байра сәәһәр тааҗана, юңгад гихлә, цаһан альчурас сән белг альдас хәәхв? Хальмг күүнд цаһан зүснәс амулңта ямаран нань бәәдг? Тиим болсар мел сән зәңг күләһәд, цә ууҗ суусн бийнь Байра мел көвклзәд. ааһ-саван адһн-шидһн хураһад, келхм биш.

— Чигәһән һаза, сүүдрт бүлхлтә, — гиһәд, бийнь бийләһән келә, күүндә йовҗ, күвән өргәд һарч йовна. — Мууха сүркә халун болҗахми?

Генткн хашан үүдн «хард» гисн болад, Байран дотрнь махн тасрсар «кирд» гиһәд, сарвлзад одв. Күвтә чигәһән доран тәвн, белдк альчурарн һаран арчад, тосҗ йовна. Үүдн секгдәд, поштын күүкн орад аашна.

— Менд хонвта, ээҗ?

— Хонва... Юн сән зәнг авч аашнчи?

— Суңһуг...

— Кенәс?..

— Ачтн, үр көвүтәһән аашдгҗн.

— Нам, үүртәһән гинчи? Авчатн!.. — Байра дөрвлҗн цаһан цаасиг авад, байрлад, чирәнь, нүднь, бәәсн бийнь мел кевәрн инәсн болад, герл һарад одв. — Нә, орад цә у, ханҗанав зәңгдчн.

— Уга, ээҗ, адһҗ йовнав, дәкәд... — күүкн йовҗ одна.

— Авчатн, нам үүртәһән ээҗ талан аашдг болҗана, Болдасн авчатн! Нә, кенд оч келдмб? Э-э, Саклтынд түрүләд, дәкәд Йоованд... адһад һарад йовад одна.

* * *

Көк бор мөр зүүсн көгтә тергн, зөвәр шүрүтә кевәр хатрулҗ ирәд, Палан хашан үүдн хоорнд көндлң зогсв. Җола бәрҗ йовсн ик хар өвгн зөвәр бүтү дууһар:

— Ай, Байра, ачан!.. — гиһәд хәәкрәд оркв.

Белн бәәҗ кевтә, ца-дотрас, дала юм келәд, бас хәәкрәд, Байра гүүһәд һарад ирв. Тергн деерәс Болд шуд һәрәдәд, ээҗән күзүдәд, шахлдад, нер уга. Байра гихлә, ууляд бәәх, аль байрлад бәәхнь сәәтр медгдхш, саамлад ачан үмсәд, шошнад, теңкән уга:

— Сәәхән иньгм минь, ээҗдән күрәд ирвш!..

— Күләвчи, ээҗ?..

— Күләвчи гисн юн үгви? Ээҗнь санад... — Дәкн давтад өкәрләд бәәнә.

— Ээҗә, — гиһәд Болд бийән невчк сулдхҗ, йовна. — Арһулдыч, ээҗ... Эн — мини үр. Намла хамдан ирв. Эцкнь мана ааҗала хамдан церглнә. — Болд Саняг көтләд ээҗ талан өөрдүлнә.

— Нә, наар... — Байра гиичиг татч авад, хойр халхинь селн үмснә. — Нернч кемб, кукн?

— Саня, — гиҗ Болд ормднь хәрү өгнә. — Энч, ээҗ, орс көвүн. Мана хальмгар медхш.

— Намий? — Байра Санян толһаһинь илнә. — Гем уга, бидн хойр яһад болвчн күүндх эсий?

— Ээҗ, эннь Хатун Дархн, улан цергч. Маниг күргн, герүрн орад һарх болад...

— Дархн гинчи? Менд, көвүн, —гиһәд Байра миңһн җил урд таньҗ йовсар, дегд уралһу кевәр һаринь авад мендлв. — Му ачим, үүртәһинь авад ирсндчнь икәр, үнн седкләсн ханҗанав. Ут наста бол, бат кишгтә бол, хәәмнь...

— Учр уга ээҗ, намд, цергә күүнд, хәрәд ирснь кедү юмн... йөрәлдтн ханҗанав.

— Хей, Йорҗа, яһлачи? — Байра өвгн тал шүрүлкҗ йовна. — Дахулад герәд орхнчи...

— Орҗл болҗана, зуг...

— Зуг гисн? — Байра, ачан үүртәһинь күзүдәд гишң авч йовсн, хәрү эргәд ардан хәләнә. — Эн Йорҗас юн болвчн һарнала. Саакан эс сурҗанчи?

— Зуг... гинәвлә, — Дорҗ, цергч көвүн тал, чирмәд оркна.

— Зуг биш, Йорҗ, хойр, һурваг чигн дарҗ чадҗанач. — Байра мел оңдарҗ оч. Талын цагт, йиринә әрк уусн улст дурго болдг, көөхнь алдг уга бәәсн. — Уудг насн... Мини белг... Ачин белг...

Генткн Байра таг зогсад:

— Болда, ааҗа аак хойрч юнгад эс ирвә? — гиҗ сурн, Дархн тал бас «голс» — гиһәд оркв.

— Ээҗ, теднич тәвсн уга. Ирхә...

— Бәәс гиҗәһәд амрхм кевтә, — гиҗ Дархн немв.

— Акад улсв, теднч? Ядхдан неҗәднь болвчн көвүһән күргәд ирхлә яһдви? — Байра тер хоорндан маһдлҗ йовна. Урднь йиринә һурвулн күрәд ирдг, ода һанцхн Болдыг йовулхлань, экнь харт авч йовхнь ил.

— Ээҗә, — Болд зогсад, һош-һош инәнә, — мел эврәһән келәд бәәхлә яһна?

— Ай, Байра, юуһинь зовлң кенәч? Шаңһа улсиг шаңһ эс тәвхлә... — гиҗ Дорҗ орлцҗана.

— Тегәд, Болда, тер хойрч бийснь ямаран? — Байра ода чигн икәр иткҗәхш. — Эрүл-дорулйи?

— Эрүл-дорулйи гисн? — Болд инәнә. —Ааҗа иим. — Хойр халхан монталһад оркна. — Аак иим. — Хойр һарарн эргүләд авна.

— Гем-зовлң гих юмн уга, — гиҗ Дархн немҗ келҗәнә: «Эмгн иткҗәхш, көвүн, берән хара эс үлдсинь эн болҗана, эцкнь татчах кевтә» гих ухан дотрнь торс гиһәд одв. — Цаг зуура төр харһҗ кевтәл, кергтәт гиһәд деерәс тәвҗ уга. Күлән гихлә — көвүдин цаг харм болад...

— Аа, хәәрхн, тиим гиһич... — Генткн Байра сарвлзад, адһна. Хей, Йорҗа, яһлачи? Дархн, герәд ор! — Бийнь Болд Саня хойраг ээмдәд, өкәрлн йовҗ, герүр көтлнә.

Гертәс сәәхн, күңшү үнр һарад — келхм биш. Саңгин идә чигн, күҗ бас уңһдаҗ — хамр авад бәәнә. Зул бәрәд оркҗ — деер булңд голң-голң гинә. Целвг, боорцг кечксн — дала үзгднә.

Болд орҗ ирн, зогсад, Саня тал келнә:

— Гертән күрәд ирнә гидг эн!

— Гертән... гертән... — Байра нааран-цааран хурдлад бәәнә. — Һаран, көвүд, уһатн. — Савң тер бәәнә. Альчур эн бәәнә.

— Цуһар һар, нүүрән уһалдад, арчв. Болд, хошан секәд, нег шил әрк, шикр, балта хамгиг һарһад, ширә деер тәвҗәнә. Дәкәд, бас нег багла һарһад авч ирв. — Эннь, ээҗ, чамд, өмскүл. — Ээҗнь тендәс хурдлҗ ирәд авад, Болдын толһа илҗ йовна. — Көвүм, сәәхән иньгм, залу болад, өмскүл ээҗдән өмскәд... Нә, нә, уралан суу ги...

Йорҗ, Дархн, Саня... Болд суулһ... — Тер хоорндан дееҗ бәрәд, цә ааһсар кеҗ йовна. Хәләхнь, мел зандрад бәәнә. Үзн, Дархн тесҗ чадҗахш:

— Эх, җомба! — гиһәд маасхлзад, көөрк, байрнь цальгрн гиһәд, ил.

— Нә, Йорҗ... — Байра Дорҗ тал хәләнә. Тернь ааһта цә авад, йөрәл эклҗәнә: — Нә, золһад ирсн му ачнь, кеер йовх көвүн, бернь, гертән бәәх ээҗнь, цуһар чигн, эрүл-дорул, я гих үүл уга, ях гих өвчн уга, әәмшг-зеткр уга йовҗ, долан түв делкә амулң, төвкнүн бәәх болтха.

— Йөрәл бүттхә, — гиҗ Дархн йовулҗ өгнә. Дорҗ цәәг өрәлдүләд ууһад, хәрү тәвнә.

— Нә, — Байра цәәг авад, өөдән хәлән бәәҗ, эклҗәнә. — Ирсн му ачм ут наста, бат кишгтә болҗ, тенд йовх көвүн, бер чигн төвкнүн, гем-шалтг уга йовҗ, бас маңнадан шарһ нар урһаҗ, герүрн орҗ ирхинь деедкс, хәәрхн, өршәтхә. — Цәәһән ууҗ бәәнә.

— Давхр йөрәл бүттхә, — гиһәд Дархн цаарлулна.

— Нә, цәәһән ууҗатн, — гиһәд Байра босад, беш тал одна. — Энд шөл кечксн бәәнә. Мана көвүн мел шөлсәд йовдм... Ю әәҗәнәв, Йорҗа, өөрк бөткән татхнчи...

— Бөткигий? Болҗана, — гиҗ Дорҗ мусхлзна. — Авн, тоңһалһҗаһад, негл цокад бөгләһинь өсргнә. Дарунь нег чиркд кесг дусаһад, Болдар һалд цацулна. Бас невчкиг тер чиркән дусаһад, өөдән цацна. Саня шилтәд орҗ оч. Энүнд гихлә цуһар чигн дегд соньн, өвәрц. Тер хоорнд Байра ик-ик керчмәр чансн мах. дөрвлҗн-дөрвлҗәр ниткрәд чансн һуйртаг авч ирәд тәвәд оркв. Удсн уга, мәнгрс, давс тәвәд шүүс кеһәд, күн болһнд онц өгч йовна. Дорҗ гихлә, һурвн чиркиг дүүргәд оксн, хоолан ясад, йөрәл тәвхәр белн:

— Байра, яһлачи? Чамаг күләһә бәәтл энч, агнь һарад хуурвла.

— Аашнав, аашнав... — Байра, келәд керг уга, хәңкнәд бәәнә. — Агнь цуһар һарх уга, арднь үлдснә бийнь... — Ирәд сөгдҗ йовна. — Көвүн, бәр...

Дорҗ йөрәл тәвн, ууһад оркв. Дархн тулҗаһад бас үүчкв.

— Би, көвүнәнн белг, бәрчкх җахан, — гиҗ келәд, Байра чиркән көмрәд оркв.

— Дәрк, дәрк! Ай, шатад... тууһад йовад йовна.

— Учр уга, байрта бәәх Байраг эс уухла, теңгрин бийнь таалшго, — Дорҗ дәкәд чигн кехәр йовна. Байра кергго гиһәд һарарн чиркән бөглнә.

— Намд болх, — гиһәд Дархн зөвән келнә.

— Тиигхлә, намд күртәлтә болх, — гиһәд Дорҗ инән бәәҗ, кеҗ авад, ууна.

— Идтн, уутн, хәәмсм минь, — Байран хойр халхнь минчиһәд, улаҗ оч. — Манахс һурвулн ирх гиҗәсн, тәвсн уга болҗанм.

— Тедниг эс тәвснь, ээҗ, намд мөр кишг болвла, — Дархн инәнә.

— Хәрн гиһич, — Дорҗ әрк кеҗ авчана.

—Ю келҗәхмтә, көгшә. Хойрхн хонгар болтха чигн, хәрнә гидг — маншгднь...

— Хойрхн гинчи? — Байран нүдн «голс» гиһәд, Дархниг цөлгәд бәәнә.

— Мууха бачм юмб тернь?

— Хойрхн, ээҗ... — Дархн саналдна. — Хаалһд, цааран-нааран, нәәмн хонг... гертән — хойр... тегәд, арвн...

— Мууха хурһан тәәрч йовхмби?

— Ке-ен? — Болд ээҗ талан хәләнә.

— Кен болх билә? Чини эцк... наадкснь — бас... Аю нег... дола хонтха гих...

— Болшго, ээҗ, — гиҗ Дархн келнә. Чирәнь, хәләцнь зөвәр шүрүвкр болад одна. Түүгинь Байра алдсн уга. — Церглнә гидг — наадна төр биш.

— Мендләд һарад бәәх болҗанчи?

— Уга, хойр хонгт гертән...

— Тегәд, йовх? — Байра саналдна.

— Йовл уга, ээҗ.

— Аашхич танахс меднү?

— Уга... — Дархн инәмсклнә. Генткн орад ирхлә, яһҗ экнь сарвлзад гүүхиг санчкад, эн нам толһаһарн нәәхләд авна. — Зөрц зәңг өгсн угав.

— Һазрин альдв, герч?

— Үүнәс хол бишлә, ээҗ... Төңгт гиҗ соңслта?

— Соңсх биш, нег одлав... Хәрүдтән кезә ирхәр, тегәд?

— Намд цааран йовснь амр билә, ээҗ...

— Тиим болхлач, Дархн, би көвүн, бердән невчкн белг илгәнәв.

Хәләх, теднч... — Байра гүүҗ босад, хар авдриг җиңнүләд секәд, дотрнь орхин нааһар тоңһасн, булһчад бәәнә. Ода юуһан көвүн, бердән илгәҗәхнь кемҗәнә, зөвәр багла тернь болҗ.

— Манахсд — папа мама хойрт — менд келтн... Намаг әвр таасҗана гитн, Саня Болд тал хәләһәд, чирмнә.

— Йорҗа, нег зөв кесн айстан, эн көвүг, Дархниг гинәвлә, гертнь күргәд ирхнчи...

— Учр уга, күргәд бәәхгов, — Дорҗ, шилиг шавхад, чиркдән кеҗ уучкад, агсрад, сахлан хойр-һурв иләд, цәәһәр деерәснь дарулҗана.

— Чи, тегәд, көвүн, белмбчи?

— Белн, көгшә. — Дархн үкс босна, бүсән чаңһаһад, хувц-хунран ясна. — Мини өлг-эд болҗ — тер... бичкн дорва... — үүдн хоорнд кевтсн хош заана.

— Тиигхлә, көвүн, эртлий гиҗ, мел гем уга... — Дорҗ, хоолан ясчкад, хойр-һурв шагшрад, босҗ йовна. Дархн, Болд, Саня һарв. Байра Дорҗ хойр арднь дахлдҗ. Хашан һаза, тергнә өөр, цуһар мендләд салҗана. Дархн гииглг кевәр, цеб-һәрәдәд, тоңһаг бийәр сууһад авчкв. Дорҗ җолаһан авад, өмнәһәр давшҗ йовна.

Көк бор мөр зүүсн көгтә тергн, хаалһин аюһар көвклзәд, Бөргтин ут уульнцар йовад одв. Болд Саня хойр һарарн дайлад, Байра, бийләһән ду һарад, хаалһинь йөрәһәд үлдв.

* * *

Удсн уга, көвүд хоорндан шимлдчкәд, хошан уудлад, хувц-хунран йилһҗәнә. Хәләхнь, бичкн, охтр шалврмуд һарһад, өмсәд оркҗ. Болд, Байра тал өөрдәд, келҗәнә:

— Ээҗә, Саня бидн хойр одад өөмхәр... Чи манд бичә өөл... Ирн, гүүһәд йовҗ одв гиҗ бичә сан, нәйи? Халун... Хаалһд йовҗ ирсн...

— Нә, бичә удтн...

— Ээҗә, көвүд бәәхлә невчк наадсвидн... Дәкәд, Саняг таньлдулх кергтәлм.

— Нә, йовтн...

Көвүд, ик байрта, гүүлдәд, ардк үүдәр һол хәләһәд һарад одв. Ардаснь көөлдн, Байран чаңһ дун чашкурдад:

— Хәй, гүүнд бичә ортн... гүүнд!.. — гиһәд хәәкрсн, көвүдин чикнә һазаһар шиигәд одв.

Усна көвәд күн дала: көвүд чигн, күүкд чигн, дунь авад һарад бәәнә.

— Хәрн, эдн энд йовад, маниг алдҗлм. — Болд Саняд цәәлһҗ өгчәнә. — Эсклә эдн цуһар мана гер, хаша хамгиг кевтнь дүүргх билә. Мана селәнә көвүд, күүкдч тиим. Кен ирҗ гиҗ шиңшҗ-шинҗлҗ биш... ирәд, мендләд, хүв туск белгән авад... йиринә мана зокал тиим.

— Соньн, — гиҗ Саня әврнә. Нам эс таньдг болвчн?

— Яһад эс таньх билә? Селән кевәрн нег-негән кесг үйәрнь тоолад һарһм...

— Намий?

Генткн көвүд, күүкд шууглдад одв: «Хей, Болд!.. Болд ирҗ! Болд аашна!» гиһәд, зәрмнь тосад, гүүлдҗ йовна, Болд бас тесҗ чадад, Санян һарас көтләд, хәәкрәд, өмнәснь гүүһәд, түрүнләнь харһад, теврлдәд, келәд керг уга. Тер хоорнд сана авсн кевтә цуһараднь медүләд келҗәнә:

— Эн көвүн — мини үр, хамдан нег класст ордг... Мана начштабин көвүн... таньлдтн...

— Энч, Саня болвзан? — гиҗ негнь сурад, өөрдәд гиичлә мендлҗәнә. Саня, эврәннь нериг эс таньдг көвүнәс соңсчкад, йосндан ормаҗана. Болд бас алң болҗана:

— Чи, Савр, яһҗ медсмчи, тегәд?

— Бичгтән кесг дәкҗ бичлч... Мартчквчи?

Тегәд, селәнә көвүд, күүкд, үнд бәәсәрн цуһар, гиичлә таньлдна. Саня байрлад нер уга: «Манҗа... Санҗа... Дорҗа... Инҗа...» гиһәд, хальмг нердиг саамлад давтна. Тер «Җ» гидг әәг келҗ чадад, зөвәр түрҗәнә. Тиигхләнь көвүд, күүкд шуугад инәлднә. Саня бийнь, хаҗһр келҗәхән медә бәәнә, бас әмт дахад инәнә,

— Бичә, өөлтн, — гиҗ гиич сурна. Дарунь Болд тал хәләһәд немнә: — Нег, хойр дола хонхнь келм невчк хуһрх... Чикәр нерәддг болхув... А тана келиг йиринә дасхв...

— Авчатн, үүнәсн, — гиҗ Болд өврнә. — Келсн үг — керчсн модн гидг күн. Келхлә — болва... Нә, өөмий манахс!.. — Тегәд, на-ца гитл киилгән шувтлҗ хаяд, усар гүүһәд орсн кевтә билә, булхад уга болҗ одв. Кесгтән һарч ирхш. Ардаснь дахлдад наадкснь гүүлдәд орҗана: нег күн үлдсн уга. Цуһар чигн, нег-негнәсн үлдх, хоцрх санан уга, тус-тустан эрдмән үзүлҗ йовна — булхна, усчна, җалдна.

Эднә шууган гихлә, һол дүүргәд, энтл тентл хойраг дегц ниргүләд, көвә көөһәд урһсн көк хулсн, зегсәр дүүрән болҗ, ца-цааһан җиңнәд, доңһдад, улм чаңһрад, холвандан немгдәд, деер һарад бәәнә.

Тер хоорнд, мел шалвачад бәәхм биш, зәрмнь йосндан хансн, зәрмнь нам даарад, хавшхин нааһар чичрәд, гүүҗ һарлдад, усна көвәд, халун шора деер ялдалдад кевтнә.

Болд уснас һарх санан уга, басл чигн цаарлс гисәр, улм уралан зүткҗ, хойр һарарн селн дайлад, йоста кевәр җалдҗ йовна. Саня чигн үүнәс хоцрҗ йовх юмн уга. Эн, өмнән хойр һаран дегц хаяд хәәвдәд хойр көләрн зерг түлкәд, усчсн... бас зөвәр сән өөмдг бәәҗ.

Тегәд, Болд Саня хойр тентл көвән хулсн, зегснд күрәд, иргднь сууна. Сана генткн авсн кевтә, Болд үүртән келнә:

— Соһа малтый?

— Терч юмб, Болд?

— Медхшчи, а?!! — Болд, тиигн, бүдүвр көк зегснә иргднь көләрн шурһулсн болҗала, мел тер ормарн һаран дүрәд, усна дорас арһул, эвләд гишң: — Кос, кос, кос, — гиһәд, юви татад авч аашна.

Саня йосндан өврчәнә:

— Ай, юмби, Болд, а?

Болд татч йовсан хайчкад, Саня тал шилвкәд авба. Хоолдан шахад, шимндҗәнә.

— Ду таср!.. Хуһрҗ оддм!..

— Юмб, энчнь?

— Соһа, Саня... — Бийнь дәкәд өкәһәд, одакан татч йовх кевтә: — Кос, кос, кос, — гиһәд, мел оньг болһамҗ хойр болҗ одв. Генткн өндлзәд, инәһәд, нәрхн ут, цаһан юм татад авад ирв. На-ца гитл түңгән уһаһад, хойр әңг кеһәд, негинь үүртән өгчәнә,

— Яахви? — гиҗ тернь сурна.

— Яахви гисн? Идхугов, Саня... Идҗ хәләлч...

Зуг Саня, авдгнь авдг болвчн, иткҗәхш, наадлҗана гиҗ санҗана, ил, амндан чигн күргҗәхш.

— Чи, шүлгч, хәәртә әмтә күн...

— Болд, мини сурхм чамас, нег-негән шүлгч, шатрч гидгән уурйа, а? Көвүд медхлә — амр өгх уга. Нәйи?

— Нә...

—Тиигхлә. Би пионерск өгчәнәв.

— Пионерск!.. — Болд инәнә. — Нә, өөркән амсич...— Бийнь кард-кард гилһәд идҗәнә. — Эркәһән үзүлнә: әвр гиҗәнә.

Тиигхләнь, дахад Саня идҗ үзнә. Цань уга таасҗана. Әвр әмтәхн... Юн гинчи үңгән?

— Соһа гинәв, Саня... Зегснә түңг...

— Сога... Сога... Сога... — Саня давтҗана.

— Хәләһич, иигҗ малтдм, — гиһәд Болд үүртән зааҗ өгчәнә. Саня, тер дарунь малтад, негиг авад ирв. Байрлад нер уга. Удсн уга эн хойр зөвәр-зөвәр соһата болчксн, энтл көвә тал усчҗ йовхнь, эрг деер Байра ирәд зогсчксн, дуудад, дайлад бәәнә.

* * *

Нааран, Бөргт тал ирәд көвүд сәәтр сар болад уга. Болд йиринә бәәрн күн гийл: өмнәһә йирин иҗлдәд хуурсн. Саня бас үлдҗ йовхш — иҗлдҗ одв. Адг-ядхдан җилдән энд бәәчксн көвүн гиҗ энүг келм дүңгә. Таньл үзл хойрнь — дала. Үзсн, соңссн, медснь — келәд керг уга. Шаһа наадхин тускар болхла, шамдһа, төв гиснәснь чигн хол-дордҗ бәәхш. Һахуль, килвә хайна гихлә, һә болтха, мел тер тускин маань кевтә, цугаснь эләд заһс бәрсн ирнә. Бөк ноолдан харһҗ — билә гиҗ хооран йир цухрхш. Урлдв чигн — хулс, бура унад уульнцин утар довтлдг — сүл болҗ, ард үлдҗ йир ирәд уга. Мел эн селәнд һарад, өсәд-босад бәәһәнь ил гиҗ күн келхдән арашго. Зуг үүнә нег түрдгнь — келн. Хальмг келн! Саня көвүдин келсиг аңхрхш. Селәнә көвүд орсар келсинь медхш. Болв, эн тускдан чигн Санян күцмҗ му биш гих кергтә. Йир сар күцц уга бәәх бийнь, хальмг келнд бәәдг өвәрц ә-үзгиг — «ү, ө, ә, һ, ң, җ» — сәәхн тодрха келдг дасв: «Дорҗ», «Манҗ», «Инҗә», «Һәрә» гиһәд, басл чигн лавлад, янзлулад оркдг бийнь.

Тегәд, селәнә көвүд, күүкд, сорнц сорҗах мет, эн хойрин өөр дахлдад, эднәс хол одна гихлә, хорн андһар болтха. Эсклә нам авдан орулад авчкҗ гим дүңгәлә: Эн хойр деер киисәд, унлдад бәәнә.

Шидр ирсн Болд Саня хойр зөрц ааль һарһад, эднә ахлач болхар седәд, бийсән бардмлад, дала хамг тоот үзсн, медсн болад, бийинь үн икдүләд бәәҗ гихлә — мел хаҗһр. Болв, эн хойр угаһар, эднә сүв-селвг угаһар нег чигн наадн, нег чигн «төр» күцдг уга болв. «Юңгад тиим бәәдл учрсмб?» — гиһәд кенәснь болвчн сурхла, кень чигн — Болд Саня хойр, селәнә бичкдүд бас — олҗ хәрү өгч чадх уга.

Тернь учрта болчкад учрта. Юңгад гихлә, Болд Саня хойраг ирснәс нааран бичкдүдин эркн нааднь — дәәлдлһн болҗ һарв. Тиигхлә эн хойрас кень чигн давҗ чадшгонь ил.

Тегәд, цуһар хүүвләд, үгдән багтад, хойр әңгрх болна. Негинь — Болд, наадкинь Саня толһалх. Негнь — улачуд, наадкнь — цаһачуд.

— Чи, Саня, цаһачуд толһал, — гиҗ Болд үүртән келҗәнә.

— Яһад?! — Санян чирәнь доран хар-күрңтәд одна.

— Инрлин ям чамд даву ирлцхм, — Болд Санян ээминь илнә.

— Уга, чи болхла — йосндан зокхмч, Болд!

— Бийи?! Яһсндан?!

— Би, тегәд, яһсндан?!

— Чи...

— Уга, чи!..

— Уга, чи!..

Эн хойр йосндан зүтклдҗәнә. Көвүд, бүсләд авчксн, кень чигн йир орлцҗ бәәхш. Генткн тедүкнәр Дорҗ һарч йовсн, соңсчкад, хаҗиһәд ирнә:

— Гиичнр, хоорндан яһҗахмби? Үүрмүд бас ноолддви?

— Көгшә, бидн ноолдҗахшвидн, болв... — гиһәд Болд кевтнь Дорҗд цәәлһәд келнә. Тернь — элкн-модн: инәһәд, зогсҗ өгхш. Дәкәд-дәкәд саамлад инәһәд, нам нүднднь нульмсн цәәрәд, күч-күрч чадҗана.

— Тиигҗ биш, иньгүд, — бийнь ода чигн нүдән нуха, — җирвдхм үңгитн. — Өкәһәд, һазрас хойр бучр авна: үзүринь тегшлүлҗ бәәһәд, хойр һаран ардан авад, зөвәр семрнә. — Утынь татад авсн — улан... Ахринь авсн—цаһан... Нә, —гиһәд өмнән авч ирәд бәрнә. Көвүд— Болд чигн, Саня чигн — түрүлҗ татхар седҗәхш, нег-негән хәләлднә. Күләлднә.

— Нә, татхнчнь! — Болдын өмн Дорҗ дөңнүлнә. Арһ уга — «алькинь авсн сән болх?» — гих бәәдлтә зөвәр тулҗаһад, Болд татна.

— Ахр! Болд шуукрад хооран һарна.

— Улан! — Дорҗ, маасхлзад, Санян ээм цокна. Тернь һәрәдәд, тогляд, келәд керг уга. — Нә, сәәнәр, шууган-дууган уга наадтн, — гичкәд өвгн йовҗ одна.

Иигәд үгдән эдн багтҗ гихлә — эндү. Ик шууган өмн бәәнә. Көвүд цуһар Саня тал болцхана. Цаһачуд нер зүүҗ, улачудла ноолдх гисн нег күн һархш. Тиигхлә, дәкәд җирв хайхм гилдҗәнә.

— Җирв хайҗ болҗана, — гиҗ Болд келнә. — Зуг... тегәд, нама дахснь дииләд бәәхлә яахм?

— Тиим юмн әлд бәәдв?! — Савр оршҗ йовна. — Чи, цаһачуд толһалсн, диилгдх зөвтәлмч...

— Диилгдх гинчи?! — Болд шүрүлкҗәнә. — Зөрцйи?

— Цаһачуд... улачудыг диилсн... тууҗд уга юмн! — Саня Болд тал хәләнә.

— Лавта улачуд болхла— диилхт! — Болд инәнә. — Болв, нама дахснь эс дииләд бәәвәс...

— Яһад?! — Савр чаңһрҗ йовна.

— Яһад гихлә — тадн цаһачуд болтн...—Болд эдниг хордаҗана. — Бидн, улачуд, цаадкинь эврсән медсвидн...

— Уга, чи яһад улачуд болдмч? Җирв хайсан... — Саня Болд тал чаңһрна.

— Җирв... Җирв... — гиҗ Болд Саняг дурана. — Цаһачуд болхар седхш... улачуд болҗ диилх арһ угат....

Цуһар шуугад, зүтклднә. Зөв, буру кенәнь медгдхш. Күн болһн эврәһән келнә. Болд тедүкн инәмскләд зогсҗана. Саняг кесг көвүд эргүләд авад орксн, — җирвәр улачудын толһа болҗанм! — авад һарлдад бәәнә.

— Иигҗ, цүүглдҗ, сән биш, — гиҗ Саня келҗәнә, — Улачуд, цаһачуд болҗ хойр әңгрхм биш. Меҗәчнр болад, меҗәһән манад... тиигҗ наадйи?

— Наадйа!

— Чик!

— Ура-а!

— А яһҗ? — гиҗ хамгин бичкн Санҗ сурҗана.

— Яһҗ гисн? — Болд өөрдәд ирәд суув. Цуһар чигн шора деер суулдҗана. — Йосар, йоста боомтын (заставин) кевәр диг-дараһинь чигн, авг-бәрцинь чигн келҗ болҗана. Тиим эсий, Саня?

— Тиим, Болд! Зуг... хортн кен болхм? — Саня йосндан төр кеҗәнә. Түүнәс көлтә шуугҗ-шуугҗ, наадан нам эклл уга, хайсн... төр кел уга бәәшго.

— Миниһәр болхла, — Болд тоолвран келҗәнә, хойр-һурвн күүг җирвәр олҗ болҗана. Кедү бәәнәвидн?.. Негн, хойр, һурвн... арвн... хөрн...

— Хөрн зурһан... һучн дөрвн... зөвәр сән баг (отряд) болн гиҗәнә.

— Ахлач... та хойран негн болтха. — Инҗә хойр гиич тал хәләнә.

— Толһач, чи бол, Саня, — гиҗ Болд селвг өгчәнә. — Эцкән дурахла...

— Чи, эцкән дурахла, зөвәр сән комиссар болхч, — гиҗ Саня инәнә. — Болв, би нөкдч болсв, намд терч өөрхн...

— "Хәлә, хәлә...— гиһәд Болд аман аңһахлань, Саня мууһар хәләһәд оркв. Цаадкнь таг болҗ одв. — Бичә өөл, мартад...

— Мартад керг уга! — Саня дорасн босад, келҗәнә. — Болд толһач болг. Зөв гихләтн би...

— Зөв!

— Чик!

— Сән!

— Нә, тиим болхла, — Болд — толһач экл... — Саня маасхлзна.

— Эклхәс урд, үүрмүд, дала көдлмш бәәнә. Болд цугинь эргүләд хәләнә. — Түрүләд, меҗә кеҗ авх кергтә. Эрк биш һолар дәврүләд, эрг көөлһәд, хулсн-зегсәр орулад... иигҗ кехм гиҗ санҗанав.

— Эрк биш КСП бас кех кергтә... — Саня немр селвг өгчәнә.

— Нохас кергтәви? — гиҗ Инҗә сурҗана.

— Кергтә, — Болд йоста толһач гихм, одак инәҗ шоглҗ, уурлҗ бәәсн көвүн биш, — олн нохас кергтә. Эндр Саня бидн хойр әмтиг әнг-әңгәр хуванавидн. Дәкәд, зура... тодрха зура кенәвидн... Маңһдурас авн күрз, сук авч ирәд, меҗәг белдәд, батлҗ авхм...

— Тегәд, одак... гетүлч кен болхмб? — Инҗә сурв, цуһар энүн тал шурс гилдәд одв.

— Түрүн нег, хойр өдр, миниһәр гихлә, җирв хаяд— йилһхм, — гиҗ Саня келҗәнә. — Болд, одак заһс хүвадган меднчи? Цааранднь — гем һарһсн, хаҗһр татсн тиимнь — шоодврла харһҗ, хортн болтха...

— Чик, — гиҗ Болд дөңнҗәнә. — Мел чик!.. Дәкәд мини немхм иим: кемр меҗәчнр болҗ наадхар седхлә, негл эркн зокал тодлх кергтә. Ямаран чигн заквр, хаҗһр чигн болг, сонҗд, авгдх зөв уга.

— Күцәгдх зөвтә... Күнд болг, күчр... күцәгдх зөвтә! — Саня босад, хоолан ясад, цаарлҗана. — Би ода иигәд бодлһин цәәлһврин көдлмшән эклҗәх кевтәв, үүрмүд...

— Минь одай? —Инҗә хөкрлсн болад одв.

— Меҗә гисн, тегәд, юмб? — Санян дунь батрад ирв.

— Меҗә болхугов. — гиҗ Савр келҗәнә,

— Меҗәнь — меҗә. — Болд зөвшәрнә. — Зуг соңсхнт ода...

— Меҗә гисн, үүрмүд... — Саняд генткн Болдын эцк — комиссар шин ирсн цергчнрлә күүндҗәснь сангдна. Мел түүнә келсинь давтс гиҗ эн санад, хоолан бас нег ясчкад, эклҗәнә: — Меҗә... Эн үг, эн тоолвр гихлә, күн болһнд, келҗ-чилшго, кемҗәлҗ-куцгдшго өргмҗ үүдәнә. Мана ээҗ-Төрскнә һазр, усн гидг басл эңг зах уга. Тер төләдән миңһәд-миңһәд дуунад меҗәнь утдан сунад — уул, хавтхр давад, теңгс, дала һатлад, ө-шуһу модар орад, өргн-у көдәһәр көтләд, улм-бальчг дотраһар, чагчм-тамар чигн, чолун-хадар чигн авад ирнә... Тегәд кедү гихв тедниг тооһарн — ил, далд уга бәәх харулмудыг? Мана өнр-өргн Хүүв орн-нутгин үзг болһнднь, меҗән ут-туршар дала гиһит. Харул болһнд— күн, хойр, һурвн, дөрвн чигн. Түүнәс давхла—онц баг, баахн боомт (застав), бүкл баг. Цуһар негдхләрн — меҗә харлһна церг гиһәд — дала чидл болдг биший. Меҗәч бийәрн — теднә негнь — тер ик чидлин сала-шидмснь, түүнә бичкән әңгнь: чимкин чимк, хүвин хүв, келхд, мисхлнь. Болв, эврәннь харҗах бичкн кизәр, тасрха деерән тертн, цань уга бат болчкад өргмҗтә бәәдлд бәәх Хүүвин аһу—ик чидлин, бөкршго күдр күчнә эркн цергчнь болн лавта үзмҗнь болҗ, әвртә зөрмг кевәр зогсна.

Меҗәч болвас, алдр Төрскнәни әрүн тугин өмн көлән сөгдҗ, үнн чик седкләр эврәннь даалһвран күцәх болҗ әмн-андһаран өгнә. Тиигхләрн, олн келн-әмтндән, асрад-өсксн аав-ээҗдән, теднә амулң-төвкнүнә төлә, кемр кергтә болва гиҗ, әмән чигн әрвлшгов гиҗ эн андһарлад, дотран, ор һанцхн бийдән лавлад ол дәкҗ давтна. Тегәд, меҗәчд нәәләд, эврәннь чигн, көвүд-күүкдиннь чигн җирһлинь цуг хүүвин әмтн түнд даалһсн, таварн унтҗ кевтнә гиһит. Цуг хойр зун сай ах, эгч, дүүнринь хүвнь түүнә һарт бәәх болҗана.

Тиигхлә, эднә эркн ицлнь — меҗәч!

Түүг, меҗәчиг үзә бәәҗ, хортна бийнь, мана улсин цусинь асхад, геринь, һазринь тонхар шүд хазад, тер седклдән авлгдсн бийнь, арһ уга — әәнә, шүлсән хулд-хулд гилһәд зальгад суухас биш. Түүнә, меҗәчин һарт күчтә зер-зев бәәнә. Кемр генткн хард-хурд гилдәд одхла — чикнь сонр, нүднь хурц, һарнь бат! Алдх чигн уга. Чичрх чигн уга. Хәрн, учр тиим болсар, мана Улан Цергин салдснь болҗ, мана һазрин меҗән лавта эзнь болҗ, сагас саг кевәр харад зогсна гидг — беркл күндтә, эркн ачта керг. Зуг, кемр түүнәс талданар ухалҗ, оңданар тоолдг болхла, тиимнь, бийнь чигн, насн-җирһлнь чигн — кенд чигн кергтә юмн биш! Хәрн, тер, үүрмүд... — гиҗ Саня үгән төгсәһәд, яһв-кегв гисәр энд-тендән хулмлзна. Зөвәр һазр кен чигн ә һархш. Көвүд цуһарн Санян келсиг санҗ, тодлҗ, шүүҗ суух кевтә. Генткн сана авсн кевтә эдн ниргүләд альх ташлдҗана. Болд гүүҗ босад, Саняг теврәд, нааран-цааран хойр көлврүлҗәнә:

— Чи, Саня, үңгән йоста политрук кевтә келвч, һә болтха. — Хәәҗ олдшго комиссар!.. — Эн йосндан үүртән байрлҗана.

Саня өсрәд босчкад, бийән саҗад, ясчкад, цергә йосар менрәд зогсв:

— Хүүв Союздан церглҗәнәв!

— Чадна, — гиҗ Савр таасв. Йир седклләнь ирлцҗәх кевтә, маасхлзад бәәнә: амнь чикнднь күрн гиҗәнә.

— Чадна гисн юн үгви? Әвр!.. — Инҗә эврәһән келәд, бас босв.

— Зогсҗалт, бас нег төр бәәнә, — гиҗ Болд келҗәнә. — Тегәд, нег-негән кен гиҗ дуудйа? — Инҗә сууна, өөркснь, босхар йовснь, бас суулдна.

— Үр толһач!

— Үр комиссар!

— А наадксинь? — Саня йосндан төр кеҗәнә. — Кен гихмб?.. — Генткн өсрәд одв. — Олув! Олчкув!

— Кен гихмб? — Болд Саня тал хәләһәд инәнә.

— Үр Инҗә... Үр Бадм...

— Чик!

— Сән!

— Әвр!

— Не, тиим болхла, үүрмүд, йовый, — гиһәд Болд босв. Наадкснь чигн бослдҗ йовна. Нарн зөвәр хурдндан орҗ одсн, серү татад, йосндан ора болҗана гидг кем. Мал орҗ ирхин өргн дор гилтә. Тиигхлә герин даалһвр сананд орлдх билү. Зәрмнь така-һалуһан эвинь олх. Зәрмнь үкр, хөөһән тосҗ авх. Зәрмнь кеер идшлсн мөрән авч ирх. Тегәд, «өрүн күртл» гилдәд, көвүд салад-салад һарлдад бәәнә. Болд Саня хойр гихлә, һолын көвә орх: тенд, хулсна иргд туһлнь архлата — түңгән авч ирх кергтә.

Һолын көвәд басл сәәхн. Усн дольгарсн угань цур медгдхш: доран таг зогсҗ одсн болна. Дуң-дүлә, салькн-савр гих юмн йир уга. Хулсн, зегсн хамг, салькна дур суңһад мел гилтә дахн-һаңхлдад, өмннь сөгдн-киислдәд бәәдгән хайҗ. Хүвсхл болад, сулдхвр авад, әдл зөвтә, бер-тегш бәәх мет: сеңкәлдәд, толһань өөдән хәләсн, икл байрта гим дүңгә.

Тер хамгиг эвдм, чочам — тиим ә чигн һархш. Зуг хая-хаяд энд «шалд», тенд «шалд» гиһәд, заһсн тууляд, ик-бичкнәрн, зөв-зөвәрн, уснд эрә һарһад... дәкәд сәәхн тагчград, дуң-дүлә болҗ одна.

Болд Саня хойр эн хамгар, иим сәәхн, зурчксн зург мет ке өңг-бәәдләр төр кеҗ, туһлыннь өөр, хол биш, суулдна. Генткн, Болд сарвлзад, на-ца гитл доран шора иләд, тегшләд, зурҗана.

— Саня, хәләһич, би...—меҗән зура кеҗәнәв. Эннь—һол...

— Үзҗәнәв, Болд... Зуг эн хулсиг мана хаҗуд һарһхм... далд харул зогсдг кехм...

— Чини зөв...— Болд түрүңкән билләд, шинәс зурҗана. — Үүгәр, эн көвәһәр, кен кехдт...

— Боомт (застав) әлд бәәхм?

— Түүгичнь эрг деер, чолу цокхларн, шавр авдг ик-ик нүкдин негнднь кехлә яах?

— Ай, чини толһа әврлә! Наадад шатрч...

— Саня!..

— Мини гем, Болд... бичә өөл...

— Не, болва, хәләлч, комиссар...

Саня кесгтән шинҗләд, аҗглад, зөвәр нәрдүләд... «эннь юмб? тернь» гиһәд, мөшкәд бәәнә. Болд, сурвр болһнднь хәрү өгәд, цәәлһәд бәәнә.

— Дегд айта... — Саня икәр таасҗана. — Цааснд буулһҗ авсн болхла...

— Өрүндән....

— Өрүндән гинү! Чи яһҗахмчи, Болд? Зурад авн, тас биллх кергтә...

— Цаасн угалм...

— Чи гүүһәд авад ир... би — хәләҗәсв...

— Нә... — Болд босад гүүҗ йовад, хәрү эргнә. — А туһл?

— Авад йов... Саахла — туһл уга болшго...

— Намд, һанцарадм йовҗ өгшго, энч...

— Тегәд, Болд, яһйа?

— Саня, наар!.. Хәләһәд — тодл... Бас-бас...

— Чик, Болд!..

Хойр көвүн, элсн деер зурсан билләд, туһлан көтләд хәрҗ ирнә. Удхш, цааснд зурад, йоста гидг зура кеһәд оркна. Альд, ямаран харул тәвх. Кедүг иләр, кедүг далд тәвх күртл... хәләчкхлә — тод! Болд Саня хойр байрлад нер уга: дегд бийсднь таасгдҗана.

— Хей, яһлата? — Генткн хәңкнсн ик дун һарад, Дорҗ орад ирв. — Һал юңгад эс орулнта?

— Орулх... — Болд босад беш тал одад, хустг хәәҗ йовна.

— Көвүд, таниг авхар ирүв...

— Альдаран?

— Адунд һарнта? Намаг дахад...

— Һарл уга, көгшә, — Болд байрлад одна, — зуг ээҗ зөв гихлә...

Тиигчкәд, Санядан цәәлһҗ өгчәнә: тернь мел доран тогляд, келәд керг уга.

— Ээҗ бичә гих уга...

— Ай, юуһан келхәр седәд, Йорҗ эсйчи, хәңкнәд бәәнәчи? — һазаһас Байра орҗ аашна. — Көвүд, һал юңгад эс орулната? — Тер хоорнд Болд хустг олад, шатаһад, шамд герл өгәд оркв, гер дотр мел оңдарҗ одв. — Нам нүдн орсн болвш...

— Эдниг адунд дахулҗ һархар...

— Адунд гинчи?

— Э-э, намаг эс аду үзүлхлә, кен... кезә...

— Бийснь юн гинә?

— Зөв... — Дорҗ хоолан ясад оркна.

— Буру гишго, эднч... Хәәмнь, Йорҗ, чамас сурхм— хәләҗ йович...

— Хәләл уга...

— Цалдң күүкд... әәнәвлә эднәсч...

— Көвүд, дулан хувц автн... Серүн болчкад бөкүнтә...

...Дорҗин келсн мел лавта болҗ һарв. Кеер, усна уурар, зөвәр серүн. Бөкүн чигн авад һарад бәәнә. Ики холас гиинәд, җиигәд ирсн болна, хойр көвүн доран саҗад, тиирәд... көөркс, тесҗ чадҗахш. Энд «шаб», тенд «шаб» гиһәд ташлһнд төр уга: түңгәрнь болхнь эдниг эс зууҗах һазр гиҗ уга кевтә. Дорҗиг зууҗах бәәдл уга — йир медгдхш. Аль зуусн бийнь кергтән авл уга бәәдв? Арснь чигн зузан биз, тесклнь үлү, холван чигл болх.

— Эн бөкүн мууха һалзурҗахмби? — гиҗ Болд сурҗана.

— Таниг, көгшә, зуудг уга болвза? — Саня йосндан соньмсҗана.

— Бөкүнч, кукн, меднә — кениг зуухан... — Дорҗ шоглҗах, аль үнәр келҗәхнь медгдхш, — Һәргтә биш, эднч. Әмтәхн цуснд дурлдг кишгәс... Мини гихлә — теднд хорн: амсн, борталдхнь алдг уга. Тегәд чигн тадниг ээрәд, намаг хамриннь хаңхт авчахш... Болв, көвүд, баахн зуур түрд гиҗәтн. Әмд күн арһта гиһәд — эзинь олхугов... Дав зуур, чи, Болд, гүүлгәд адуһан эргүлчкәд ир, Саня бидн хойр талдан юм кенәвидн...

— Нә... — Болд сарвлзад мөрн тал гүүсн болла, на-ца гитл деернь мордад оркв. «Чу» гисн соңсгдла, көндрсн болла, харңһуд геедрҗ одв.

— Хей, сагла!.. Арһул... бүдрвзә! —гиһәд Дорҗ ардаснь хәәкрв: цаадкнь соңссн-угань кемҗәнә. — Саня, наар... — ирхләнь, келкүр өгчәнә. — заһс келкҗ чадхвчи?

— Ямаран заһс?

— Йосн... — Дорҗ һол тал үрвәд һарна. Саня арднь дахсн йовна. Арһул хулсна захар орад ирхлә— гөлм татата. Өвгн нег захинь өргәд оркна, энд-тенд торсн заһсн «цәс» гилдәд... хойрулн үкс-үкс гилдәд гөлмиг эргәд, зөвәр заһста хәрү һарч йовна. Гөлмиг көндәсн уга, өрүн күртл үлдәҗәнә. Дарунь Дорҗ һал зергләд, уста суулһ нерәд оркв. Бийнь гегәнд заһс гилвсләд... гес-дотринь һарһад... бел кеҗәнә, чанхар. Тер хоорнд Болд гүүлгәд күрәд ирв. Мөрн деерәс бууһад уга йовҗ, өврмҗ кеһәд, шагшрҗана. Саня һалын иргд улан-шарнь йилһрсн, — одак андн бөкүн утана үнрәс зулсн, нань харшлдг юмн уга, — маасхлзад бәәнә.

Кеер, серүн аһар— негн. Хойрдхла — адунд һарсн, һурвдхла—заһс бәрсн... Келхлә — далала... Санян байр дотраснь мел цальгрн гиһәд, әрә торчана.

— Заһс альдас авбта? — Болд мөрән тушад тәвчкәд, Санян өөр ирәд сөгдҗ йовна. — Кен өгвә?

— Эврән бәрәд авхгов, — гиҗ Саня кампаслҗана.

— Чийи? — Болд элкн-модн инәнә. — Шалврарн шүүһәдйи?

—Юуһарн шүүснь чамд юн керг?.. Чи бәрәд хәләлч...

— Уга, Саня, наадлад келҗәнәв... кен өгвә?

— Эврән бәрвидн...

— Әрлһич...

— Әрлһич гисн... Өрүндән үзхч...

— Болҗл ода... — Болд төрүц иткҗәхш. Тер хоорнд Дорҗ заһсиг суулһд тәвчквә, деернь давс цацҗ йовна. — Көгшә, кен өгвә?

— Кен өгвә гисн? — Дорҗ алң болҗана. — Эврән бәрвидн гиҗ чамд күн келә бәәхнь...

— Кезәнь, тегәд... — Болд бас чигн алңтрв. — Түргнлә...

— Цаач, татчксн гөлм бәәнә, — гиҗ, уг сүүлднь харм төрәд, Саня цәәлһҗ өгчәнә, — Өрүн күртл дәкәд үлдәчквидн. Заһсн дала...

— Намий?

— Удсн уга заһсн буслад, Дорҗ шөлинь амсҗ хәләҗәнә. Ик-икәр мәңһрс көшгләд, адамч тәвәд, бас невчк бәрҗәһәд, суулһан һалас авчкв. Заһсиг том-том керчмәр һарһад, әрв уга көртхә гиҗәнә. Заагарнь шүүслх тузлг кеһәд оркв.

— Не, көвүд, эклтн, — гиһәд хотыг өөрдүлҗ өгәд, Дорҗ бийнь уралан девәд суув. Тегәд, шин сазна махиг шүүсләд-шүүсләд идхнь — шиигәдл бәәнә. Шөлнь гихлә! Невчкн утана амтн орсн, йоста заһсч улсин эдлдг һар... агта болчкад амтта!

Тегәд, заһсан идәд, шөлән ууһад, цадад авчкад, күүрлҗәнә: ю-бис келәд, күүндәд... нурһлҗ мел Дорҗ келәд, көвүд соңсад, кевтлднә. Эн сө хойр үр теңгрин од чигн зүслвә, хуучна тууль, түүкд чигн авлгдва, өвгнә медсн, үзсәр чигн соньмсв. Уг сүүлднь, нөр диилв-яһв? Дәкәд, әмтн келдгәр, заһсна шөлнд чигн даргдсн биз, хойрулн, көөркс, һалын көвәд сарсалдад унтад одв.

* * *

— А, көвүд, бостн, гиһәд, Дорҗ саамлад дуудна. Болд Саня хойр серҗәх бәәдл һарһад көндрчкәд, дәкн улм шухилдәд, доран нөөрт авлгдна. — Ай, иим әвртә адучнр һазр деер бәәдви? Деертн үд болҗ йовна, бостн, хәрйа... — өвгн эн хойраг арһул татад, түлкәд серүлхән хәәҗәнә.

Тегәд хойрулн босв. Босв гихәс — нүдән нухад суулдна. Зөвәр серүн, даарчах кевтә, бөгдилдәд, хаҗуһас хәләхнь, дегд өвәрц бәәдлтә: Хойраннь толһаг ээмднь нааҗ гихм — күзүн тас уга. Эвшәлдәд, амндан күч күрч чадҗана: эзнь уга хашан үүдн кевтә — делгәтә. Нөөрнь эс ханснь мел ил. Чавас, адунд һардг залус, хуухан мааҗлдад, бас чигн унтхнь гисн бәәдлтә, үвлин богшурһас гихм — му бәәдл һарад, бавилдсн болад — мел мөн.

Зөвәр нигт будн бәәнә. Өңгәрн — бозин усн. Зуг өткн кевтә, халһрсн болад, бүтү. Мел өөрнь гилтә адуна зогсал бәәх кевтә. Мөрд түргәд, хуурхслад, күкрсәд... хаҗуд бәәсн болна, зуг үзгдхш. Эн өрүн чиг чигн земгә. Болд, босхар седәд өндлзәд, һазр түшсн, өвснә бүчрәс һарнь мел шал-дам болҗ одв. Тер айстан эн босад, нурһ-туруһан невчк тинилһс гиһәд, суняһад, һар-көләрн энд-тендән саҗад, тиирәд, чаңһрсн болад ирв. Саня бас хоцрҗ үлдҗәхш. Дахлдн босад, тер шүрүһәрн хойр-һурв сууһад, босад, толһа, күзүһән нааран-цааран кеһәд... бас авад һарад бәәнә.

Өвгн, цааран хәләһәд, эс медсн болад, хош-хораһан баглҗана: хәрх кергтәлм. Генткн хойр нөкд талан эргәд, өргәрн өмнән заана:

— Көвүд, хәләһит, цаатн нарн һарч йовна, одал невчк кевтсн болхлатн, орндтн бәрх бәәҗ... — Дорҗ, хойр үр тал хәләһәд, инәнә. «Көөркс гиҗ санань зовҗахмб? Аль кезә, чавас, залус болхмб?» гиҗ харм төрҗәнә гихв... Минь эн хойр тоолврин негнь болһамҗта хар нүднә цецгә дотр «голс» гисн болад одв,

— Нә, хойрулн гүүһәд, гөлмән эргәд иртн... Ээҗдән хоосн одхм бишт... би бас авч хәрнәв. — Дәрк, дәрк, мел доран өсрлдәд одв: үүмлдәд, көл-толһа уга, һарад гүүлдҗ йовна — Хей, келкүр!.. Келкүр автн гинәв!..— Саня хурдлҗ ирәд, келкүрән авад, хәрү хурдлад... на-ца гитл гөлмд күрч одв. Болд, шин күн гийл, тагчг дахсн йовна.

Саня, асхн Дорҗ ю кесн болна, тер хамгиг кевтнь давтҗана. На захаснь гөлмиг өргәд оркг: заһсн дала! Болдд келкүр атхулад оркв. Бийнь заһс һарһҗ авад, нурһлҗ мел ик-ик цуув, өөркдән өгнә. Тернь на-ца келкәд, бийнь һарһҗ авхар гүүнә. Тер хоорнднь Саня һарһад өгчквә, арһ уга, келкх кергтә болна. Болвчн, хойр көвүнә нүдәр дуңнхнь, бәәх бәәдләрнь кирцхнь — зүркнь амар һарн гиҗәнә: эврән үдү ик заһс бәрнә гидг наадна юмн бишлм. Кедү күүнд келн болх?! Кедү һазрт күүрт орх?!

Келкүр дүүрң алдад бәәв: ядхдан һучн цуув торҗ. Цуув болхларн — цуув! Негнь— таава: тиим ик-ик. Болд Саня хойр дамҗлад, әрә-әрә һолын көвәд һарһв. Дорҗ тосҗ авад мишкд дүрлцв, хойр көвүг магтад нер уга. Өөркснь ду һархш, болв, Дорҗин келсн, буульсн, йир икәр таасгдҗ бәәхнь ил.

Саня гүүҗ одад, эмәлтә бәәсн мөр авад ирв. Һурвулн заһсан мөрн деер теңнәд оркв.

— Нә, кентн унна? — Дорҗ мөриг амһалад, олң-татуринь чаңһав.

— Саня, чи морд... — гиҗ Болд үүрән түлкҗәнә. Тернь, күләҗ бәәҗ кевтә, көлән дөрәд күргсн-угань медгдсн уга, мөрн деер һарад одв. Тегәд, йовһн хойрнь хаҗуднь дахсн, Саня селән тал мөрән залв.

Басл сәәхн кем: өрүни маңһар! Будн таалрад, саалт болҗасн көшгән авад хайчкв. Дөрвн үзг кевәрн тагчград, мел ә-чимән уга, меш-меләкн болҗ одв. Нам хая-хаяд һолд туульдг заһсна бийнь соңсгдхш. Усна, һазра уга шовудын җиргсн, чишксн йир медгдхш. Адун кевәрн таг зогсв: захас мел толһаһан дорагшан кесн, нүднь анята — үрглҗәхм аль маңһар чиңнҗәхм? — сүүлән арһул көндәһәд, түүгәрн нааран-цааран сәвсн мөрд, унтҗ гисәр бәәлднә. Хар мөртә бөкүн, гиинәд-гиңшәд йовдг тас уга, ки тасрҗ, мел тохмарн оддгарн оч кевтә. Нам цуцрна гидгиг эс меддг дууч — меклә, чавас, бас ду тасрв. Делкә мел кевәрн, цуг орчлң бийәрн, тегәд, дорд үзг тал оньган өгч менрсн, соньн үүл бүтхинь күләҗ, үргәхм болчкв гиҗ саглсар, дотран кииһән авсн бәәнә гиһәд келм дүңгә, Басл элдү цаг!

Генткн ик хар толһа һатцас инәһәд, дөрвн үзгин көвүдин зүркинь суһлм сәәхн, шар-улань йилһрсн күүкн, шалу-күкләрн наадн йовҗ һарад ирсн кевтә, шарһ-нарн солңһ татад маасхлзад, дүсәд, өөдләд, — һазр, серхнчи?! — гиһәд дуудхар, агчмин зуур өөрнь сөгдсәр бәәнә.

Тиигҗ өдр эклв. Сө чилв. Харңһу уурв. Гегән ирв. Эргнд мел әмдрәд, сәәхрәд, дүүгәд-дүркләд одв.

Эн хамгиг эврән нүдәрн үзәд, эврән медсн хойр көвүн, дәкәд ээҗдән дала заһс авч ирсн, цә уулдҗана, шошнад авад һарад бәәнә.

— Ээҗә, бидн...— Болд эклнә.

— Ээҗә... — Саня үүрәсн үг булалдна. Алң болхм— Саня Байриг бас ээҗә гинә, зуг та гиҗ таална гихәс биш.

— Нә, нә... — гиҗ Байра мусхлзна. Хойраннь толһаг селн илнә. — Цәәһән уулдад, невчк унтҗ автн. Дәкәд ээҗдән, келтн... үдләдән. Ода би малан һарһнав. — Удсн уга — хач, хач! — гисн эмгнә дун һаза соңсгдна.

Хотан уусн хойр үр зегсн ширдг деер көлвәдсн болҗала, эмгиг ирхлә, үзг-үзгтән сарсалдҗ. Санянь чик — гедргән ялдаҗ. Болднь, дөрвн мөчән негдүләд, цааран хәләһәд бөгдиҗ, дер-мер гих юмн йир уга. Серүләд, орн деер һарһс гисн бийнь, нөөринь әрвләд, Байра көндәсн уга. Хойраннь өөр ирәд, көл туснь зогсчкад, уухнас: «Сәәхән иньгсм, эднтн... цуцрҗла, көөркс» гиснь, урлын көндрсәр медгдв. Бас невчк шивр-шивр гиҗәһәд, Байра, ардан арһул үүдән хааһад, һарв.

Одак дала заһс эд-бод кеҗ авх. Чигә бүлх. Арһс ташх. Боз шүүх, дәкәд шүүрмг кех.... Тер хамгиг кевтнь күцәһәд, эвинь олад иртл һурвн-дөрвн час элвг давсн. Болв, көвүд чочх гиһәд, Байра арһул үүд секәд, җивәд орҗ ирхлә, Саня серәд: «Ээҗә»... гичкәд, цааранднь келдг арһ уга, босад, эрст өлгәтә час хәләҗ йовна. Мел доран эн оңдарад, чаңһрад:

— Болд, бос! Удҗ очвидн... бос! — гиһәд хәәкрәд, ээмәснь татчана.

— Кедү болҗ, Саня? — Болд суняһад, эвшәһәд, таварлҗана.

— Арвн болҗ...

— Тиигәд келхнч! — Болд өсрәд босн, нүр-һаран уһахар гүүнә. — Манд алдгдҗ болшго, медҗәнчи, комиссар?

— Хулхач хәрү хәәкрдг үлгүр бичә һарһич, толһач! — Саня белн, үүрән давслҗана.

«Кедү-ү болҗ, Са-а-ня?» гиҗ хуухан мааҗдг кен билә?

— Нә, болҗ... Тана зөв... Мини гем...— Болд адһад, белн ааһта цәәг авад нег кииһәр ууһад оркв.

— Энчнь чигн чик эсв... — Саня бас цә авад ууҗана.

— Ода күртл илҗрәд, ю кеһәд бәәнәчи? — Болд үүд алхад һарч йовна. Саня адһхларн цәәд цахад, цәәлзәд, болҗана. — Иим удан улст үнн дургов!

— Мини алдг, толһач, — Саня толһаһан дорагшан кеһәд, гекҗәнә: аю гемән бас сурҗах темдг тернь болҗах кевтә.

— Тер биший... — Болд зөвәр әврлҗәнә. — Тегәд, теңцҗ эс одвидн?

— Э-э, негн-негн, — гиҗ Саня келнә. — Гүүйлә! — бийнь дор ормасн һарад хурдлна. Болд ардаснь басл чигн бәәхән һарһад көөлднә, күцгдхш. Тегәд, гүүлдәд ирхлә, көвүд хурчксн бәәлднә.

— Көвүд, әрв уга оратҗ одвидн... Дәкҗ йир давтгдх уга. — Болд зураһан һарһад. — Меҗәг Саня бидн хойр бүрдәһәд, альд, ямаран харул тәвх, КСП татх орм күртлнь темдгләд...

— Болд, КСП гисн юмб? — Инҗә сурҗана, нарна толянд чик хәләҗ чадхш, нүдән дарад, бүриһәд бәәнә.

— КСП гисн?.. Меҗән ут-туршар, на хаҗуднь, хаһлад, мааҗурдад, илхин нааһар тегшләд оркдм. Күн йовну, аль мал орну, сәәхн дарсаһад үлддг... тегәд түңгән бүрткәд, хәләһәд, дигтә-дарата бәрәд бәәхлә...

— Ода медгдвә... — Инҗә толһаһарн гекнә. — Нааднд үзләв...

— Не, тиигхлә... — дәкәд зураһан хәләһәд, зөвәр тулҗаһад, цаарлҗана:

— Ода мел штаб орий...

— Тернь альд бәәдви? — Дәкәд Инҗә соньмсҗана.

— Үзәд бәәхговч... — Болд босна, цуһар дегц дахна. — Йовый...— Тегәд, чолу кехләрн, шавр авдг ик нүкнд авч ирнә. Хәләхнь, һәәһә һазр: оңһалһад, көндәләд, малтад йовсн, келхд, кесг хората гер гихм. — Үнд штаб бән гиҗәнә. Медгдви?

— Сән, — гиҗ саак Инҗә орлцҗана.

— Сән болхла, — Болд, Саня тал хәләһәд, келҗәнә, — үр Инҗә үнд үлдтхә, штаб манх кергтәлм... — Саня ду һарсн уга, болв, толһаһарн зөв гиһәд гекв.

Зуг Инҗәд даалһвр таасгдҗах бәәдл уга, миркисн болад хойр өскә харһулад: — Соңсҗанав! — гиһәд оркв. Цуһар таасҗана, болв, Инҗәг һанцар үлдәһәд, йовлдад одцхав.

Тегәд, бүтү хулсна захд Негдгч харул, чагчм эргин деер — хойрдгч, һатлһна амнд — һурвдгч, сад услдг салькн теермин иргд — дөрвдгч... ут-турштнь долан орм темдглгдв. Тиигчкәд, цуһар КСП кеҗәнә: элсн шора хойриг иигән-тиигән тееһәд, дееркинь тегшләд, әврлүләд хайчкв.

Уг сүүлднь цуһар штаб тал ирвә. Инҗә чигн мегдәһәд бәәнә. Болд Саня хойр гүңгр-гүңгр гиһәд онцлдад, күүндҗәнә. Цаас һарһад хәләлднә. Тер хоорндан зөвәр болв. Тегәд, Болд боомт (застав) кевәрн һарад зогстха гиҗ закҗана. Цуһар адһад гүүлдәд, ик-баһарн зогслдад одв. Зергләг кевтнь эргүләд хәләчкәд, толһач экләд келҗәнә:

— Үүрмүд! Ода иигәд шин боомт һарчах учрар, түрүн мини заквр иим: мини дарукд үр Савр батлгдҗана. Тегәд, үр Савр, үүрмүд Дорҗ, Санҗ, Һәрә, Церн, Манҗ, Лиҗ, Нолха... һурвн ишкм уралан келт! — Энд-тендәс көвүд һарад ирв. — Үр, Савр, эн долаг харул-харулар зогса. Кениг, альд үлдәхән эврән мед. Дор ормднь. Зуг харулч болһнд... меҗәч болһнд туслң даалһвринь — хәләҗ-харх хүв һазринь сәәнәр, тодрха кевәр зааҗ өг...

— Соңсҗанав!

— Үүрмүд! — Болд бас нег шинҗлсн кевәр эргүләд хәлән, цааранднь келҗәнә. —Түрүн харулд тусна гидг— чинртә болчкад чинвртә. Чинрнь — орн-нутгин меҗәг, олн дотрас йилһәд чамд, һанцарадчн, келхд, даалһҗ. Чинврнь — кемр түрүн һарсн харулдан аман аңһаһад, хорт алдчкхла, тегәд, ямаран меҗәч болдмб? Хәрн, оньгта, болһамҗта церглтн. Алдг, эндү бичә һарһтн. — Толһач бийнь зөвәр мегдәһәд, чаңһрад одв. — Орн-нутгиннь меҗә харлһнд йовтха гиҗ закҗанав! Дәәч даалһвртн ил... Сурвр бәәнү?

— Уга!

— Күцәтн!

Савр түрүн долаг дахулад һарч йовна. Орн-нутгиннь меҗә хәләҗ-харх, олн-әмтнәннь төвкнүн җирһл делгрҗ, әәмшг угаһар бәәхинь теткх гисн дала седкл дотрнь буслсн, тегәд, байр-бахмҗ хойрнь мел цальгрн гисн көвүд, икл өргмҗтә кевәр йовлдад одв.

— Үр Нимә... ур Санл... үр Анҗа... та һурвн наарлт. Наадксинь, үр комиссар дахулад күүнд, сурһ... — Болд нег ик нүкн тал көтлҗ йовна. Орад ирхлә — әвртә: йоста штаб кевтә. — Нә. суутн... — Бийнь сууна, дахад, көвүд бас көлән дарна. — Би тадниг йилһәд авдгм... та һурвн — шамдһа болчкад шулун-шудрмг... тегәд даалһвр бәәнә: ики холаһар, һатлһар эргәд, ца көвәд, тентл һарад, хулсар орх... төрүн күүнд үзгдәд керг уга.

— Тегәд, бидн кен болхмб? — Анҗа зөвәр чаңһрҗана. Наадк хойрнь чигн өсрәд босхин нааһар бәәнә.

— Яһна? — Болд маасхлзад инәнә. —Көвүд, ода яһҗаснтн энви? Би та һурваг шүүһәд авхларн... Санята хойрулн таднд иткәд...

— Итксн төләдән гетүлч кехәр бәәхмчи? — Нимән нүднь һал гихм.

— Арһулдыч, Нимә!.. Соңсхнт, келсиг... Оңдан нег, оцл гийл кү йовулхла, дор ормднь бәрәд авчкв гий... наадн, тегәд, таднд бийсдтн таасгдхий. Уга!..

— Гем һарһсинь йовулхм гиҗ күүндсн яһла? — Санл бас сөрсәҗәнә.

— Хәрн гиһич!

— Бидн яһсм?!

— Арһулдыт, көвүд... — Болд йосндан инәҗәнә. — Түрүн экнәсн авн наадн соньн болтха гиһәд... та һурваг бәрнә гидг — усн дор болвчн, һазр деер болвчн — күчр... боомт (застав) кевәрн көөлдх болҗанавидн... Зуг мини сурхм — улм мек һарһад, үзгдл уга орҗ ирәд, зуг одак КСП гидгт орман үлдәхәс биш — меҗә эвдсн темдг — наадкинь эврән медтн... Удан бәргдл уга йовх дутман — сән! Тегәд, негл дәкҗ хортн болтн гиҗ сурҗанав.

— Йир негн болхла... — гиҗ Нимә наадксан хәлән, чирмәд оркв. Теднь эвт бас орҗах өңгтә. — Бәрҗ авхан келг!

— Тиим юмн әлд бәәдв? — Анҗа мусхлзна, бәәдлнь эн яһҗ гүүхән, тедн яһҗ көөлдхинь үзҗ, суух кевтә.

— Хәрн гиһич! — Санл халурхҗана.

— Тиигхлә, үүрмүд, өтрлтн. — Болд адһсар босв. Өөркснь бас дегц бослдв. — Медмҗән угаһар тентл һархлатн...

— Негл зөв гисн хөөннь, үр толһач, цаадкинь бидн эврән медсвидн... — гиҗ Нимә хәрү өгчәнә. — Тиим эсий?

— Зуг бәрхән медтхә, эднч! — Анҗа нөкднр талан дораһар «голс» гиһәд, «би үн эс келҗәнүв?» гисәр чирмәд оркв.

— Хәрн гиһич!.. Хортнас дордад одх юмн харһҗв энтн, үр толһач. — Санл йосндан цорхах бәәдл һарчана. Нимә Анҗа хойрнь түүгинь таасҗах өңгтә, хөрхш, марзалдад бәәнә.

— Күцәх зөв өгтн, үр толһач!

— Күцәтн!

— Не, йовый, — гиһәд Нимә түрүлв. Хойр нөкднь «шурд» гилдәд дахв. Ардаснь дахлдн Болд һарв. Одакс — мел уга. «Йосн шулмс» болад, толһаһан нәәхлчкәд, наадкс талан одс гиҗ санна. Болв иим-иим, шамдһа, шулун көвүд йовулсндан бийнь дотран бийдән ханҗ, таасҗах бәәдлтә— чирәнь мел инәг-инәг гиһәд, келәд керг уга.

Тегәд, бас нег ик нүкәр орад күрәд ирхлә, цуһар суулдна. Саня меҗә деер һардг йовдлмуд көвүдт келҗ өгчәнә. Минь эн келврнь икәр таасгдҗах бәәдлтә, нам кен негнь чигн көндрҗ хоолан ясснь медгдхш. Болд, ик захднь сууһад, чиңнҗәнә. Меддг йовдл — ниднин нег гетүлч бәрснә туск-үүсрт уга юмн бәәҗ гиҗәлә. Дамшлтта болчкад мектә, аврлт уга андн сәнҗ гидг билә...

Генткн зәңгч әмсхсн гүүҗ ирв. Һолан цокад нер уга. Үкс Болдын чикнд өкәһәд шимндҗәнә. Тернь доран өсрҗ босад, заквр өгв:

— Үр комиссар, нам тал! — гиснь, көндә аһариг — хойр әңг кеһәд чавчсн болад одв. — Үр Савр, цугинь һарһад зогсалт! — Көвүд мел көгтә кевтә өсрлдәд босад, гүүлдәд һарад бәәнә. Толһач комиссар хойр удсн угала, адһлдсн бәәдлтә һарад ирв. Хәләхнь, цуһар белн зогсчкҗ.

— Үр толһач, боомт кевәрн белн! — гиҗ Савр өмннь мегдәв.

— Үүрмүд, эвго зәңг ирв, — гиҗ Болд эклҗәнә. — Дөрвдгч харулын һазрар орн-нутгин меҗә эвдсн... цаг түдл уга олад, бәрх кергтә болҗана. Оньглтн! Саглтн! Эндү угаһар кетн! Цуг хамг көдлмшиг мини дарук үр Савр толһалҗана.

Тегәд, орн-нутгиннь меҗә эвдсн улс олад, бәртхә гиҗ закҗанав!

— Күцәх зөв өгтн, ур толһач!

— Күцәтн, үр Савр!

Гүүлдәд күрәд ирхлә, сад услдг салькн теермин өөгәр, хулсна иргәр, КСП деерк һурвн күүнә мөр дарсалдад бәәнә. Шинҗлхнь — ца көвәһәс һарч ирҗ. Нааран давад, садар орҗ кевтә: эсклә харул яһҗ эс аңхрдмб? Акад юмб? Һурвн-һурвн күн йова йовхнь эс үзнә гидг.

Савр, баг-багар меҗәчнриг хуваһад, даалһвр өгәд, йовулад бәәнә. Инҗә нохаһан көтлсн, мөр мөрдх болҗана. Савр, хаҗудан долан кү дахулсн, Инҗәлә йовҗана.

— Һалзн, үнрчл! — гиҗ Инҗә закна. — Мөртнь ор, фас!.. Зуг һә болсн Һалзн, хамриннь хаңхт авхш. Тиигх дутмнь эзнәннь яснь хавтаһад, нохан өмн һарад чирәд гүүхәр седнә, бас болхш. Өмннь һарад дуудна, бас — керглхш. Иим үүл бәәдви?

— Үр Инҗә, энч яһҗахмби? — гиҗ Савр уурта кевәр сурна.

— Үкмр, аальлҗана, — гиҗ Инҗә уульхин нааһар хәрү өгнә.

Болв, неринь келәд дуудад, деесәр чирәд, түүнәсн давад түлкәд, цока бәәтл, ноха эзнәһәр болҗах кевтә — дахад гүүв. Инҗә, дегд байрлхларн нам яахан медҗәхш: хойр талнь һарад, өсрәд-тогляд, теңкән уга. Арднь — Савр, хәәврин баган дахулсн, мөр мөрдн гихлә олдҗ өгл уга, ноха дахн гихлә үнрчлҗ гүүҗ өгл уга, басл чигн энд-тендән хулмлзад, үзг-үзгтән аңһлзад йовна. Йир анч авгдхш. Йир ормнь медгдхш.

— Һазр ишкл уга, аһарар одсн болвза, теднч? — гиҗ Инҗә, арһан барсн, маһдлҗана. — Эсклә Һалзн алдш угалм...

— Һәәд өгич, Һалзнан!.. — болҗ Савр уурлҗана. — Энчнь үнрчлҗ, мөр мөрдх биш, эврәннь нерән меддг уга бәәҗ.

— Яһна?

— Чамаг дуудхлач, чикән чигн көндәхшлм...

— Әрлһич, Савр! Һалзнас үлү ноха кенәд бәәнә? Келич!..

— Тегәд, үнр юңгад эс авна энч?

— Авха-а... Автлан тиигҗәнә...

— Авха-а... — гиҗ Савр Инҗән келинь дурана. — Авдг болхла, мөрәрнь көтләд күрч ирн гиҗәнм...

— Эй, теднч, — Инҗә мел доран өсрәд одна, — тәмк цацсн болхйи?

— Яһна?

— Яһна гисн юн үгви? — Инҗә йосар чаңһрҗана. —Һалзн биш... Һалзнас болхнь тенҗ оддг бәәнм...

Цуһар ниргәд инәлднә. Савр — нег үлү: саамлад мел лагшад бәәнә. Кесгиннь нүднәс нульмсн цәәрәд — келхм биш. Инҗә доран му бәәдл һарад, һульҗиһәд одв. Үлү, алдг келәд орксан медҗәнә. Уурлад, чирәнь хар күрңтҗ оч, нааран-цааран хойр нохаһан чирәд:

— Хә, Һалзн!.. Хә гинәв!.. — болад көләрн һазр чигн тавшна, бүчәснь татна. Зуг ноха дор ормасн көндрҗ өгхш. Ярвкҗ, күрклхш — уга, әмсхәд, келән балдалһад, «Яһнач намаһан ода?» гисәр, итклтә нүдәр эзн талан хәләнә.

Генткн зәңгч хурдлад күрәд ирв.

— Үр Савр! Меҗәг Негдгч харулын өөгәр эвдҗ... Һурвн күүнә мөр...

— Ца хаҗуһасйи? — гиҗ Савр адһҗ сурв.

— Уга, үр Савр... эндәс — тиигән...

— Тер биший! — Савр көләрн һазр девсәд авб. — Эн андн нохала ноолда бәәтл... — гиһәд һарарн саҗад, икл һундлта кевәр нульмна. — Тиигән гүүнә!..

Дор ормасн цуһар, тарвалдад одна. Саак Һалзн Инҗәг дахҗ өгчәхш... Тернь уурлад, уульхин нааһар әрә торҗанала, девсчкәд, әмтнә ардас һарад хурдлна. Болв, нохала чирлдә бәәтлнь, нөкднр зөвәр уудҗ оч, күцгдхш. Улм уурнь күрч, эмкәһән зууҗ, әмндән күрч гүүҗ йовхнь, генткн шүрглдәд, Һалзн хурдлад ирнә. Инҗә байрлад, дееснә үзүрәс шүүрч авн, дахад гүүнә. Ноха үүг йосндан чирҗ йовна. Тиигх дутман Инҗә улм тукрҗ өгәд «Һалзн, шть-шть!» гиһәд, ноха улм чаңһрад, эзнәнь көл һазрт күрсн-угань медгдхш — дегдрәд, Савһр эдниг күцәд, нам эднәс давад, түрүләд, Негдгч харулар орад ирв.

— О, үр Инҗә, нохатн әвр бәәҗ, — гиҗ толһач келҗәнә. — Эрдмнь ямаран?

— Эрдмнь чигн му биш, — гиҗ Инҗә, хамр-амарн ки авчана.

...КСП деер шин мөр дарсалдад бәәнә. Лавта — эндәс ца көвә тал орҗ.

Савр өөрдәд, шинҗләд, аҗглад... басл чигн болһамҗта кевәр нәрдүлҗәнә. Толһач комиссар хойр бас, тус-тустан чигн, хамдан чигн хәләнә, хоорндан гүңгр-гүңгр гиһәд, күүнднә.

— Үр Савр, яахар седҗәнәт, тегәд? — гиҗ Болд сурҗана.

— Харулан чаңһанавидн, үр толһач... Орсн, һарсн хойр мөринь бас чигн шинҗлнәвидн: альд одсинь, яһсинь йилһнәвидн... Немр заавр бәәнү, танд?

— Уга, үр Савр. Тоолвртн чик... кевтнь күцәхлә — сән!

— Күцәх зөв өгтн!

— Күцәтн!

Баг болһн даалһвр авад һарад бәәнә. Хәәврин ик багиг Савр бийнь дәкәд толһалҗана. Инҗә, саак Һалзнан чирсн, мөр мөрдх саната, һал-маңнад йовна. Толһач комиссар хойр штаб тал һарв.

— Шпик болчкад шпик! — гиҗ Болд келәд, инәҗәнә, — Һурвулн чигн...

— Хәрн гиһич... зөвәр үүлинь ик бәәдлтә, — гиҗ Саня бас инәнә.

— Нам эс олдхнь — сән болх...

— Яһна?

— Яһна гисн? Одаксиг үзвч?

— Үзвә, — гиһәд Саня инәнә. — Әмнь һарн гиҗ йовна.

— Һарл уга яһдмб? Хортнас дордх седкл кенд бәәх?

— Тернь терл... Зуг... — Штабд эдн күрч ирв, харул бәәсн — уга. — Харул яһсмб? — Саня энд-тендән хулмлзна. Үзгдхш. — Бас гүүһәд йовҗ одсн болхйи?

— Тиим юмн альд бәәв? — Болд шүрүлкҗәнә. — Кен... Санҗ эс билү?

— Э-э... Инҗәг нохата гиһәд сольсн бәәнм...

Толһачин «хора» тал орҗ ирхлә — һурвн «гетүлч» инәлдәд тосҗана. Булңд күләтә Санҗ шугшад кевтнә. Болд Саня хойр нег-негән хәләчкәд, йосндан алң, болҗана.

— Тадн кезә нааран күрч ирвтә? — гиҗ комиссар сурҗана.

— Одахн, — гиһәд Нимә маасхлзҗана.

— Мөритн хәләсн...

— Бидн нурһарн орад, нурһарн һарад...

— Яһад гинчи?! — Болдын хойр нүднь гилвкәд одв. — Ай, иим әвртә көвүд бәәдви!

— Хәрн, дегд түргн меҗә эвдрҗ одлала, — гиҗ Саня маасхлзна.

— Не, мана харулыг яһҗ?

Аа, тана харултн, — Нимә деесинь тәәлн бәәҗ наад кеҗәнә, — тиигән хәләсн бәәҗ...

— Мөр мөрдсн улс тал... — гиҗ Санҗ шугшна.

— Не, Санҗ, үкс гиһәд хүрдлад, цугинь наар ги...— Болд доран суув. — Иигәд, эндртән төгсҗәнә ги... Эднә тускар ам аңһадг болвзач. Медвчи?

— Медв!

— Күцә!

Удсн уга, цуһар гүүлдәд аашна, шууглдад йовна. Зуг өөрдәд ирчкәд, таварн суух «һурвн хорт» үзчкәд, доран таг болад, һудилдәд одна. Алң болҗахнь ил: нүднь икдәд, гилвкәд, шамас тату биш; чирәнь гихлә, өңгән гееһәд, утдан сунсн болад одна. «Ода кезәнь, альдаһар, яһҗ эднч ирсмб? Шулм, эрлг болвза?» гих сурвр күн болһна толһа дотр торлзна. «Акад юмб?» гиҗ күн болһна чееҗ мааҗсн, бүлкн болҗ хоолднь тееглсн бәәхнь алдг уга.

Тедүкнд Савр сууна. Басл му бәәдлтә: күмсгнь буугдад, нам хойр чикнь чигн делдиҗ кевтәлә. Ә төрүц һархш. Өмнән элс иләд, тегшләд, түүндән ю-кү бичсн, зурсн болад эрәләд, мел тагчг. Нам толһаһан чигн өндәлһҗ бәәхш. Хаҗуднь. шүрглдәд гишң, Инҗә сууна. Бас дун шун уга. Зуг хойр талан хултхлзад, «кен, ю келәд оркна?» гисәр, энд-тендән чикән өгнә. Нохань, одак әвртә Һалзнь, уга. Уурлад көөчкҗ кевтә;

— Не, цаг үрәҗ биш, — гиҗ комиссар келҗәнә.

— Үр Савр, заквр өгтн, — болад толһач босв. — Тернь мел белн, күләҗ бәәҗ кевтә: дун уга, тагчгар босад һарв. Көвүд цуһар «дард» гилдәд босад, нам заквр өгснәс чигн дегц, арднь дахлдв. Шог, наадн гих юмн йир соңсгдхш. Цааран зогс гиһәд, дораһар чичәд, худрад окдг чигн уга. Ичр хату болҗахла яһ гинәт? Күн болһн тус-тустан зовлң кеҗәнә. Күн болһн бийән гемшәҗәнә.

Толһач комиссар хойр һарад ирв. Эднә чирә-зүсинь, бәәдлинь хәләхнь, дала серглң биш. Ода юундан серглң болдмб? Бүкл боомт кевәрн хортнд меклгдәд, нааран-цааран хойр аман аңһалдад гүүлдсндән... меҗәһән эвдүлсндән байрлхм биш.

— Үр толһач, боомт кевәрн зогсагдв! — Савр өмнкәсн улм мегдәһәд одв. Хойр нүднь «ода яһна? Юн гинә?» гисәр гүүдгләд бәәнә.

— Үүрмүд! Тегәд, меҗә харлһна түрүн өдр төгсв. Үүнә ашиг ода мана комиссар диглх... — гиҗ толһач хооран һарв.

Саня, хоолан ясад, уралан невчк өөрдәд, эклҗәнә:

— Үүрмүд! Түрүн өдр гихәс... түрүн, сүл гисн йилһл угала. Тегәд, мини келхәр седҗәхм — дуту-дундын, эндү-хаҗһрин туск. Тер хамгиг түрүн өдрәсн авн уга эс кехлә, меҗә кезә чигн задһа бәәх болҗана. Тиигхлә юн түрүн, сул бәәдв? Кенд тиим меҗәчнр кергтәв? — Комиссар зөвәр чаңһрад, дунь бүдүрәд ирв. — Эндр болсн йовдл авад хәләйл. Юн гисн юмн болҗана? Хортна мөр!.. Бидн түңгинь үзчкәд, мана һазр тал һурвн күн орҗ ирҗ гилдәд, өөдән-үрү хойр әмсхәд гүүһәд... Дәкәд зәңг ирҗәнә: «Одак һурвн күн хәрү һарч» гиҗәнә. Тиигхлә толһач бидн хойр бас һарад гүүҗәнәвидн. Ирхлә, КСП деер мөрнь дарсалдад бәәнә: Һарч! «Тегәд, яһлав-халг, альд одсн, кенлә харһсн?» гилдәд бидн гүүх билү... Хортн гихлә, һурвулн үзгдл уга ирәд, улм давад гих кергтә, штабин харулчиг, аман аңһаҗатлнь, дөрнь таг күлчкәд, толһачин хорад амрад суудг болҗана.

Эндү мана тегәд юунд гихлә? Негдвәр — бүрдәц ода чигн тату. Хойрдвар — дамшлт уга. Бүрдәцин халхиг бидн зөвчләд, чиклх зура кеһәд авчксн бәәнәвидн. Дамшлт гихлә — цаг керглдг зөвтә. Болв манд, меҗәчнрт, үлү цаг уга. Гүн йовҗ — сурх кергтә. Босад зогсҗаһад! Эврә тоолвр кергтә! Болһамҗ! Оньг! Седвәр! Мек!

Мек гихәс... Эндр маниг хортн йоснан меклвш! Наадна зокалар болхла тедн, тентл көвәд һарчкад, тендәс орҗ ирәд, меҗә эвдх, бәәсн... Эдн болхла, тиигән һатлхар седхләрн, хооран цухрад усар орҗ. Тиигхлә, мөрнь нааран йовсн болҗанм. Олҗ авх кергтәлм: энд шуугад, гүүлдәд бәәхлә, талдан һазрар хортн һарч ирҗ. Һархларн — бас цухрад... мөрнь усар орсн болҗ маниг тенүлҗәнм... Эн саамд хортн болҗ наадсн һурвн зөвәр сән сурһмҗ цуһараднь өгв гих кергтә.

Тегәд, үр Нимә, үр Аңҗа, үр Санл һурвнд, тиим олмһа мек, ухата йовдл үзүлснднь, толһач ханлт өргҗәнә.

Эннь — негн. Хойрдхла — Негдгч, Дөрвдгч харулын белн штабин харулчнр — эндрк һурвн — дарук нааднд хортн болхм... Иигәд, үңгәрн наадн төгсҗәнә. Цуһар — сул... — гиҗ комиссар үгән төгсәв. Ода ю чигн кех дурнтн гисәр, бийнь дор ормдан суув. Саняг дахад цуһар суулдв.

Болв, чиңнхнь, күр мел наадна тускар. Кесг селвг өггдҗәнә. Кесг зүткән чигн һарх бәәдлтә: ю-күн йосндан йилһрҗ йовна. Бәәс гихлә, бас чигн немр һархнь лавта. Көвүдин седкл медс гиҗәнә, Болд сурна:

— Не, наадн яһв, таасгдви?

— Таасгдв!

— Әвртә!

— Сән!

— Бас наадхм!..

— Уга, ода иигәд болх, — гиһәд Болд босна. —Хәрйә, үд давҗ оч...

— Э гиһич! — болҗ өөдән хәләчкәд, Инҗә келнә. — Хәрхм!..

Тегәд, шуугад, ниргәд, заагтнь нег-негән чигн гемшәҗ йовна, көвүд селә орад һарв.

* * *

Болд Саня хойр — толһач комиссар хойр биш, — эңгин көвүд гийл, нег-негнәсн ахлхар седәд урлдсн, көөлдәд, хашан ардас гүүлдәд аашна. Саня түрүләд гүүҗ орад, ардан үүд хааһад, Болдыг орулҗахш. Тернь басл чигн әмндән күрч. бәәсн чидлән һарһҗ, түлкҗәнә. Саняг чигн му келәд, үүлинь үзүлх болад, авад һарад бәәнә. Болв, келсн — угач кергтә биш гисәр, эннь чигн чирдәҗәһәд үүдиг нааһаснь түлкҗәлә, генткн, сүл хаяд һарад гүүхләнь, Болд нурад унад одна. Саня элкн-модн инәһәд, Болд, гихлә, саак дала юмнла элмриг харһулхан келәд, яхлад босҗ йовна.

Байра мел дигтә эдниг хәәһәд һарч йовсн, зөрлцәд бәәв. Үзчкәд, зогсҗахм уга, доран хәрү эргв, болв, йовн-йовҗ ду һарад, номһрхш:

— Дәрк, дәрк, яһсн юмсви? Күлә, күлә — уга. Арһан барад, хәәһәд һарч йовлав. Хәрн...

— Иигтлән манар төр кеһәд яахмбт? — гиҗ Болд ээҗән шоодҗана.

— Төр кел уга яһтха гихәр? — Байра йосндан чаңһрҗана. — Хей, кезә һарлата? Өрүнәс нааран деертн кедү цаг болв, а?

— О, бидн, ээҗ, дәәнә туск наад наадад...

— Дәрк, дәрк, долан бурхд әәлдтхә, җахн-җахн...

— Ээҗә, бидн йосн меҗә кеһәд, боомт һарһад...

— Болд — толһач, — гиҗ Саня орлцҗана.

— Саня, комиссар...

— О, дәрк, дәәнә нүднь сохрад, чикнь таңхрх болтха!..

— Ээҗә, бичә керлд... — Болд шүрглдәд, зуһудҗ йовна. — Бидн дәкҗ...

—Э-э, тиим боллго... — Байра хойр көвүн тал хәләһәд инәнә. — Мел үүд ишкәд һарн — мартчкналмт... Хоттн көрәд усн болвл... Дәкәд, бичг ирсн...

— Бичг?!— Болд өсрәд одна. Саня бас тогляд, авад һарад бәәнә. — Бичг?!

— Негн биш, хойр...

— Ура-а, хойр бичг ирҗә-ә, — гиһәд Болд герүр сарвлзад гүүҗ йовна. Саня чигн үлдҗәхм уга. Басл чигн берк кевәр хойрулн байрлҗана. Зуг герәд орҗ ирхлә, энд-тенд харвхнь, хәәхнь — бичг уга. Иигән—нег, тиигән — нег, хойрулн басл чигн хәәсн болна — уга.

— Ээҗә, бичг альд бәәнә? — Болд тесҗ чадад, хәәкрнә.

— Бәәнә... — гичкәд, Байра нам адһҗ чигн йовхш. Улм таварлад, зууран ю-кү хурасн болад, инәһәд йовна. Альд орксан чигн келхш. Көвүд йосндан тесҗ чадҗахинь үзчкәд, «герән санҗадг болнал эдн» гиһәд санань зовна. Зовл уга чигн бәәшго. Көөрксин бәәдл дегд. Тегәд, бас чигн хойраһинь наадлс гисн бийнь, Байра орҗ ирәд, дер дорасн татад, бичгүд һарһад өгнә. Болд хойраһинь шүүрәд авчкад, негинь Саняд өгнә. Хойрулн тус-тустан бичгән сексн, дотран умшна, зуг урлнь хая-хаяд көндрнә гихәс биш.

— Ура-а, би энд, ээҗдән бәәҗ, сурһульд орх болҗанав, — гиһәд Болд доран тогльна. — Ээҗә!..

— Би... бас, — гиҗ Саня арһул келв. — Көвүнә чирә-зүснь, бәәдлнь оңдарҗ одв. Одак байр, шог мел уга

— Хей, яһҗ? Юн болҗ? — гиҗ Байра хойраһинь мөшкнә.

— Яах билә? Мана цаасиг нааран йовулҗ, — гиҗ Болд ээҗдән цәәлһҗәнә. — Энд сурһульд ортха гиҗ...

— Чини цаас илгәснь медгдҗәнә, — Саня саналдҗана. — Миниг яһад илгәснь медгдҗәхш.

— Арһулдыт... — Байра хойраһинь хөрҗәнә. — Чи, Саня, бас үлдхмбчи?

— Э-э... — көвүн толһаһарн гекнә.

— Юн гиҗ бичҗ?.. умшич, Болд!..

— Нә, соңслт... «...Сәәхән иньгм, Болд, ээҗән соңсҗа. Ээҗдән нөкд болҗа. Ээҗчнь медәтә биший, бичә март, нәйи? Бидн хойр амрлһнд бәрн ирҗ чадшго болх бәәдлтәвидн. Төр дегд бачм болчкад, эркн, амрх биш, нам... ода юуһинь чамд цәәлһхв. Чи, эврән, цергә күн, мана керг-үүлиг, Болд, медҗл бәәхговч. Тегәд, дав зуур чамаг өөрән, ээҗләһән бәәһәд, сурһульд ортха гиһәд, хамг цаасич йовулҗанавидн. Ааҗа аак хойрч дару-дарунь бичг бичәд бәәхвидн. Бичә сан, нәйи? Болд, Саня чамла бас бәг. Медвчи? Ээҗдән кел. Эк-эцкнь бас, манла әдл... Тиигхлә бидн хоорндан зөвчләд, та хойр хамдан бәәсн сән болх гиҗ шиидвидн. Саня — сән көвүн, чини эркн үр. Үүнәнч цаасинь бас илгәҗәнә. Хойрулн ээҗән соңстн, бичә альвлтн, сәәнәр сурһулян суртн. Бидн цуһар төрән күцәхләрн, ирәд авад бәәхгов. Ээҗдән мана — дөрвләһәсмдн — эркн халун менд кел. Дала әәх юмн уга. Бичә седкләр зов ги. Бидн зәңгән өгә бәәхвидн. Саняд — ик менд. Байрта харһий. Чини аак ааҗа хойр».

— Хей, Болд, тегәд, эднч яһсн болҗана? — Эмгнә нүднь мел дүүрң әәмшг, на-ца хойр гүүдгләд, көндәхнь цальград, нульмсн асхрад одхдан арашго. Болд түүгинь медҗәнә; ээҗән невчк аадрулс гиҗәнә.

— Ээҗә, чамд юн гиҗ бичҗ, а? Соңслч, — гиһәд Болд дәкәд умшҗана — Дала әәх юмн уга. Бичә седкләр зов ги...

— Дала әәх юмн уга, — гиһәд, арһул Байра давтҗана. Саналдна. Болв чигн — бәәх болҗана.... — Саня тал хәләчкәд, йосндан санань зовҗана. Көвүн мел бичкрсн болад, доран агчҗ гим дүңгә. Күмсгнь буугдад, нүднь, гилвкәд бәәдг нүднь, өңгән тас алдҗ. Хойр ээмнь хурагдад, нам келтәсн болад, деернь икл ачлһ ачсн даңдҗана гихм.

«Көөрк, көөрк, саахн һол талас аашсн Саняһас юмн үлдсн уга» гих санан орна.

— Ээҗә, юуһар төр кеһәд бәәнәчи? — гиҗ Болд тоолвринь салвлна.

— Хей, көвүд, — гиһәд Байра сарвлзад босна. — Һаран уһатн. Хотан уухм...

— Та, комиссар, яһҗанта? — гиҗ Болд Саняг шоглҗана.

— Юн болҗахнь, Болд, намд төрүц медгдҗәхш...

— Намд бас... Тегәд яахм? Доран һулдыҗ оддгч юмб?

— Һулдысн угав... Зуг...

— Юн зуг? — Бодд шүрүлкҗәнә. — Залу кевәр бәәх... Хааляд, урсад...

— Кен хаальҗ, урсҗана, а?

— Бий тегәд?

— Хара йовдл биш, медҗәнчи?

— Ода медвчн яахв?

— Сурһуль, белдвр цергт болдгиг мартвчи?

— Тиигәд бичн гиҗәнм, юуһинь нуух билә?

— Хәрн гиһич!

— Нә, комиссар, һаран уһа. Манһдурк өөкнәс, эндрк оошк гидг... — Болд маасхлзад инәнә, болв тернь йоста тоолвринь далдлҗ чадсн уга, Тиим инәдиг «хусрң» эс гидг билү? — Юн, күн болвчн хотан ууһад авчкнал, энчнь....

— Чи бичә, Болд, баатрхсн болад бәәһич, нәйи? — Саня одад һаран уһаҗана. Чини дотр ямаран «мис маальҗахинь» би соңса бәәнәв. Үзә!..

— Көвүд, наартн! Байра улм чаңһрсн болад бәәнә — Цадтлан идтн... Бас келһтн...

Генткн эрст өлгәтә ик, далһа амта хар тәрлк ширд-пард гисн болад, әмрәд ирв.

— Юу, һал уд болҗ кевтәлм, арадив келхәр бәәнә. — Байра шаазңгсар цә кеһәд, көвүст өгчәнә. — Ардаснь цә уутн, ундасхт...

Хар тәрлк ширд-пирднь уурад, экләд келҗәнә: сән, тодрха биш, болв ю келсинь йилһҗ болхм. Зуг Болд Саня хойр керг кеҗ соңсҗахш, Байра бас сәәтр медшго болҗана. Эдн, күн болһн, туслң эврәннь тоолврта, әмн болһндан онц ухалврта, түүндән авлгдсн, сууна гихәс, хот идҗәнә. Кедү дүңгә ухань тенд, холд йовдг болвчн, дассн юмн әмнлә гиһәд, ухриг чигн амнаннь хаҗуһар авч одхш.

— Саня, соңсҗанчи? — Болд ухран хаяд, Санян ээмәс авад, угзрҗана. — Саня!

— А-а... Болд, юмб?

— Соңсич!.. — Болд радио тал зааһад босҗана.

— Юн гинәчи?

— Дән гинәв!..

— Ай?.. — Бийдән цә кехәр йовсн Байра ковшган алдад, унһана. — Хей, юн гивчи? — Хәләхнь, чирәнь цаһан кимр болҗ оч. — яһҗ?

— Арһулдыт!.. Соңсйа!.. — Болд һарарн докъя өгнә.

Дән эклснә тускар радио келҗәнә. Хүүвин засг олн-әмтн талан кесн герчллһ өгчәнә: «СССР болн Германь хоорнд дәврлт кешго бооцан бәәһәд, тер бооцана цуг неквринь Хүүвин засг цань уга гидг үнн чикәр күцәҗәсн бийнь, мана орн-нутг тал дәврлт кегдв. Эн бооцан эклҗ үүлдснәс нааран, СССР үүг күцәҗәхин тускд германск засгд нег чигн һундл уга бәәсн бийнь, мана орн-нутг тал дәврлт кегдв». Тегәд, урднь нам соңсгдад уга, итклән барсн, деермч дә босхсн гем кевтән германск засгин болҗ һарчана.

Немш келн-әмтн, мана орн-нутгин олн келн-әмтнлә әдл, дә эс хәәсинь, эднд кергго гисн юмнь терүг, Хүүвин засг дегд сәәнәр медҗәнә. Үүг, орн-нутгин һардвр, фашизмин махсг чонмуд, донта Гитлер толһачта эклсинь бас медҗәнә. Эднд пранцс, чех, поляк, серб улс һартан орулад, Норвегь, Бельгь, Дань, Голландь, Грець болн нань чигн орн-нутгуд дорацулснь баһдҗахинь чигн медҗәнә.

Тегәд, дән герәрнь орад күрч ирхлә, хортна өмнәс босад цоклдхас талдан эв хүүвин күн болһнд уга болад бәәвә. Хүүв орн-нутгин зертә-зевтә чидлиг зөрмг, баатр кевәр фашистын деермчнрлә ноолдтха гиҗ засг закв. Күч-көлсчнриг болхла, эврәннь шунмһа көдлмшәрн эңкр Улан Цергиннь кергтә тоотынь тетктн гиҗ дуудв. Орн-нутгтан учрсн иим күнд кемлә Коммунистическ намын эргнд улм хамцтн гиҗ олн-әмтән засг дуудад, мана хүүвин әмтн Төрскнә эркн даалһвриг үнн седкләрн күцәх гисн ицлтән илдкв. «Мана керг зөв. Хортн күүчгдхнь ил. Диилвр манань лавта» гидг үгмүдәр герчлһн төгсв.

Эн үгмүд хөөннь фашизмин деермчнрлә кегдҗәх ноолданд хүүвин олн-әмтнә һол дуудвр болснь тер.

Ик хар тәрлк келдгән уурв. Болв, цань шир-шир гиһәд... мел зогсҗахм уга кевтә. Тер хоорндан кесг болчкв. Эн һурвнан — Байра, Болд, Саня — кень чигн ә һарчахш. Нег-негн талан хәләхш, нам доран көндрхш. Әәҗәнә. Ода соңссн, тедү дүңгә үүсрт уга зәңгд дегд чочхларн, келн-амнь зууньрч гиҗ келм: хоолднь ик бүлкн теегләд, үг чигн һарһҗах өңг уга. Хаҗуһас һурвлаһинь хәләхнь — күн харм төрхм. Бәәх, суух бәәдләрнь авхла, эдниг, келхд, гетҗәһәд модар толһадҗ гихм— көөркс, диинрҗ оч. Тус-тустан эврә кирцәһәрн тер күчр аюлыг дотран теермдҗ, түүндән авлгдсн, тагчг сууна.

Санян хойр нүднд гихлә... «Арзалдад, дала хортн нүрәд орад аашна. Өмннь — танкс! Һал-болд хойрар һазриг негнднь күргҗ ширгәнәв гисәр, тер төмр адусднь ү-дә уга, хаһад, хамхлад-күүчәд йовна: өөрдәд күрч ирв. Мел тер саамлань, йот (окоп) дотрас өсрҗ босад, ардан эргәд: — Намаг дахад уралан, ура-а! — гиһәд хәәкрәд, пистүләрн дайлсн эцкнь хортна өмнәс гүүҗ йовна. Генткн, эцкнь бүдрсн болад, зүн өрчән бәрәд, унад одна. Деернь элә кевтә ирәд, экнь мөн, цергә хувцта — сарвлзад... эцкнь, арһул нүдән секәд, хәлән таньҗана: «Машенька, көвүндм, Саняд, келич гичкәд...» Көвүн, тер тоолврасн чочн тусад, дотрнь киит дүрәд, заратрулад авна. Дораһар Болд тал хәләнә. Тернь бас... «Орҗ ирсн хортыг хомин цокад, хооран кен гихлә, хаалһнь күчр. Тесҗ чадад манахс кевтҗ одна. Тиигхләнь, эцкнь, үкс босад: — Коммунистнр, уралан!» — гиһәд хәәкрәд, гүүҗ йовна. Коммунистнр, бишнь чигн цуһар, комиссаран дахад дәврәд, хортна зергләһәр орад күрч ирв. Һар бәрлдән болҗана. Манахс чигн унна. Тедн чигн көлврәд одна. Генткн, эцк талнь ик чигн хортн гүүсн, — цаадкнь үзҗәхш — цааһан цоклдҗ йовна...» Хар мөртә тоолврви? Болд, түүндән сеҗәд, дегд әәхләрн ээҗән дураһад, барун талан һурв дәкҗ түргәд, нульмсн болна.

Тегәд чигн тиим бичг... — гиҗ, тагчгиг эвдҗ, Саня саналдв, — Ода яахв? Цаг зуур энд сурх болҗанавидн... Тиим эсий, Болд?

— Тиим... Цаг зуур боллго...

— Хей, тегәд энч йосн дән эс болҗани? — Байра ачиннь ханцнас татна. Саня тал «чи ю келнәч?» гисәр шилтнә. — Дәрк, дәрк, иим, һазртан эс багтсн, һә болсн шулмс бәәдви?! Одак көвүн бер хойр... Дәрк, дәрк, долан бурхд минь, зуңквин гегән, мана һазрин сәкүсн әәлдтхә... а хәәрхн!

Удсн уга, эн зәнг, хурдн хар моһа кевтә, уульнцар иигән-тиигән хойр өлвкәд, хойр күн харһвас төр кеһәд... хүүв болад бәәв. Тиигл уга чигн бәәшго Дән! Күүнд нөкд биш, дән болдг төләднь, дән гиҗ эс нерәдсн болхйи? Ачинь авад, аавинь хоосрулад... эцкинь авад, үринь өнчрүләд... авалинь авад, гергинь белвсрүләд... иньгинь авад, күүкиг һанцардулад... келхлә далала! Кедү хамгиг хамхлад, күүчнә. Кедү хамгиг шатаһад, уңгднь сууна. Тиигхлә, төр кеҗәнә, хүүвлҗәнә гиҗ кениг чигн гемшәҗ болшго.

Хәләхнь, Палан тал Дорҗ аашна. Аашна гихәс, адһад, хол-хол алхад, нүгдһлзәд, ик цогинь чигн, дала наснь чигн боомтг болҗах уга кевтә: зөвәр шүрүтә йовна.

— Байра, зәнг соңсвта? — гиҗ хашан үүдн хоорндас, сәәтр орад уга йовҗ, хәәкрәд сурҗана. — Мана эмгн селәнә хүүв орсн, соңсҗ ирв... Үүмлдәд — нер уга гинә. Танад юн зәңг бәәнә?

— Яа, хәәмнь, Йорҗ минь, намас күн зәңг хәәдви? — Байра асхрулад авна. Белдк альчуран татч авад арчна. Зуг нульмсн дәкн түргләд, дәкн альчуран татад...

— Уга, бергн... Мана хотнд ода деерән нам сәәтр сурдг күн чигн уга. Арһтань — кеер: тәрә хуралһнд, өвснә хадлһнд... Гертән кевтсн өвгнәс һазр эргсн көвүд гиһәд... эднәс нег анч авхар...

— Йорҗа, арадив келвш: көвүд соңсв...

— Хей, юн гиҗ келвә? — Дорҗ, дор ормдан шуд эргәд, Болд тал хәләцән тусхв. — Яһҗ?

— Дән эклҗ... Өрлә, дөрвн часла, зәңг-зә угаһар, генткн дәврҗ...

— Кен?

— Немшнр...

— Тегәд яһҗ?

— Тегәд, нарн суух үзгин меҗән туршар...

— Туршар гисн? Ик хол һазрви?

— Хол... Хар тенгсин көвәһәс авн Балтикин көвә күртл...

— Хм... — Дорҗ шагшрҗана, толһаһарн нәәхлнә. — Өлзгәс... Тегәд яһҗ?

— Мана һазр тал орхар дәврсн деерән, кесг ик-ик, сәәхн балһсд деер бомб хаяд...

— Хәлә-хәлә... Яһна йир?

— Яах билә, көгшә... — Болд саналдв. — Манд күүнә делм һазр чигн кергго. Болв, эврәннь тө чигн күүнд өгшговидн...

— Намий?

— Нам гихәс... «Кемр маңһдур дән болхла», — гиһәд Болд дуулна.

— Тиим болтхал энч, көвүн... — Дорҗ маасхлзна.

— Аа хәәрхн... амнч тоста болтха, — гиҗ Байра зальврна.

— Не, көвүд, ханҗанав таднд... — Дорҗ босад һарч йовна. — Немш эс гинтә? Өлзгәс! Нә, асхндан адунд һарнта, көвүд?

— Һарл уга, — гиҗ Болд байрлв.

— Һарна, — гиҗ Саня дөңнв.

Дорҗиг йовсн ард, хойр көвүн тус-тустан бичг бичҗ сууна. Басл чигн бәәсән эк, эцкдән медүлх саната. Ах төрнь гихлә, хойраннь чигн — дән! Тегәд, юн болҗах, яһҗах, альд, кен йовхинь сурад бичҗәнә. Хойрулн чигн бәәсн һазран таасад, энд сурһульд орх болад белдвр кеҗәх болна. Хойрулн чигн ээҗин келсиг соңсдг, кень чигн эс альвлдг... Ахрар келхлә, бидн әвр сән бәәнәвидн, мана тускар бичә ухалтн, бичә зовлң кетн гисн үг гийл. Тегәд, хортыг түргн гидгәр хамх цокҗ, төвкнүн бәәдл олнд тетктн гисн сурврар бичгнь төгснә.

— Хей, намас менд келхән бичә марттн,

— гиҗ Байра бас орлцн йовна. — Эсклә, эврән эс келхлә, күн медшго, мини нериг нам амлл чигн уга бәәх улс...

— Ээҗә, менд келх биш, әвр бәәнәвидн... ээҗән соңснавидн гиҗ...

— Э-э, икәр соңснат... Өрүн һархла — асхн күртл... Сурһульта болхнь, бичәд йовулх биләв... Ирхинь күләх кергтә болҗана.

— Ээҗә, яһҗахмчи? Бидн...

— Уга, ээҗнь, хойр көвүндән невчк ачрхҗанав, — гиһәд, Байра босҗ ирәд, селгәдәр толһаһинь илнә, тус-тустнь үнрчлнә. — Ухата юмс...

— Ээҗә, бидн бичг яршгт хайчкад, цааранднь йовад нааднавидн...

— Тиигтн... Зуг Йорҗла йовхан бичә марттн.

* * *

Көвүд гүүлдәд йовад одна... Зуур кесг нөкднр харһна. Неҗәдәр, хошадар немгдә йовҗ, арв һар көвүд лавк тал ирнә. Тегәд, поштын яршгт бичгән хайчкад, штабан орад, текәлдәд һарв.

Гүүлдәд күрәд ирхлә, көвүд чигн, күүкд чигн, семрү бәәнә. Эднә чирә, зүсәрнь ю күүндҗәснь медгднә: саак дән!

— Нә, комиссар, келич, — гиҗ Савр сурҗана. — Зәңг зүсн-зүүл... Зәрмнь мел соңсҗ уга... Күүнә зәңгәр хүүглдәд йовна.

— Келхәс урд... би келнәв, — гиһәд Демчин Болха сәәхн нигт хар күмсгтә, хо-цаһан күүкн, эгцлсн үсән хооран кеһәд, адһад босв. — Чи, толһач! — Болд тал зааҗана. — Чи, комиссар, — Саняг нүдәрн цөлгәд авб. — Тадн, көвүс! — Цугинь харвад оркв, — Яһҗах улсвт? Яһсн болҗ маниг өөнәт?.. Күүкд меҗәч болҗ таднла наач чадшго яһсмби?

— Күүкд?.. меҗәч гинчи? — Инҗә инәҗәнә. — Күн болҗ соңсад угав...

— Чи йиринә ю соңсдг биләч? — күүкн Инҗә тал өөрдҗәнә, тернь, саглад, хооран девәд авна. — Тадн, цуһар чигн. «Күүкн—летчик, күүкн—эмч, күүкн — дәәч» гиҗ соңссн уга билтә?!

— Болха, арһулдыч... — Болд төвшүнәр келҗәнә. — Чи юңгад уурлад, хәәкрәд...

— Ур бий зовадм, уул мөр зовадм...

— Чи, Инҗә, чикән атхад су... — Болха шилвкәд бәәнә: уурнь тәвгдәд уга. — Икин чееҗ болад...

— Шам гиснәс эс дутдг шар кичг... Яахмб? — гиҗ

Болхан үр күүкнь—Эңгә дөңннә. Шиләврәр цокулх дутман шурһад орад...

— Чи, Эңгә!.. — гиһәд Инҗә нудрм үзүләд босҗ йовна.

— Яахмбчи?! — Болха мел өсрәд одв. — Хей, яахмбчи?

— Чамас кен әәдви? — гисн Эңгә элкн-модн. — Тер бичкн гоога нудрман гоглзулад... Күүкд цуһар ниргәд инәлднә. Көвүд бас тесҗ чадҗахш. Инҗәд келдг үг чигн уга, ноолдн гихлә — чидл күрш уга... Яахан олҗ чадҗана. Болв, бас нерән һутах санан уга.

— Гоога нудрмар һанцх цокхла, һунҗн — дөрвн көлнь өөдән хәләһәд тусхла...

— Үр Инҗә! — Болд хар-күрңгәд улаһад одв. — Гемән сур!..

— Кенәс?.. — Инҗә һош-һош инәҗәнә. — яһсндан? Үкр эс гисндәйи?

— Ичрән идсндән... үр күүкән... му келсндән...

— Эй, соңсҗанта, эднә келҗәх үгиг? — Инҗә, дөң хәәһәд, хойр талан хултхлзна. Болв цуһар чигн үүнә өмнәс болҗах кевтә. Хәләц-бәәдләрнь болхла, негн күртлән шоодҗах бәәдлтә. Наадна йовдл биш! Негн, хойр, һурвнь чигн бурушаг... учр уга. Цуһар — сән биш» гиһәд дотрнь ирвлзәд одв. — Тадн яһҗанта? Үгцәд авчклта? А-а...

— Үр толһач, намд үг өглт, — гиһәд Савр босҗана. — Миниһәр болхла, Инҗәд манла кеһәд керг уга...

— Хей, яһҗанчи? Ю келҗәнчи? — Инҗә доран өсрәд одна. Савр, кергтән авчахш, цааранднь келҗәнә: — Меҗәч гисн — күндтә нерн. Итклтә, Цевр... Үүрән, күүкн кү, тиигҗ, әрвлл уга мууднь орҗах меҗәч — меҗәч биш, ичр, зудан геесн, илг чирәдән наасн Инҗәг... мана зергләнәс, мана боомтас (заставас)...

— Яахмбчи, а?! — Инҗән нүдн Савр тал шилвкәд одв. — яахм гинчи?

— Шитвр уяд көөхм гинәв! — Савр, үгән чиләһәд, суухар йовна, деернь немҗәнә. — Йовсн һазртан — йовг... Мадн тал бичә өөрдг...

— Чик!

— Уха сурх!..

— Иҗлдән келх!..

— Сән болх!..

— Көвүд, тадн яһҗанта? — Инҗә йосндан сүрдҗәнә: му бәәдл һарч одв. «Цуһар яр-яр гилдәд... минь ода һаран өргтн гихлә — негнь чигн бәг гишго... Эврәннь көвүдтән, үр-өңгтән һә, андн болад, көөгднә гидг... һанцарн үлднә гидг... наадна юмнйи. тегәд?» — гиһәд толһа дотрнь иврҗңнәд, орад-һарад бәәнә. Тер тоолвр дахад, нам нүднь эргсн болна. Одак һордаҗ, сөрсәҗ, хусҗ-мааҗҗ бәәсн — альд? Чикинь цоксн элҗгн кевтә, доран хәләһәд, һудыҗ одв. Көвүд чигн ду һархш. Күүкд — бас. Кесг болв. Цуһар — тагчг.

— Не, тегәд, яһйа? Нань тоолвр угайи? — Болдын тиигҗ арһул келсн, бомб хаһрсн мет болад... Инҗә, көвүд, күүкд — мел «дуг» гиһәд серсәр, дотран чочад одв. — Кен келнә?

— Болхий? — гиһәд Болха уралан һарв. — Бидн тана тоод эс бәәвчн тоолвран эс келҗ болхйи? Тиигхлә, миниһәр гихлә, дегд чаңһ, шүрүтә засг болҗах кевтә. Инҗә хаҗһр кевә. Ик хаҗһр! Болв, көөнә гидг... кецү... Көвүд, хәләтн, ухалтн...

— А Инҗә юн гиҗ санҗана? Болха бүүринь ясхар седәд бәәхлә, Инҗә дотран «уга болсна негн болтн» гиһәд чигн суудг биз?..

— Чи, Саня, юн гиҗәхмчи? — Инҗән толһань өрггдәд одв. — Үр комиссар...

— Нә, кел, Тиигхлә.

— Үүрмүд! Көвүд, чигн... Күүкд чигн...— Инҗән бахлурнь таг болад, хоолднь нег моһлцг торад, теегләд, келүлхш. Хоолан ясхнь — болхш. Шүлсән зальгад, зөвәр түрҗәнә. — Мини гем... кевтнь медҗәнәв. Тегәд, олн таднас, Эңгә, чамас нег үлү, гемән сурҗанав. Дәкҗ тиим юм йир һарһшгов гиҗ амн үгән өгчәнәв... — Дунь чичрәд, кинь давхцад, амнь татгдад, уульн алдҗана.

— Су, Инҗә!.. — гиҗ Болд адһв: дала үүрмүд дундан уульхла, бас чилшго дашкан. Тиигҗ яһҗ күүнә мууд орхви? — Бас кен келнә?

— Энтн, манахс һанцхн Инҗән чигн гем бишлә... — Эңгә босҗ йовна. — Мини гем бас бәәнә: түңгән медҗәнәв. Зуг Инҗән келснь тедү дүңгә хорта, өгсн нернь күчр зута бийнь...

Болв, Инҗән үгд би иткҗәнәв. Итктн гиҗ таднас сурҗанав. Саврин келсн чик билә. Зуг Инҗән келсиг тоод авл уга бас болшголм. Үлдәхм гиҗәнәв...

— Иткий? — гиҗ Болд сурҗана.

— Иткйә!.. — гилдәд кесг дун негдәд одв.

— Үлдәйи?

— Үлдәйә!..

— Тиигхлә, намд нег немр бәәнә — Болд цуһараһинь эргүләд хәләчкәд, келҗәнә. — Инҗән амн үгднь иткий. Болв, шоодвр уга үлдәнә гидг — хаҗһр. Тегәд, һурв дәкҗ дарандтнь хортн болтха...

— Чик!..

— Зөв!..

— Болҗана!..

— Тернь — тер. Ода — күүкдин төр, — гиһәд Болд цаарлҗана. — Болхан ө, күүкдин һундл — бас хаҗһр. Бидн таниг өөсн угавидн. Көвүд минь, үнд хурсарн, доран үгцәд, наадх болсн... минь эн агчмас авн тадн, күүкд, бас меҗәчнр болҗанат... — Цуһар альх ташлдҗана, күүкд ик байрта суулдна. — Ода мана комиссарт үг...

Саня босад көвүд, күүкдт соңссан, медсән цәәлһҗ өгчәнә. Нам тер меҗә деер сүл цагт болад бәәсн хамгас, икчүд хоорндан келәд, күүндәд бәәснәс медсән келҗ өгчәнә. Сурврмуд чигн һарчана. Күүндвр зөвәр кесгтән болв. Сүүләрнь цуһар наадан эклв. Бүтүһәр «хортн» гидг хуурв. Нерәрнь — немш гих болв. Тегәд, түрүн немш — Инҗә, тентл көвә орх болад, босад һарв.

* * *

Зурһан эклчксн, нарн зөвәр девшәд, шарлад һарад күрч ирсн цаг. Теңгр, мел илчксн кевтә, нег бархлзсн уулн уга. Салькн-савр гих юмн бас уга. Дуң-дүлә. Тегәд чигн шар өрләһәс авн халурн гиҗәнә.

Земгә гидг келкә заһс авсн, Болд Саня хойр, ардк үүдәр орад аашна. Үкр, хөөһән һарһад, арһсан ташад, һазак көдлмшән кечксн бийнь, Байра хаша дотраһар ю-кү кесн болад йовата. Эдниг ирхинь күләһәд бәәснь ил. Үзчкәд, байрлад, маасхлзад одв.

— О-о, ээҗин көвүд, дала заһс авад ирҗ кевтәм... — Эн хойрин нөр тату, үмглдсн болсн бәәдл үзчкәд, Байран санань зовна: «Өрүн нөр гидгәс әмтәхн юн бәәх? Элкн эврән унтад бәәдг кемлм. Тиим сәәхн нөр алдхла, үмглдх биш... Тиигчкәд, бичкн болвчн, хойраннь седклд амр уга гиһит.

Эк-эцкм яһва гихлә — чилшго зовлң. Тегәд, юн бүтн нөр бәәдмб?..» — гиһәд санад оркхлань, эмгнә дотрк урсхдан күрн гинә. Болв, тер ухаһан эн хойрт бичә медүлс гисәр, Байра икл серглң кевәр, зөрц цеңнҗ йовна. — Цә уунта? Аль нөр авад унн гиҗәнү?

— Саня, яһйа? Цә ууйи?

— Ууя... Иигә-тиигә бәәтл зурһан болх...

— Чик... — Болд толһаһарн гекнә. Шин зәңгс соңсчкад унтхм. Ээҗә, нә тегәд белн бәәнү?

— Бәәнә, — гиһәд Байра гер тал орҗ йовна. — Боорцгта...

— Хо-хо, Саня... боорцгта цә — мини дурта гисн хот!

— Чини дурго хот гиҗ, чикм тесртхә, соңсад угав...

— Хәлә, хәлә, авчатн үүнәсн... — Болд, ханцан шамлад, аашна.

— Яахар йовначи? — Нүүрән уһас гиҗ авсн усан, өмнәснь цацхар Саня хүрүлҗәнә. — Өөрдҗ өгич!..

— Му күн модн һарта гидг үннлә...— Болд хооран һарна. Бас нүүрән уһахар ус авч йовна. Саня саглад зөвәр тедүкнд зогсна: би талан келтс гихнь һарад зул хар белн. — Бичә бермсәд бәәһич, орад цәәһән у, би ирнәв.

— Уга, таниг, ик бийәрн сууһад уга бәәхнь, би яһҗ...

— Уй, үүнә келиг... — гиһәд цаадкнь дорасн юм шүүрсн болна, Саня ү-дә уга, һарад зулна. Болд инәһәд, доран өсрҗәһәд, наад кеҗәнә. — Туула!.. Туулаһас чигн әәмтхә...

— Ай, эн хойр, өдр-сө уга наач, юңгад эс ханна? — Байра үүдәр керлдҗ йовна. — Цәнь көрәд хуурвла...

— Ээҗә, болва... — гиһәд Болд герәд орҗ йовна, ардан эргәд, һарарн дайлҗана. — Саня!..

Невчк түдс гиҗәһәд, Саня герә тал аашна. Тер бийнь саглад, ормаһад, чемшәд йовна: гетхдән цаадкнь арашго. Тегәд, сиинә үүд алхад орад одв — ә уга. Цаарлад, нег-хойр ишкм цацу, арднь «шард» гисн болад... Саня, көгтә мет генткн доран өсрәд, секәтә үүдәр гүүһәд герүр орв. Болд арднь ки шүүрәд, бәрҗ чадл уга, хоосн үлдв.

— Эн хойраг... Яһад йовна? — Тавгта боорцг бәрсн Байра ширә тал авад аашна.

Саня, эврәннь ормдан одад суучксн, келхм биш, маасхлзад... бәәх бәәдлнь, хойр нүднь, амн-хамрнь кевтән, Болдар наад кесн: «Яһвчи? Бәрвчи?» гисәр, байрнь биилх-дуулхинәр бәәнә. Цаадкнь, ээҗиннь нурһн һатцас, Саняд нудрм үзүлнә: «Аштнь бәрәд авхв» гих итклтә кевәр, санамр ирәд ормдан суув.

— Не, цәәһән уухнта, — гиҗ Байра чееҗәр адһна. Арһта болхнь, эн хойрин ормд, эднд туста гихлә, эврән чигн ууһад оркх седклтә. Көвүд тогтнхш, ширә дораһар чимклдәд, худрлдад бәәнә. — Яһҗана эднч? Шухр-шухр гилдәд...

Тегәд, цәәһән экләд ууҗана. Сән чигн җомба болҗ— зандрад бәәнә. Минь иим цәәг келдг кевтәлә — утхар керчм агта, ухрар утхм өткн гиҗ. Боорцг чигн әвртә болҗ: амнд орн бийәрн урсад, җаҗлад керг уга. Цә боорцг хойр авлцад, дегд айта. Көвүд, неҗәд сеңгс уучкад, дәкәд келһҗәнә. Байра чигн байрлад, авад һарад бәәнә. Күүкд күн болвас, кесн хотнь әмтнд таасгдхла, күчр гидгәр ханна гидг мел лавта кевтәлә.

— Генткн, ик хар тәрлк әмдрәд, тик-тик-тик гиһәд, мел дигтә зурһан час болсиг Москва соңсхв.

— Шин зәңг... — гиҗ Саня келәд, чикән өгчәнә. Болд чигн, хумсан зуусн мис кевтә, бийнь хурагдад, мел оньг болҗ одв. Эн хойрин бәәдл Байраг бас хүврүлҗ оркв: одак дала байр, хү салькн мет хүрүләд, цоонгрсн болдг — уга...

Элст келҗәнә: «Менд хонвта, хәәртә үүрмүд!» — гиһәд хар тәрлк хәңкнүләд, хальмг келәр авад һарв. Тиигх дутман, Байра улм мегдәсн болад, нег чигн үг алдш угаһар бәәнә. «ЭРВЕ-48» гидг радиостанц эврәннь көдлмшән эклҗәнә... Өцклдүрин тес, августын һурвн өдрин туршар, мана церг...

Хәәртә радиосоңсачнр! Эн үүсрт уга дәәнә түрүн агчмаснь авн, мана хүүвин меҗәчнр икл түрү бәәдллә харһв. Тер бийнь эдн әмән әрвлл уга, сүл әмсхл күртлән, үкн-үктлән, эврә һазр, усан харсад, мел захас зөрмг-баатран үзүлҗ, аврлт уга хортн асхрад аашна гиҗ сүрдл уга тосад, сөрлт өгснь лавта. Тедн заагт мана хальмг теегин үрд хара биш...

— Хәлә, хәлә, — гиһәд Болд улм доран хавтаҗана. Саня тал хәләһәд, тагчг бә гисн докъя өгәд, нүдән чирмнә: Чш-ш...

...Мөчн 22 өрүн, барң-бүрүлә, летчик Дарман Нарма түрүн болҗ хортнла чирәцҗ харһн, шуд цоклдҗ. Тегәд, эврәннь бичгтән эн иигҗ бичҗәнә. «Генткн, на-ца дуудҗана. Гүүҗ ирн, эврәннь толһачта нисәд һарчанав. Мел тер дарунь, өмнәс, хойр талас бас, дала нисдг керм аашна. Акад юмб? Мана темдгтә — улан одта. Хәләхлә — негнь чигн мана биш. — Нарма, мек!.. — гиһәд толһач келсн, чикндм доңһдад одв. — Би... Би бас, үр толһач!.. — гин йовҗ, өмнк нисдг кермән хаһад оркув. Һал падрсн болла, хар утан паанцглад, хаалһ татад, һазр альд бәәнәч гисәр одв. Хаҗудан хәләхнь — бас негн шатад унҗ йовна. Наадкснь—арвн һурвулн һарад зулснь тер...

Улан цергч Хатун Дархн...

— Эй, Саня, соңсҗанчи? — Болд өсрәд одв.

— Юу?

— Хатун Дархн!.. Маниг күргҗ ирдг...

— Аай? Үнәрйи? — гиҗ Байра алңтрҗана. — Оңдан болхла яһначи?

— Нә, соңсйа...

...Бичг илгәҗ: «Түрүн болҗ хортнла бәрлдснь — меҗә харгч церг, тер тоод, мана бух (полк). Манһдуртнь, хөрн һурвн үдлә, көләрн шавтсн, ода эмнлһнд бәәнәв. Шавм күнд биш, цөн хонгас хәрү бухдан (полкдан) одад, хортнла бас чигн, чилн-чилтлнь бәәлдх санатав...

— Хәлә, хәлә... — Болд маасхлзҗана.

— Тегәд, одак Дархн мөнйи? — Байра йосар төр кеҗәнә.

...Тегәд «Соцхаалһ» колхозихн Дархнд хәрү бичг бичсндән, иигҗ: «Бидн ик, бичкн уга гүҗрҗ көдләд, хортан дархднь Улан Цергт нөкд болхар, унтл-кевтл уга бәәнәвидн. Чини өрк-бүл гихлә — сән: шаңһас дөң-дамҗг авна, хамг алвн-тәвцәс сулдхгдла дәкәд, колхоз бас хәләнә: цааранднь чигн хәләх. Чи, Дархн, санаһан бичә зов...

— Мөн, ээҗ, өз-бийнь, — гиҗ Болд келәд, Саня тат хәләвә. Тернь — тагчг.

— Чик, — гиҗ Байда толһаһарн гекв. — Йорҗ тиигән күргәд ирсн бәәнм... Тегәд, шавтсн болҗану? Түрүн өдртнь дәәлдәд, хойрдгчтнь... Болд, терчнь аак-ааҗа-эднләч эс йовлу?

— Э-э, ээҗ... — Болд саналдна. — Санян эцк штабист, ааҗа — комиссар...

— Тиигхлә, теднч, хамдан орсн болхугов?

— Болхугов биш, лавта...

— Бичгүд чигн ирхш... — гиҗ Саня күүриг йовулҗ өгв.

— Альд йовад, яһҗ, йовад тер көвүн шавтсн болх? — Байра ачасн сурҗана.

— Кевтәд хаҗатлнь чигн туссн... эсклә босад гүүхләнь... Меддг арһ уга, ээҗ...

— Болда, ахлач күн мел һал-маңнад йовдви?

— Э-э...

— А-а, хәәрхн!..

— Ээҗә, сумн гидгч — сохр... хамгин өмн босҗасн күүнд тусл уга, хамгин ард кевтснд чигн одад тусдг... Тиигхлә, ээҗ, киидән зовхм биш...

— Я-а, сәәхн иньгм, энтн! Ухата юмн, ээҗдән, энтн! — Байра ачан таалҗ йовна. Тер хоорндан сана авсн кевтә, мел доран хүврәд, оңдарҗана. — Не, көвүд, иигәд болҗана. Ода кевттн, амртн... Бәәс гиҗәһәд ээҗтн серүлчксв...

Болд Саня хойр босад, күн болһн тус-тустан, орн деерән унв. Түүрчәд, көлврсн болҗала, удсн уга — нөр тату, цуцрснь ил — хойрулн сарсалдад одв. Байра, терзин гегәг «таг» кеһәд хааһад, ардан үүдиг арһул хамцулад, җивәд һарв. «Одак заһсинь — хойр залу унтл-кевтл уга йовад, авч ирсн бәәнм, — эд-бод кеҗ авс... Эн хойрт заһсна дотр хуурч өгс... Невчкәг шардмб, аль чандмб? Үлдсинь — экн давс орулад өлгс» — минь тиим тоолврта, сара тал эн орҗ одв.

Тегәд, заһсиг гилвсләд, чанхинь — утлад, хатахинь — ирәд, гес-дотринь йилһәд, арчад, цеврләд төгсәҗ бәәхнь, генткн, яһлалад чишксн дун — һашун болчкад күчр сүртә — чашкурдад одв. Байран дотрнь «кирд» гиһәд, махмуднь киит дүрсн болад, дал-дал чичрәд... «Дәрк, ода юн болад одсм? Кен?!» — гиһәд, сараһас үкс һарч йовна. Гилвстә һаран нам уһасн чигн уга — адһҗана. Берзин хорма сәрвкәд, түүнә дораснь көл негт үзгдәд, негт үзгдл уга, һазрт күрч йовх-угань медгдхш.

Хашан үүд татад һарад ирхлә — Элдән Эрднин һаза кесг күүкд улс хурҗ. Энд-тендәс, нааран адһҗ йовх кевтә, бас аашхнь үзгднә. Бичкдүд — эдниг уга — юн чигн бүтшго — дала.

«Дәрк, ода юн болад одсм? Яһсм? — гих ухан Байриг көтләд гүүҗ йовна. — Сән зәнг бишнь ил. Зуг юн үүл учрснь медгдҗәхш. Хара юмнд, баһ-саһд күн өрк-бәрк татад, ор дарад хәәкрәд, чишкәд бәәшго, тернь мел лавта. Зуг...»

Гүүһәд күрәд ирхлә — Эрднин гергн — Җула, һартан бичкн, дөрвлҗн цаһан цаас бәрсн, келәд-кевшәд бәәнә: «Күүг иигҗ теңгр цокдви, а? Күүнә хәләсн нег нүд авдви? Теңгр! Теңгр, нүднч яһла?! Сохрвчи?! А ях!» — гиһәд нульмсндан цәәлзәд бәәнә.

— Хей, яһҗи? Юн болҗи? — гиһәд Байра өөрдҗ йовна.

— Көвүнь...

— Цаасн ирҗ...

— Ке-ен? — гиҗ Байра ормаҗана. — Саклтий? Көөркүг...

— Байра, Җулач тарувла, — гиһәд өмнәснь тосад, ээминь дерләд, улм ду тәвәд уульна. Байран хойр нүднәс хара зөңдән бас нульмсн асхрад, хоолднь бүлктрәд, хамрнь хаһ-ташад бәәнә. — Байра, Җулаһич хоосдулад орквл... Һанцхн Саклтыннь төлә гиһәд... Уй, чи бидн хойр, Байра, неҗәд кенз көвүдән сәкәд... дәрк, дәрк, амндан зууһад гишң өсксн... Ода яһва гихв? Юн болва гихв? Кенәс көлтә? Яһад? Келнь кеер хатмр, керә-шовуһар чоңкулм кишкә ноха, одак Гитлер гидг, бәәчадад... Аштнь амрл уга одхч! —Җула, көөрк, дегд һашудхларн доран һазр тавшна. Кезәнә келдг: хордхларн темән довтлна гидг — Җулад һарчана. Тер хамгиг үзҗәх дотран урсад бәәнә. Иигҗ, һанцхн көвүһән уга гисн цаас авчкад, энлҗәх экиг үзә бәәҗ, кен тесдмб? Тиигчкәд, Әрәсәд һанцхн Җула биш гиһит. Дәкәд, эндр Җулад учрсн үүл, маңһдур кенд учрхинь кен, альдас медлә? Кемр, намла?.. гиһәд оркхнь, дәрк, дәрк, махмуд менрәд, ки авгдсн-угань медгдхш. Толһа диинрәд, нүдн эргәд одна...

— Җула...— Байра арһул эвлнә. Эвлнә гихәс: ю келхнь, яахнь, толһад орхш. Худл гиҗ иткш уга. — Җула... Аа, Җула! Ода яһҗахмчи? Му чидлтә күн, бийән невчк татх, хәрн, батрх...

— Байра! Сәәхән иньгм минь! Уй, кенәни төлә, ях-ях, батрхви? Фуф! — гиһәд Җула улм яһлалад, күүнә яс-үсн яарад бәәнә.

— Җула, соңсич намаг... маниг... — гиһәд Байра эвлҗәнә. — Наар, йовый, герәд орий... Ода яахв, тәвсн хөв чигн биз?.. Наар... — Цаадкнь невчк тогтнад, Байраг дахҗ йовна. Күүкд улс цуһар бас дахлдн, хөрдгнь — хөрсн болна, селвгән зәрмнь өгнә.

Зуг герин эрк ишкәд орн, Җула, эрст өлгәтә ик зург үзчкәд, өмнкәсн давуһар, улм һашута кевәр келәд, кевшәд, хаҗуднь күн теснә гидг берклә. Хуухин үсн босн гиһәд... ивр-ивр гисн болад...

— Сәәхән иньгм минь! Шовһр шарм минь! — Җула тер зургас нүдән авхш: түүнләһән күүндҗ бәәнә. — Һазр деер һанцараһинь аакан яһад үлдәвчи? Чамаһан уга, Саклтм, би ю кеҗ бәәхви, а?.. Уй, аака гиһәд, дуудад күрәд ирдг... Ода иршго болҗанм! Дуудшго болҗанм! Яһлав-яһлав, чамаг, заяч!..

— Әрлһә, Җула... Соңсхнч, ода!.. — Байра невчк бийән һартан авад, чаңһрад хөрҗәнә. — Яһҗахмчи, ууляд-урсад? Татх невчк!.. — Ардан эргәд наадкстан келҗәнә: — Хәй, негнтн һал орулыт...

Берәдин негнь хустг хәәнә — олдхш. Беш деер үзгдхш. Ааһ-сав тәвдг тәвц деегәр илнә — һарла харһхш. Энд-тенд шүүрнә — уга.

— Хустг уга бәәҗл эннь, — гиҗ бер келнә. — Кенд йовна?

— Яа, хәәмнь, ода кен хустгта йовдмби? — Шар гергн хавтхан гүвнә.

— Э-э, хустг, давсн, савң, цә... — Хар гергн шариг дөңннә. — Мел генткн уга болвла.

— Юмн йир хәтәрдҗ одв, — гиҗ зөвәр өндр, хатмл эмгн зөвшәрв.

— Бәәс гихлә — улм хәтәрдх... Дән... — Баахн бер саналдна.

— Дән, дән. Келхд нег үг гихәс биш. Хәәрхн, юн болна, яһна? — шар гергн зальврна.

— Түүнә уршг... — гиҗ, хатмл эмгн көлән дарад суус гиҗ орм хәәҗ йовна. — Кезән-кезәнә, тенд нег юмн болҗ гихлә, йиринә юмн уга болҗ оддг...

— Берә! Кен биләч? — Байра, хустг хәәдг бер тал келҗәнә. — Гүүһәд кенәһәс болвчн цог авад ир.

Удсн уга, бер, көлтә-һарта, шулун-дулун күн болдг өңгтә, төмр ааһд цог авч ирәд уңһдаһад, һал орулад, цә нерәд оркв. Җула, көөрк, цуцрҗ кевтә, уульдган уурв.

Аль нульмснь чиләд, хагссм! Чавас, бәәҗ-бәәҗәһәд пуфлад, яхлад одна гихәс биш, тагчг кевтнә. Һазаһан нульмсн уга гихәс биш, дотран, көөрк, ууляд-урсад, хәәкрәд-чишкәд чигн бәәдг биз? Беркл юмн, бичә үзгдтхә! Одак, җахн-җахн гидг — минь эн кевтәлә.

Цә болв. Бер үсләд, тослад авад ирв. Кен икчүднь ширә эргәд суулдв. Җула бас босҗ йовна. Бәәдлнь — дегд: хойр нүднь шу гүүһәд, больчилдәд, улан-явр, чирәнь — бас, мел уул-ушхн, көөмг деерән өңгнь гихлә — бор үмсн; үснь сарваһад, альчурнь нег бөөк талнь хаҗиһәд... хәләхнь, зүркн ишкрм. Одак, цевр-цер, цевкәрәд бәәдг, улан-шарнь йилһрсн Җула биш. Күн тиигҗ хүврдг болҗанала. Тегәд йир зовлңгас үлү бөк өвчн уга кевтәлә.

— Ээҗә, — гиһәд үүдәр Болд дуудҗана. Байра сарвлзад одв, босад һарч йовна. Би, Җула, дарунь ирнәв... Хей, юн болва, йовн күүндий...

— Бичг ирвә, аакас, ааҗаһас...

— Теднч тус-тустан бичҗий?

— Э-э... аак—утар... ааҗа — цөн үг, зөвәр адһмта кевәр эрәлҗ...

— Саняд ирви?

— Ирвә... Эцкәснь...

— Экнь яһҗ?

— Салу-салу йовдг кевтә...

— Салу гинчи? Көөрк-көөрк...

— Тегәд, ямаран йовдви манахс?

— Көөгдәд, цухрад йовдгчн...

Хашан үүдәр орад ирхлә, Саня герин сүүдрт сууна, бәәдлнь — му. Бичкн болвчн зовлңнь дала: эк-эцкәсч холд, күүнә герт... Дәкәд тер хойрнь салу-салу йовна гидг...

— Ээҗә, папа танд халун менд келүлҗ, — гиҗ Саня тосад босв. — Мама онц йовдгчн...

— Хоорндан харһдви? —гиҗ Байра соньмсҗана. — Юн гиҗ?

— Хая-хаяд харһдг кевтә... — Саня саналдна. — Кесгәс нааран үзәд угав гиҗ

— Тиим болх зөвтә... — Болд күүрт орлцҗана. — Санян эк, ээҗ, дивизин соньнд көдлдг... Эцкнь — бухд.

— Я-а, цааран... медсн болад...

— Уга, ээҗ, Болд чик келҗәнә.

— Аа, тиимйи? — Байра цаарлад һархар седҗәнә. Хойрулн өөрән сүүдрләд сууҗ бәәтн. Ээҗтн та хойрт нег соньн хот кеһәд авад ирсв. — Сара тал сәрвкәд одв: ардан адһҗ йовхнь ил.

— Болд, а, Болд...

— Юмби?

— Ода эн юн болҗахм, а?

— Юн гисн?

— «Кемр маңһдур дән эклхлә» — гиһәд дууллдад бәәдг...

— Күүнә һазр мел кергго, эврәһән төрүц өгшговидн гидгйи?

— Хәрн гиһич!

— Ааҗан келәр болхла — цаг зуур...

— Папа бас тиигҗ... Зөрц көөгдҗ йовхм, яһҗахм?

— Тер — манла теслцхнь уга гидг — худл бәәсмби?

— Уга, Болд, чи бидн хойр үзә, медәлм... һарснас нааран...

— Хәрн, тегәд, юн болҗахм?

— Ода юн гихв? — ээмән Саня хулькна: икәр алң болҗана.

— Мана чидл гидгч, Саня... һанцхн «КВ» ямаран?!

— Хәрн гиһич! Ямаран танк түүг диилдм?!

— Мана теңгсин церг!

— Мана аһарин церг!

— А мөртә церг?!

— Товчнр яһна?!

— Уга, Улан Церглә тесдгнь уга! —Болд тедүкн кевтсн соньн шүүрч авад, делгҗ йовна. — Саня, соңсич: Түрүн күнд өдрмүдин негнд, зенитн товмудын дивизион төмр хаалһар Белосток орҗ йовҗ. Тенд эднә бухнь (полкнь) бәәҗ. Улан Туг өртңгин алднд “һал тергн” (поезд) зогсна: төмр хаалһиг хортна танкс эзлчксн болна. Немшнр тосҗаһад, тер һал тергиг экләд хана. Әмтн, нурһлҗ дәәнәс зулҗ йовх улс, тарвалдад гүүлднә. Тиигх дутмнь халһн чаңһрна, нам күн болһиг көөлдҗ йовна. Генткн һазр чичрсн болад, лугшад одна: немшин нег танк һал падрад, шатна. Бас нег лугшад, чичрнә — бас нег танк дәрвкәд хортн чочн тусад, алң болна. Хадган уурна, көөлддгән хайна. Алң болх чигн юмн: аһарт, деер йовх нисдг керм хадг тов, генткн, танкс хаһад шатаһад бәәхлә яахм? Болв, немшнр сана авад, дәкәд дәврхән хәәнә. Лейтенант Коптев төвлҗәһәд-төвлҗәһәд хортна танксиг хаһадл... замполит Доржиев цаг түдәл уга сум авч өгәд, торвр бичә һартха гиһәд адһад, келхм биш.

Тер хоорнд тасрха деес залһад-зүүһәд, товиг платформ деер батлад, архлсн болна. Зуг хах болһнд архлань тас-тусад, дәкәд боолдад. Ашнь гихлә — хортна кесг танкс шатчана! Эн хойрас үлгүр авад, наадк платформс деерәс бас хана. Кесг часдан халдан болна. Хортна танкс — бүкл рота — кевтән уга кегднә. Зуг лейтенант Коптев алгдна. Тегәд, дән экләд долан хонсна хөөн, мөчн һучнд экднь иим бичг йовулгдна: «Күндтә ээҗ! Эн зәңг танд дегд һашута. Би, танла хамдан, эврәннь үр Сергейәс көлтә, икәр харм төрҗәнәв. Үүнә цогц деернь, бийләнь әдл болнав гиҗ, амн андһаран өгүв. Мана Төрскнә хортнла Сергей кевтә ноолднав... Тана көвүнә үүрнь, хальмг, замполит Доржиев... Тегәд, кен тесдмб, а?»

— Хәрн гиһич, Болд!..

— Ээҗнь, хойр көвүндән, күн идҗ ханшго хот кевүв, — гиһәд, сара талас Байра аашна. Таава деер шиикнәд, мел ширд-пирд гисн болад йовна. Үнрнь — хамр авад, ики холас каңкнна.

— Ээҗә, юмб? — Болд өсрәд босна.

Саня бас дахи-байсад, нер уга. Саахн, му бәәдл һарч, һурниҗ суусн көвүн биш:

— Дегд амтта болх өңгтә... Үнрнь гихлә...

— Хуурсн дотр! —Байра авч ирәд тәвнә. Көвүд ширә тал гүүлднә. — Уга, болҗахш, һаран уһатн...

— Юуна дотрви?

— Заһсна дотр бас иддви?

— Иддг, эс иддгинь... дәкәд келтн.

На-ца гитл көвүд һаран уһаһад, ирәд суулдв. Хойрулн зерг таваһас шүүрлдҗәнә. Саня, зөвәр үүмүлҗәһәд, зальгад оркв:

— Ээҗә, энтн, шин түрсн...

— Бас ю-күн деернь, — гиҗ Болд немнә, һош-һош инәнә.

Удсн уга, таава хоосдҗ одв. Хойр көвүн деерәснь цә ууҗана. Хот дегд сенр, соньн, амтта, әмтәхн — икәр таасгдҗ, төр келдәд бәәнә. Ээҗдән ханлт өргәд бослдҗ йовна.

* * *

Намр йосндан эврә зөвтән орчксн, нарна күчнь шантрад, зальнь номһрад, шүрүнь хәрсн, одак халулад-шатаһад, хуухлад-әгрәһәд, басл чигн өктмләд бәәдгнь уурв. Өрүн, асхнд земгә серүн. Сөөд чиг унна. Ик, ик умшта деерән киитнинь келәд керг уга. Көл нүцкәр, сарвлзад кеерәгшән һарад гүүдг альд? Хотн дотр алтрад бәәдг шоран бийнь һолдан күрәд җиңнсн, деерән өрмтәд норад, өңгнь оңдарсар борзңтад, борлсн болад одна. Будн, нигт болчкад зузан гихв-яахв, шуд утхар керчүлм. Тиим деерән күнд кевтәлә: һазр элкдәд тунад, хотхр-һуурһл болһар, көргәхин төлә ааһ-ааһар кечксн үсн мет, мелмлзәд бәәһәд бәәнә. Өрүни үд тавлад болад, нарн өөдләд, дулаһан өгн-өгтл, хамг тоот цуһар ә-вәәдән ортл — йир таалрхш.

Дәәнә зәңг дала сән биш. Өмнәснь сөргәд, цокад, әмдинь — алад, шавтаһад, төмр-төңкинь шатаһад, күүчсн бийнь, үкәд-тарсна эмнәни шор гисәр, хортн керг эс кесәр, улм һалзу кевәр дәврәд шурһад орад йовна. Әмн захар — Украин бүклднь эзлсн, Тең шулуһар һатлҗ, Иҗл, Кавказд күрхәр өшәтн өлвкнә. Ар захд — Ленинград бүсләд авчксн, үзг болһнаснь шахад, йир яһад болвчн эврәһән кеҗ авхар өлзгәс сахмадна. Дунд сууһар — Белорусь кевтнь давад, Москвад өөрдәд күрч ирсн, мана орн-нутгин хотл, мана олн-әмтнә һолта зүрк, мана эңкр Москваг авхар хортн хорн-шүлсән цүврүлсн, һалзу ноханар йовна.

Дән эклм цацу, түрүн өдрәснь авн, таңһч кевәрн, мел оңдарҗ одв. Залу улс, нурһлҗ һал наста хамгнь, Төрскән харсҗ, дәәнә һалв дотр йовх.

Колхоз, совхоз болһнар мөрн-цергә баг гиҗ бүрдәгдсн, түүнднь баһчуд орсн, цергә сурһуль дасна. Түрүнь, — хойр миңһ һар көвүд, эврә мөртә, эмәл-хазартаһан, белн дәәчнр болҗ, Хальмг бух нер зүүв. Тегәд, дәәнд орхиннь өмн-өргн дор, эн шин бух мана Хальмг АССР-ин туг, авсн, йовҗ одна. Дарунь мөрн цергә Далдгч дивизь бүрдәгдснд, нурһлҗ мел хальмгуд орв.

Генткн зәңг һарад, хотн-хотар тарад, хүүв болҗана: «Онц Хальмг дивизь һархмҗ... Нас насар, урднь йиринә дуудад авч-авч орксн, ода мел сүл шүүрдлһн болхм кевтә... Эр киистә тоотнь, арвн нәәмтәһәс авн дөчтә күртлән йовхмҗ...

Әмд бийнь зу һар миңһн улсас тедү кү авна гидг»... Келдгнь — дала. Удсн уга — үннь йилһрв. Нег дивизь биш хойр болҗ һарв. Хойрулн, тиигчкәд, мөрн цергә чигн. Тегәд, кевтнь — церглх әмтинь, унх мөринь, эдлх хамгинь: эмәл-хазар, хот-хол, өвсн-тоосн күртлнь — мана таңһч теткх. 110-чнь маршал Семен Буденна нер зүүҗәнә. 111-чнь генерал Ока Городовиковин цолта болҗана.

Тер хоорнд хотн-хотар партийн-комсомольск хургуд хурагдад: «Иим, Төрскнд ик әәмшг үзгдҗәх кемд, Хальмг дивизьмуд бүрдәлһн кергтә, берк чинртә» — гиһәд шиидвр һарһад йовна. Әмтн, теднә зергләнд орх эврә сән дуран, тегәд, хург деер чигн келнә. Цаас бичәд, эрлһ чигн орулҗ өгдгнь бас дала.

Бөргт чигн авад һарад бәәнә. На-ца гитл кеерәс колхозин аду көөһәд авад күрч ирв. Цаһан-цаһан хувцта улс — малын эмчнр — мөрн болһиг басл гидг нәрнәр, кинҗ шинҗлнә. Таасгдсинь, цергт тусҗахинь, дорнь сүүлинь эгцләд, онц хашад орулчкна. Керг угаһинь, һолгдҗах мууһинь гийл, талдан хаша тал көөнә.

Көвүд чигн дахн-байслдад, көг көдләд, нер уга. Дор-доран зәңг һарһад, төр келдәд, зүтклдәд чигн одна. Эс хүүвлх керг гиҗ йир уга.

— Бичкн бориг авшго, — гиҗ Инҗә тааҗана. — Манахс бултулад чигн өгшго...

— Ода юңгад? — болҗ Нимә ормаҗана. — Хурдн мөрн, хәрн, кергтә болхугов...

— Тиим мөр дәәнд йовулҗ болдв? — Инҗә чаңһрҗ йовна. — Сумн тусхла яахмбчи, а? Харм болхшйи?

— Э, юн гинә, наадктн? — Нимә, наад бәрсәр Инҗә тал өргәрн зааһад мусг-мусг инәнә. — Бичкн бор, тегәд, күүнәс үнтәви?!

— Әрлһтн, көвүд... — Саня эдниг хөрҗәнә. — Цуһар чигн харм... Яахв, тегәд?

— Бас нег зөвлл (комиссь) Хар һазр орҗ, — гиҗ Савр зәңгән келҗәнә. — Малд йовсн залусиг хәләһәд, цугинь авхмҗ...

— Тендчн, тегәд, ямаран залус йовдв? — Инҗә саак орлцҗ йовна. Лавсу, Сакла эдний? Негнь — өвгн... наадкнь — бичкн көвүн...

— Теднч цуһар эрлһ өгч, автн маниг гиҗ...

— Тиигхлә, зөвлл (комиссь) оддгнь юмб.

Гемтә, зовлңта улс цергт авхм биш, хәләхугов...

Цасн орад уга. Болв, зөвәр киитн. Хүүрә, салькта чигн өдр. Селәнә хүүвин һаза күн гидг — ик, бичкн уга, көгшн, баһ уга — дала. Үүнә медлд ордг долан хотн долалулн хурҗ кевтә. Гүңгр-гүңгр гиһәд күүндсн негдәд, үрглҗ шууган болҗ соңсгдна. Заг-заагтнь чишкәд уульсн болна. Хәләхнь, захас нүдндән доһлң нульмста үзгднә. Эс уульҗахнь чигн; бәәдлнь гихлә, минь доран бир тәвсн гисн өңгтә, нама гиһәд, араһан зууһад тесҗәхнь лавта.

Селәнә хүүвин үүдн секгдәд, Манҗин Киштә — ахлач һарад ирв. Арднь — цергә хувцта, нәрхн хар залу дахлдҗ. Хойрулн давшур дөрә деер зогсв. Цуһар чигн «шурс» гилдәд, эдн тал эргәд одв. Киштә, бас нег ишкдл кесн болв, аль доран көндрсм, хоолан ясад: — Эңкр үүрмүд! Ахнр болн дүүнр! — гиһәд оркснь, киитн аһарт ца-цааһан күңкнәд, хадгдад одв. — Тадн, минь өцклдүр күртл хөөч, үкрч, адуч болҗ йовсн улс, эндр өдрәс авн мөрн цергә Хальмг дивизин зергләнд орҗах болҗанат. Алькднь тусхитн — Буденна нертәд, аль Городовиковин нертәд — би медҗәхшв. Болв, тер хойрла әдл Төрскндән дурта, тер хойрла әдл зөрмг, тер хойрла әдл чадмг, һавшун, мергн болтха гиҗ тадниг, үүрмүд, олна нерн деерәс, үнн седкләсн йөрәҗәнәв. — Цуһар ниргәд альх ташҗана. Көвүд, бичкдүд, дегц «Ура-а!» гиһәд хәәкрҗәнә. — Хальмг дивизин нерн һарх гиҗ ицҗәнәв. — Дәкәд цуһар альх ташлдҗана. Дәкәд бичкдүд уралад хәәкрлдҗәнә. — Ахнр болн дүүнр! Ардан бичә санаһан зовтн. Бидн, цаг ямаранинь дегд сән медҗәнәвидн. Тегәд, арһ-чидлән йир әрвлшговидн. Танас сурҗахм — негн: андн хортыг алн цокит!.. Аштнь диилвр мана болх! — гиһәд. Киштә үгән чиләв, хооран цухрад зогсв. Альх ташлһн чаңһрад, негт баһрсн болад, дәкәд күч авад бәәв.

Цергә хувцта күн уралан һарад ирв. Мөрчнь, белн бәәҗ: мөринь көтләд өөрдүлсн болла, цаадкнь яһҗ мордснь нам медгдсн уга — деернь үзгдв. Тиигн: «Мордта-ан!» — гиһәд, цеңнәд, оркв. Зун тәвн залу, зун тәвн дөрә җиңнүләд, мордв. Тер кевәрн эдн көндрәд һарад бәәв.

Цуһар — ик, бичкн уга дахҗана. Зүн дөрә бәрсн кесг күүкд, гергд үзгднә. Чишкәд, ду тәвәд уульснь чигн соңсгдна. Әрлһә, бичә гиһәд хөрсн чигн болна.

Көвүд, күүкд көөлдәд, хурдлад, өмн һарна, тотхад, ард дахна — заагтнь дөглдәд бас йовна.

Хотна зах болв. Дәкәд нег саамлад мендләд, салҗана. Залус, дор ормасн, арһул хатрулад һарв. Үдшәҗ йовсн улс арднь дайлад үлдв.

Ардк дала көдлмш кевтән күүкд улсин, медәтнрин, баһчудын ээм деер ачгдв. Олна малыг хәләх, асрх, өвсн-усинь белдх, теднәс икәр мах, үс, ноос авдг эв хәәх. һазр хаһлх, тәрә тәрх, һару угаһар, цагтнь хураҗ, эләдәр урһц авхар гүҗрх... Арһта болхнь, теңгсиг шүүһәд, элвгәр заһс бәрҗ үзх... Тегәд, эн тоот эдл-уушиг ээҗ-Төрскндән, эңкр Улан Цергтән эрк биш элвгәр, икәр орулҗ өгхәр күн болһн зүткх зөвтә болҗана. Зүткҗ чигн бәәнә. Чидл күрчәхш гиҗ кень чигн хайҗахш. Чихтхләд, чирмәһәд, эмкәһән зууһад, арһан барад уульсн бийнь, кех зөвтәһән кенә, күцәнә.

Эркн, бачм гисн хамгиг хурһ дархнь — хойр һар баһдна. Болв, эркнд бас эркн бәәдг бәәҗлә. Цуг кергәс хойрнь ахлҗана. Адһад келчкхәс биш: негнь — дәәнә-харслтын көдлмш: наадкнь — төмр хаалһ келһн.

Шурһад орад аашх хортнд саалтг кех деерән үүг белнәр тосад, чаңһ сөрлт өгәд, зогсах гисн кергәс давхнь, тегәд, бәәхий? Угань ил. Тиигхлә, урдаснь тиим һазр бел кегддг зөвтә. Малтх кергтә, батлх. Церг, мана болхугов, белн ирәд кевтәд бәәдгәр. Хальмг таңһчин хүвнь — утдан 250 дууна, зуг кех-күцәх һазрин көдлмшнь — 1,5 сай кубометр. Наадна то бишлә!

Кавказ Әрәсә хойриг хоорнднь залһлдулх кергт —үңгәр юн эс зөөгдхв?! — күчр чинртә болҗана гиһәд, Кизляр — Әәдрхн хоорнд төмр хаалһ кегдҗәнә. Үүнә ик зунь мана теегәр һарчана. Тиигхлә, Хальмг таңһчин хүвнь басл зөвәр гихәс биш.

Тегәд, иим хойр эркн көдлмшт арваһад миңһәр күч-көлсчнр, хошаһад-һурваһад миңһн көлгн-көцтәһән, зуг мана Хальмгас орлцҗана. Саак нурһлҗ күүкд улс.

Сурһулин шин җил эклчксн, зөвәр болҗ одв. Сурһуль, урдк кевәрн: бичкдүд хонх хойран дун негдәд — җиңннә чигн, шуугна чигн — авад һарад бәәнә. Болв, цуг тер хамг дотр, даслт болсн, иҗлдәд хуурсн шууган-дууган дунд, негл юмн дутсн болад, юнь сәәтр йилһрҗ, медгдҗ өгхш. Көндәрнә гихв? Аль угальгдна гихв?

Акад юмб? Тегәд юн болҗана? Саак хоңх җиңннә:

«Экл-тә-ән!» — гиҗ дуудна. Сарвлзад, зәрмнь класс талан гүүнә. Зәрмнь, аңһр-аңһр таварлсн, зууран ю-кү кесн болсн, бас дахлдн йовна. Удхш — дүң-дүлә болад, эргнд тагчгрҗ одна. Зөвәр болҗаһад, дәкәд хоңх дарҗңнад: «Чилә-әтән!» гиҗ доңһдна. Тер дарунь, үүдн болһн таг делгдәд, цааһас цальград асхрҗ йовх кевтәһәр; көвүд-күүкд деврәд һарад ирнә. Дәкәд хоңх җиңнәд... Багшнр чигн сольвлдад, негнь һархла, талдан негнь ирәд, басл чигн зааһад, закрад келнә. Магтхинь — магтна. Керлдхинь — керлднә. Нөкд болхднь — болна. Ахрар товчлхнь — мел саакарн. Болв... нам тер шууган-дууган чигн күцц биш кевтәлә? Хәләсн хәләц, бәәх бәәдл, нам йовдл күртлән өвәрц болсн болна.

Нам көвүд, күүкдин наадна бийнь мел талдан болҗ одв. Штабд хурҗахш: серүн орҗ одсн, хур-чиг бас харшлна, яһвчн, намр-намран үзүлҗәнә: ода эдн Палан һаза, эднә герин нурһн бийд, элсн деер хурна. Тернь земгә юмн: унад, көлврәд бәәхд йир айта.

Сурһулин җил эклснәс нааран наадн зөвәр баһрҗ одв. Номан дасх керг бәәнә: цаг дала кергтә. Дәкәд гертән нөкд болдг бас улм икдәд йовна. Юңгад гихлә дүүнр нурһлҗ мел эднә күзүн деер үлддг болв. Нань чигн керг-үүл йир элвг.

Эдн зуг сән өдрлә бахан хаңһаҗ авна. Сурһульд одшго, даалһвр баһ болна гих кергтә. Удхшла, өрүни хотан амндан әрә кен, һарад гүүлднә. Һазаһин өңг-зүснь көвүд, күүкдин бас мел хүврҗ одв. Зүсн-зүүл зер-зев кеһәд авчксн, күн болһн берк гидгәр агссн — йоста дәәч: «шорта бу—һартнь, пистүл — ташаднь, сармта мөңгн чашк — бүсднь, дал хадг автомат — күзүнднь, бичкн-бичкн дорвд шора кесн — гранатта» — дегд гихәс!

Тегәд, хурҗ авчкад, эдн хойр әңгрнә. Негинь — Болд толһална. Наадкинь — Саня. Удхш, экләд дәәлдәд бәәнә. Хәләхнь — соньн гихәс, күүнә нам әәсн күрнә. Икчүднь арһтала — Болд, Саня, Савр эдн, яһвчн арвн хойр-һурв күрсн. Бичкдүднь гиһит! Нусан унҗулчксн, басл чигн дахн-байсад, келхм биш. Ханар мөр кеһәд орксн, тернь, дәрк, дор ормдан зогсхш: бииләд, телүләд бәәнә. Дәәч бийнь гихлә, чашкан барун һартан авчксн, белн — заквр күләҗәнә. Тиигҗәһәд, неҗәднь довтлад йовад одна. Удхш, дәкәд довтлад күрәд ирнә: зарц болҗах кевтәлә. Күүкднь чигн бас көвүдәсн дутхш. Ханцн деерән ик-ик улан кирстә, цаһан альчур толһадан боосн — эмчнр.

Дәәнә эмчнр!.. Мел эн хамгиг үзәд бәәхнь — седкл уйдна. «Дала хольврхла җирмәхәд амр бас угала» гидг эн болҗах кевтәлә. Делкә хойр әңгрәд, бөк-цохан дәәни һалвд олҗах саамд, икчүднь тиигҗәх төләд чигн, бичкдүдин һол нааднь иим болҗах зөвтә. Эдниг гемшәҗ болшго.

Ода бас элсн деер хурсн, ах эмч Болхаг күләлдҗ бәәнә.

— Ямаран гидг дәәнә эмч болҗахм? — гиҗ Инҗә келн сууна: нохаһан иләд, таалхин нааһар, келәд керг уга. — Ахнь тиим болхла, наадк эмчнрт юн хавар бәәлв?

— Чи, Инҗә, бийән хәләхм болвзач? —Эңгә хар күрңтҗ оч, йосндан уурлҗах кевтә. — Мартчквчи?

— Би яһҗ? — Инҗә босҗ йовна.

— Өөркчн аюдан хуцхшлм... — Цуһар ниргәд инәлднә: бичкдүд — нег үлү. Инҗә ардан эргәд нүдән сольвад оркв. Цаадкснь таг болҗ одв. Икчүднь — инәлдә.

— Чи, Эңгә, келә бәәсв, аман тат...

— Күләһәд суулднта? — гиһәд, гер эргәд, Болха һарад ирв. — Таднд зәңг өгхәр адһад... — Һолан цокад нер уга. — Би эндр нааднд орлцҗ чадшгов.

— Юнгад?

— Яһад?

— Юн болва?

— Мана һаһан үкрнь геедрсн, хәәһәд йовҗ одла, ирхш. Наадтн нама бичә күләтн. Би күүкдинь хәләҗәнәв, — гиһәд, Болха гүүһәд йовҗ одв.

— Чи ода медвчи, юуһинь? — Эңгә, уурта кевәрн бәәһә, Инҗә тал ишкдл кенә. Цаадкнь хооран цухрна. — Ус үзл уга, һос бичә тәәл гихлә, юңгад эс болнач?

— Наадхла — наадйала... — Савр селвгән өгчәнә.

— Хәрн гиһич, — болҗ Нимә дөңнв.

Цаг харм, — гиҗ Анҗа орлцв.

— Миниһәр болхла, — Болд зөвәр тулҗаһад, цаарлҗана, — көвүд, күүкд, Болхан келсн орта...

— Намаг бичә күләтн гиснйи?

— Уга, арһулдхнч, — Болд мусхлзад инәнә, — үгән чиләсвлә...

— Кел, кел...

— Инҗә, аман тат...

— Нә...

— Һанцхн Болхан һаһа чигн биш, — Болд өвдглҗ йовна, — гер болһнд тиим йовдл учрҗана. Залуснь — дәәнд, күүкд улс — кеер, бичкдүд—гертән... Бидн, тиим-тиимднь дөң болҗ чадшгови? Нүдн, амн болад, хәләхлә яһна, а? Экнрнь, күүкд һанцар гиҗ ардан әәшго, кех зөвтә көдлмшән улм сәәнәр, кинҗ күцәх. Күцәснь — Улан Цергә, диилврин гинә. Тиигхлә, чидл күрсәрн бидн бас.„.

— Дәәнд орлцҗанавидн гихәрйи? — Инҗә инәнә.

— Болҗл ода, Инҗә! — Саня хөрҗ йовна.

— Амта күүкн аавин баранд хуравчн болдг уга, —гиһәд, Эңгә наад кеҗәнә. — Хоңшарарнь цокад бәәсн бийнь, хорҗңнад, дәврәд орад бәәнә.

— Чи, тегәд, юн гихәр седҗәнәч? — Инҗә улаҗ одсн, Эңгә тал сөрсәҗәнә.

— Седҗәнәч гисн юн билә? Би келчкүвшв...

— Нә, болҗ, манахс, — гиҗ Саня дәкн хөрҗәнә. — Төрин үг күүндә бәәҗ...

— Наадна үг — төрт харш эс гидг билү? — Болд Саняг дөңнҗәнә.

— Мел эн Инҗәһәс көлтә, — гиҗ Анҗа хүүкрлсч бәәнә.

— Инҗәд мана келсн, кесн таасгдҗахш, — Эңгә цугинь эргүләд хәлән йовна, — Тиигхлә, болсарн — болг, көөхм...

— Чи, яһҗанчнь, Эңгә? — Инҗә доран өсрәд одв. — Гем ирҗәвзә, чамд?

— Уга, гем ирхлә чамд ирҗәх. Кен, юн келв чигн мел шинҗ һарһад...

— Болҗла, манахс, Саня эвлҗәнә, — әрлһит эн болшго шоган... Цаатн, юн болҗана?

— Дән болҗана, — гиҗ Инҗә хәрү өгчәнә.

— Саак Инҗә!

— Хәлшрхш...

— Цаатн, дала шин төр һарч йовна, — гиһәд Саня бод-бод эклҗәнә. — Дулан хувц уйх, өөмс-беелә өлгх — негн; орн-нутгин харслтд гиҗ, «Хүүв Хальмг» гидг танксин колонн, Хальмг комсомолын нертә авна эскадриль келгх гиҗ мөңг цуглулх — хойр; Кизляр — Әәдрхн хоорнд төмр хаалһ тосхх — һурвн. Кен тер хамгиг кеҗ-күцәхм?

Күүкд улс! Гертән сун-сууҗ яһҗ күцәхм? Болшго! Тиим учрар, Болдын келдг зөв, чидл күрсәрн, юунднь чигн нөкд болхм...

— Энтн, неҗәд медәтнр үлдсн гермүд дала, — гиҗ Санл хүвән келҗәнә. — Мана өөр Аңһучна Хөөч бәәнә. Көвүнь — түрүн өдрәс авн дәәнд. Бернь — төмр хаалһ кехм гиһәд йовҗ одв. Эмгн — һанцарн. Шидр йовҗ йовхлам дуудад бәәнә: «Буйн төләд, нег суулһ ус асрад өгич, — гинә — яс-үсм өвдәд, күрч чадҗанав». Авч ирхләм, ут наста бол гиһәд, йөрәл тәвәд нер уга. Басл санам зовба. Тегәд, өдр болһн ус асрҗ өгнәв. Ода мел келәд амрхш: «Мана бер кезә ирҗ, түлә авна гилчи? Эс гиҗ үвлдән...»

— Бичг бич, умш гидгнь бас дала, — гиһәд Нимә күүрт орлцҗ йовна. Бийнь элс атхад, сала хоорндаһарн асхад, дәкәд давтад бәәнә. — Тегәд, наадхм-угав, энтн?

— Наадхм, — гиҗ Болд үүнә келсинь дөңнҗәнә. — Зуг, манахс, наадан невчк оңдарулхм болвза? Олзта, туста болдгар...

— Яахм гихәр? — саак Инҗә орлцҗана, энд-тендән хултхлзад, дөң хәәҗәнә.

— Хамгин түрүнд арвн-арвар селәгән хувахм, — Болд үүрмүдән яһна гисәр хәләнә, — арвна ах шиидхм... Нөкднр өгхм... тедн кенд ямаран дөң кергтәг бичҗ авад...

— Чик, — гиҗ Эңгә таасв. — Бичкдүд хәләхиг манд — күүкдт, даалһтн.

— Дигтә, — болҗ Савр байрлв. — Көвүдт, ус, түлә...

— Түлән гихәс, намд нег селвг бәәнә. — Санл, тагчг суусн, генткн орлцҗ йовна. Шохан Омрунд бәәх хош кен меднә?

— Нә, тегәд?

— Киитцн бәәнә тенд...

— Белнйи? — Инҗә цеңнәд одв.

— Э-э, белн, гү шулуһар...

— Яһад, Санл, тиигнәчи? — Инҗә йосндан өөлҗәх бәәдлтә— Би тиигтлән бийдән авхарйи?

Санл үүнә келсиг төртән авчахш. «Болҗл ода» гисәр Инҗә тал дайлчкв, буру хандад, эргәд суув.

— Би белн киитцн бәәх һазр меднәв, — гиҗ Нимә тендәс келәд, босад, өөрдәд ирәд суув. — Болв, миниһәр гихлә, түрүләд иим юм күүндҗ авхм. Наадн, хәләһәд бәәхнь, йосн төрт хүврҗәнә.

Тиигхлә, чи, Болд, чи, Саня — толһач комиссар хойр—невчк чаңһав гиҗ гем уга. Негл мана наадн дәәнә авг-бәрц авсн хөөннь, йоста юмиг йосар кех кергтә. Инҗә, түүг ке гихлә...

— Инҗә яһҗ? — Инҗә доран мел өсрәд одв— Яһҗанта?

— Үлгүрләд келҗәнәв, — гиһәд Нимә инәнә. — Нә, Анҗа чигн болг... түүг ке гихлә, «уга, болшго, чадшго» гидг уурх зөвтә. «Соңсҗанав!» — негл хәрү бәәх зөвтә. Уга, тиигҗ болшго гиснь, оданас, эртәс келәд, хаалһарн болтха. Тиимнь ман дотр наадх... церглх зөв уга. Ода доран тер хамгиг таслад хуурхм. Чидл күрсн хөөннь, йир юуһар болвчн икчүдтән нөкд болҗ үзхм...

— Чик!

— Зөвтә!

— Тиим!

Цааранднь бас кен, ю келнә гиһәд күләхнь, цуһар тагчг. Тус-тустан тоолвртан авлгдсн бәәнә. Болд үүрмүдтән даран-дарандтнь эргүләд. шинҗләд хәләв. Йир негнь чигн буру, хаҗһр гиҗәх өңг уга. Тегәд, эн босад, бас нег цугинь эргүләд, харвад авб, арһул бод-бод гиһәд эклв: — Мел чик, үүрмүд, гиҗ би санҗанав. Нань бидн юуһарн дөң болхв? Болв, мана хамгин ах төр — сурһуль! Наадкснь — үүнә заагар, хоорндаһарнь, сул, завта цагт кегдх зөвтә. Үүг мартад керг уга. Тиим эсий?

Кесг «тиим, тиим» гисн энд-тендәс соңсгдв. Болд, зөвәр тулҗаһад, тоолвран хамцулҗ бәәх кевтә цааранднь келҗәнә: — Тегәд сурһулин туск, сурһулин керг-үүл, Саня, ма хойран болтха. Гер-герәр дөң-нөкд, нүдн-амн болх төриг Болхад даалһхмн. Улан цергчнрт дулан хувц-хунр цуглулх керг — Эңгән. Дәәнд, харслтын халхд дөң-дамҗг мөңгнә туск Саврин болг. Кеерәс түлә, өвс авч ирлцхиг би деерән Санл авг. Эдн бийснь күч күрч чадшго — дөң кергтә. Арвна ахнр, кедү кергтә болна, кү һарһҗ өгх зөвтә.

Тегәд, арвн болһна ах батлгдна. Бичкдүдиг бас ханьдан орулад, чидл күрмгәрнь олзлх гисн күүндвр һарчана. Ахрар келхлә сурһуль бүклдән эн нааднд орлцх болҗана.

— Намд нег селвг бәәнә, —гиһәд Саня босҗана. — Соньн һарһдг болхм, эврәһән. «Бичкн цергч» гиҗ нерәдхм. Юн гиҗ санҗанат?

— Чик!

— Мел чик!

— Нә, тиим болхла, —Саня Болд тал хәләнә, — долан хонгт нег һарһхла болх эсий?

— Болх, — гиҗ Болд комиссаран дөңнв. — Нә, ода наадйа...

Цуһар үүг күләҗәсн кевтә, мел «дард» гилдәд одв. Босад, зер-зевән чиклҗ авчана, на-ца гитл хойр әңгрчксн, белн. Халурхснь нам хаһад, чичәд, чавчад... дәврәд орхар, зуг заквр күләҗәнә. Хан хулсн мөрнь чигн, доран бииләд, татулад, тесҗ чадҗана.

Генткн, Инҗән дун, цеңнсн биш, хоолдан шахсн болсар: — Шавта... Цергч! — гиснь соңсгдад одв. Цуһар, заквр өгсн кевтә, дегц, хаалһ тал эргәд, хәләлдв. Лавта, өргн уульнцин тал дундаһар шавта цергч әрә-әрә аашна. Күн болһна нүднд хойр ик-ик тайг хамгин түрүнд үзгдв. Мел бәәсн кевәрн, цуһар босад гүүлдв. Наадн альд? Нег-негнәсн ахлхар, түрүлҗ күрхәр заагтнь бас әмндән күрч йовцхана. Гүүлдәд ирхлә — Морхада! Мел эдниг үзчкәд гихв, аль таг цуцрад амрчана гихв, хойр тайг деерән сүүһәрн түшн-өлггдәд, зогсв. Хәләхнь — хойр халхарнь нульмсн түргләд, цергч йосндан уульҗана. Акад юмб? Әмд, менд хәрҗ ирсндән, эврә һазр-усан, ах-дүүһән үзсндән байрлҗахм аль, бас нань даву байрта, эсклә һашута юмн бәәдг болхв? Кен медлә түүгинь?

— Наарич, көвүн, — гиһәд Морхада дуудҗана. Өмн бәәсн Санҗ өөрднә. Толһаһинь иләд, көвүг өкәрләд, байрлҗах бәәдлтә, болв, уульдган татхш: нульмсн мел ард-ардасн цәәрәд, түргләд бәәнә. — Кенәвчи?

— Басалан Очрин.

— Әә, баһньвчи? Санҗ гидгнь?

— Та, Морхада, бааҗаг үзсн угайта?

— Уга, — гиһәд цергч толһаһан нәәхлв. — Бичг ирхшйи?

— Йовсн дарунь ирдг билә... — гиҗ Санҗ саналдв.

Болд Саня хойр ормалдад, өврҗәнә. Нег Морхада тал хәләнә. Нег хоорндан «голс-голс» гилдәд авна. Цергчин бәәдл көвүдиг йосндан үргәҗәнә. «Акад юмб? Юн болҗ одсмб?» гих ухан, хойраннь толһад шаавр болҗ, луг-луг гинә. Эднә үзҗ, медҗ йовсн, күн болҗ һазр тавглснас нааран хәлә-һәәхн гиҗ дасмҗ болсн, оньдин йиринә үлгүр кедг улан цергчәс эн талдан, теднә һара биш гих тоолвр гүүдглнә.

Өңг-зүснь, хувц-хунрнь, бәәх бәәдлнь — күн алң болм. «Шовһр махлань — толһаднь, шорта бунь — һартнь, ирсн хортна мөриг илдкҗ олад, хорадг»... һазаһин үзлнь гихлә — һәәхүлд орулм, бәәсн бәәдлнь—зург гим, чиирг, зөрмг, һавшун улан цергч эн бәәсн болхйи?

Хәләхнь-хәләхнь дегд уйдврта. Зөвәр шурдад ирсн, хуучн бор өрмг — деернь. Толһаднь — киртәвр кевтә, үмглдәд бәәсн, ноһан кенчр хавчдг махла. Нег көлднь гүҗрмг хар башмг, һазр тавглсн. Наадк көлнь — деер сөөчксн, һазрт күрхш: бичкн нилх цуглдг мет, нәәһинь олҗ бүгнсн, таг оралһата. Кенчрнь киртәд, борлад, борзнгтад бәәҗ. Далднь — ядухн — хошнь йовна. Зуг тайгнь әвр: шин болчкад күдр. Мод йир әрвлҗ уга.

— Та, ода альдас ирвтә? — гиҗ Болд цергчәс сурҗана.

— Хасгин нутгас, — болад Морхада саналдна, — Дҗамбул гидг балһснас. Хойр сар шахуд кевтәд һарч ирүв...

Тер хоорнд көвүдин негнь хурдлад зәңг өгчкҗ кевтә. Хойр күүкнь үкн гүүхәрн аашна. «Бааҗа!.. Мана бааҗа!..» гиснь җиңнәд соңсгдна. Эднән үзчкәд, шавта цергч, көөрк, басл седкләр адһад, хойр модан хол хол хаяд, теднәрн түшг кеһәд өсрәд, өмнәснь тосад доһчҗ йовна.

Теднә ики арднь Мирз—ууһн ахнь, савлзсн, чавас, көшәд, хатрлнь чиләд ааврдңнад, йовдңндг му мөрн кевтә, басл чигн әмндән күрәд гүүсн болна, далвлзад, дор ормдан. Болв, хара йовхш: «мана Морхада!» гиһәд, әмтнд, соңсхад, хәәкрх седкл дала, зуг хооласнь дун һарч өгл уга генүләд, тер бийнь «мана Морхада!» гиҗ шимндн-давтад, дүүһән тосад аашна.

Хойр күүкнь хурдлҗ ирәд, киртә бор өрмгт шахлдад: «Бааҗа!.. Мана бааҗа! Әмд!..» — гилдәд, байртан шугшна. Эцкнь, өмнәснь гүүһәд тосад, хавлад, һар деерән авад эднән таалн гихлә — муульта йовдл, тайган алдҗ болшго! — тегәд, хойр модан түшн бәәҗ, өкәс гиһәд, селгәдәр толһаһинь иләд, тагчг. Халун, бүлән нульмсн заядар нүднәснь асхрад, халхин герләр дүргләд бәәнә.

— Гиләш, аактн яһла? — гиҗ бичкн күүкнәсн цергч сурв. Агчмин зуур һаран авад, нульмсан арчад оркв.

— Аак, кеер... — гиҗ ик күүкнь — Элтә келв.

— Төмр хаалһ келһнд одла, — гиҗ Гиләш цеңнҗәнә. — Сар болҗ йовна.

— Үзхм бәәҗлм!.. Өндр шаран үзхм бәәҗлм! — гиһәд уульңглад, Мирз дүүһән ирәд теврв. Тиигн, невчк хооран цухрад, шинҗләд хәләсн болҗана: — Морхада, яһвчи? — гиҗ сурҗана. — Көлч яһва? Бәәни?

— Бәәнә, ах, — гиҗ дүнь мусхлзва. — Бәәдгнь — бәәнә...

— Эн хувц-хунрч мууха... — Мирз эвтә үг хәәҗәх кевтәлә.

— Муухнйи? — гиһәд, Морхада инәһәд хойр тайгарн алхлад, доһчв — йовн, күүндий...— Цуһар, бәәсәрн дахад һарв. — Бидн, хәрҗәх улс, сән хувцар ю кехв? Хуучнь болад бәәхгов. Шин, дулан, бат хамгнь тенд кергтә... дәәнд, һалвд йовх улст...

— Тегәд, Морхада, сән йовҗ ирвчи? — гиһәд, ахнь сана авсн кевтә, сурна.

— Госпиталяс һарад, хойр дола хонув...

— Хаалһданйи?

— Э-э... Хаалһ мел чикү...

— Йовһар йовсн болвзач? — Мирз доран таг зогсад, дү талан ормаҗана.

— Уга, — гиһәд Морхада инәнә. — Йовһар йовхла җилә һазр, нег үлү, мини йовдлар болхла...

— Тегәд, юуһар ирвч?

— Төмр хаалһар — Әәдрхн күртл... — Морхада ах талан хәләчкәд, дәкәд инәнә. — Әәдрхнәс нааран кесг көлг сольв: машин, тергн угаг... Ода, хотнаннь захд, цар тергнәс буувв.

— Төмр хаалһар болхла, — генткн ах-дү хойрин күүрт Болд орлцҗана, — та мууха удан йовсмта?

— Хаалһ чикү, көвүн... — Морхада зогсад, невчк арһаһан һарһҗана. — Өдр, сө уга мел зогсхш: сольвлдад бәәнә. Нааран, деед үзг тал нурһлҗ зер-зев ачсн, церг зөөсн һал тергн ард-ардасн йовна. Тедниг ахлулл уга бәәҗ болшголм. Кергтә!..

Морхада гертән сууна. Ахиннь чансн цә ууҗана: көк буурл, үснь тату, дала амтн уга. Юн өңг, амт хәәхв? Негдвәр — үсн, тосн хәтәрнь ил. Хойрдвар — нам цуһар, бәәвчн, Мирз сән цә чанх гисн дими седкл.

Яһвчн, күүкд күүнә һар кергтә.

— Тегәд, Гиләш, аактн кезә ирхв гилә?

— Чамаг ирҗ гихлә, тәвх эсий? — Мирз дүүһәсн ташр сурна. — Залу улс уга, цуһар мел берәд, күүкдин күзүн деер... — Өвгн зевәр гүүнәр саналдна. — Көөркс, чирдәлдәд... — Генткн дү талан өөрдәд, сурна: — Морхада, немш үзвчи?

— Үзл уга, — гиһәд цаадкнь инәнә. — Үзх биш, чирәцәд һар бәрлдәд...

— Ямаран? Сүртәйи?

— Ямаран гихв? Яңтхр, хойр чикнь сертхр...—көвүд, күүкд шуугад, инәлднә. Таасҗана. — Сүртә гихәс, һалзу юмн: аврлт, өршәлт гих йир уга. Меддгнь — дәәлх, даҗрх. Алх, булх. Тонх, кудх. Хамхлх, шатах, күүчх...

— Чидлнь манас давуви?

— Уга гиҗ санҗанав... — Морхада, цәәһән ууһад дууссн, тәмк ораҗана. — Дав зуур гихәс биш. Болв, арв һар орн-нутгудын зер-зев, эдл-ууш, церг түүнә һарт... Дәкәд, андн, маниг меклвш. Хоорндан сән, сәәхн бәәхм, дән-даҗг уга, төвкнүн бәәхм гиһәд, җе-не болад бооца кечкәд, бийнь мел белдәд бәәҗ— Тәмкдән һал кеһәд, хойр-һурв икәр кииләд, уңһдаҗана.

— Кишкә мектә, ичр-һутр уга юмби? — Мирз йосндан уурлҗана.

— Та, аль алднд шавтлта? — гиҗ генткн Инҗә сурҗана.

— Запорожд... — Морхада ховдглсар хойр-һурв даран-даранднь кииләд хамр, амн хойрарн уга паанцглулад оркв. Ду һархш. Көвүд, күүкд чигн ә уга. Мирз бас адһаҗахш. — Днепрогэс соңслта?

— Соңсла — гиҗ көвүдин негнь хәрү өгчәнә.

— Тенд, шавтсм тер... — Морхада кесг-кесгиг дотран сергәҗ йовх кевтә билә, цааранднь келәд бәәв. — Августын дундаһар Запорожье балһсна деед бийәр орҗ ирәд, одак, нер һарсн Хортица арлын — запорожск хазгудын хотлын тускар эс соңслта? — ар захинь хортн эзлв. Тер, Днеприн тал дунднь бәәх, өндр арл деерәс эргнд мел ил. Ик балһсн альхн деер бәәх кевтә тонтаһад бәәнә. Немшнр товмудан арл деер тосхчкад, дурндан хаһад суудм. Манахст тернь таасгдҗахш. Яһҗ таасгддв?

Запорожин ик-ик үүлдлңгүдин хамг үнтә-кергтә тоотнь авч һаргдад уга.

Тегәд, һаха сарин (сентябрин) һурвн асхн, харңһуһар, бидн Днепр һатлад, тер Хортиц деерк хортн тал дәврх били! Тедн маниг күләҗәсн биш, һолын тал дунд суух улс болад, ик санамр бәәҗ. Болв, сана авад, әвртә гидг сөрлт өгв: автоматсин дун хотна нохас нег аю хуцҗах кевтә, яр-яр гилднә. Пулеметс чигн авч идәд, кинь давхцад, хавшадл бәәнә. Мөндр асхрҗах кевтә, энд-тенд шаргад бәәдгнь келәд керг уга. Ард-ардаснь мел ракет тәвәд, тернь сөөг өдр кеһәд, тиигх дутман бәрлдән улм шатад бәәнә.

Унад, босад, дәкәд унад, дәкәд босад, шахҗ йовнавидн. Болв, хәләхнь, нег пулемет, өөрхн юмн, мууд орх өңгтә. Ки сулдхл уга дарҗңнад бәәнә. Тустнь дәврҗ — өөрдүлшго. Яһдмб? Невчк хаҗис гиһәд, һазрла һазр болад, мөлкҗ йовнав. Бичкн бут харһҗана. Ташрлад өндәһәд гүүһәд ар гиҗгтнь һарад ирхлә өмнм лаг-лаг гиһәд бәәнә. Йир яһсан медхшв: автоматарн иигән-тиигән хойр йовулад авлав, элмрмүд, сарсалдад одв. Негл-хойр һәрәдәд-алхлсн боллав, пулеметиг хәрү эргүләд хаҗанав.

Манахс деегәрм дәврәд орад күрч ирв. Давад гүүлдҗ йовна. Тиигхләнь автоматан шүүрч авад, дахад һарад гүүҗәнәв. Халдан улм чаңһрад, теңгр-һазр ниилсн болна. Немшнр, цухрад, нег ормд батрхар седнә, болхш. Шахгдад, цааран һарад гүүнә. Цалмас зулсн мөрн кевтә, хурдн бийнь. Цааһас, эднәннь толһа деегәр, хортн экләд мин хайҗана. Энд-тенд хаһрад, будн-цаң. Генткн, өөрм кевтә билә, улан һал цацгдсн болад, һазр өрггдәд, бууһад одла, бийим өргәд шивсн болла...

Маңһдуртнь серл орснь тер: көлм бәәх-угань медгдхш. Мана комбат, бухин толһач хойр золһҗ ирв.

— Нам гиһич? — Мирз өврҗәнә.

— Э-э, — гиҗ Морхада гекв, — бухин толһач: «Ханҗанав, чамд, цергч Надбитов, йоста баатр!» — гиһәд ээмим цокад, эн цаһан мөңгн медәл зүүлһв.

— Йосн цаһан мөңгнйи? — болҗ Мирз дәкәд өврҗәнә. — Биш болха...

— Йосн, — гиҗ Морхада маасхлзв. Көвүд, күүкд бас өврмҗ кеҗәнә. Инҗә нам босад, өөрдәд одад, бәрҗ үзв. Тегәд, наадкстан соңсхад «За отвагу» гиҗ умшв.

* * *

— Хәләһич, Болд, — гиһәд, Саня цаас өгчәнә. Тернь авад, эргүләд-дуһрулсн болҗала, генткн өсрҗ босад, үүрән таг теврәд, өргәд, орн деер хаяд, дарҗана. — Алвчла бийим, үмгәд... — гиҗ дорас Саня хәәкрнә, чаңһрад, сөрлт өгәд, мөлтрәд, босхар седнә. — Болҗ гихлә! Барг кевтә...

— Би чамаг таалҗанм, Саня, — Болд инәһәд, босна. — Үмгҗәнәч, алвч бийим гиһәд, ачрхад...

— Тиигҗ бас кү таалдви? Дарад, бүтәһәд... муудм орад бәәвч...

— Саня, чини толһа әврлә! — Болд дәкәд одак цаасан авад хәләҗәнә. — Нернь ямаран: «Бичкн цергч!» Зуг, миниһәр болхла, хамгин деер, барун захднь: «Мана Хүүв Төрскнә төлә!» гиҗ эрк биш бичх кергтә. Цергә соньнмуд цуһар тиигдг биший.

— Чини зөв! — Саня өсрәд одв.

— Дәкәд гихлә, нернәнь өмн тавн улан од зурхм. — бас цергә темдг...

— Чини толһа чигн зөвәрлә... — Саня маасхлзна. — Мел хоосн биш...

— Болвчн, чиниһәс хол тату, — гиҗ Болд щогинь дөңннә.

— Нә, Тиигхлә, намд бичә харшлыч, — Саня үр талан хәләһәд мусг-мусг инәнә. — Эврәннь кергән күцә, Би дав зуур соньнан бел кесв...

— Һанцарн кехәрйи?

— Энүгинь эврән кенәв. — Цааранднь нөкд болдг улс һара бәәх эсий?

— Би, тиигхләч заллт орнав. Ахлач бәәхлә, цар терг сурҗ авнав, — гиһәд, Болд босад һарч йовна. Зогсад, келҗәнә: — Җулан түүсн арһсн бәәдгчн, түңгинь асрҗ өгнәв. Эс меднчи, һанцхн көвүнь...

— Хамдан йовхм болвза, а?

— Уга, чи эврәһән ке... — Болд һарад одв.

Удсн уга, Саня шир, цаас, зус болн нань чигн кергтә хамгиг бел кеҗ авчкад, суусн кевтән, кесг болв: өөд өндәхш. Зурна чигн, бичнә чигн. Бәәх бәәдләрнь, өңг-зүсәрнь дүңнхлә, бийднь йир икәр таасгдҗах кевтә чирәнь, арвн тавна сар мет, мел маасхлзад бәәнә. Тедүкн һарад, уухнас шинҗлнә, өөрдәд, улм ширтәд хәләнә.

Тиигә бәәҗ: — Нә болва, — гиһәд ю-күүһән хураҗ йовна. — Хагсҗаг...

Үүдн җаагад секгдәд одв: хәләхнь — Байра...

— Саня, гертәмчи? — орад аашна. — Болд яһла?.. Ай, энч юмб? — ирәд, зогсад һәәхҗәнә— Эн, буута цергч, юн гиҗәнә?

— Чи Төрскндән нөкд болҗанчи? — гиҗ сурҗана.

— Ә-ә... — Байра толһаһарн гекнә. — Болд, тегәд, яһла?

— Болд көвүдлә арһснд одла...

— Хей, арһсар яахм, терч?

— Җулан арһсн кевтә...

— Ә-ә, чавас... — Байра саналдна. — Дәрк, дәрк, һанцхн хәләсн көвүнь уга болҗанм... Тегәд, үңгән яахар?

— Энтн, ээҗ, эрсин соньн... сурһульд кергтә.

Байра һарч одв. Көвүн, цуцрсар сун кецәлдҗ бәәлә, залхунь күрәд ирв. «Болдыг иртл эрг-дүрг гиһәд авс... тиигтл, соньн чигн хагсх» гиҗ санад, амрад, көлврлддг модн орн деерән һарад кевтв. Мел тер дарунь, толһаһан дерд күрм цацу, сүрклсн болад бәәв.

Дала удан болсн уга. Генткн, нөр дотрнь, күн дуудад, татсн болад... Өсрәд босад ирхлә — Болд маасхлзад, келхм биш.

— Саня, цуцрвчи? — гиҗ харм төрсн дууһар соньмсна. — Әвр болҗ... Ке, соньн, чик... Бос, йовйа...

— Йовйа гинчи? Әлдәрән?

— Сурһуль орхм... — гиҗ Болд хоолдан шахад, шимндҗәнә. — Эндрин бийднь өлгчкхм...

— Яһҗ? — Саня алң болҗана. — Яһҗ орхар? Оньста болхугов...

— Герлә Манжиевнад одад, тулкүр сурҗ авхм, — гисн Болдын хойр нүднь гилвкнә. — Үзчкәд, цуһар кен? кезә? гилдх... Бидн адһм угаһар, хоңхла хамдан гишң ирхм... эс медсн болад бәәхм...

— Нә, — гиҗ Саня зөвшәрҗәнә. Ода чигн сәәнәр сергәд уга кевтә, үрвәд һарч йовна. — Нүүрән уһаҗ ирнәв...

Орүнднь — юн үкснә цох таварлх билә? — хотан адһн-шидһн амнадан хойрулн кесн, болла, һарад йовҗана. Школ, йиринә өдр болһн шуугад-авад һарад бәәдг, ода бас тер.

Учрнь: эрт гих кергтә. Багшнр ирәд уган, түрүн темдг.

Болд Саня хойр орҗ ирн, үүдн хоорнд тотхад зогсв. Арһта, ик-икнь өмн, соньнин өөр, бичкдүднь — ард, хәәкрлдсн... Дууһарнь, бәәх бәәдләрнь гихлә, эднд юн чигн үзгдҗәхш кевтә. Тегәд, шууглдад, бас уралан орхар түлклднә.

Соньн зөвәр уухнас тодрха кевәр үзгднә. Хамгин деер, барун захднь үүрмг үзгүдәр: «Мана Хүүвин Төрскнә төлә!» гиҗ бичәтә. Дорань: «Бичкн цергчнр» гиҗ нернь дарсана. Өмннь — эвтәкн улан одн — цергә темдг төөнрнә. Түүнә дорань шовһр махлата, шорта буута дәәч, орсн күн болһн тал хурһарн заасн: «Чи Төрскндән нөкд болҗанчи?» гиҗ сурсн бәәнә. Эн үгмүдиг хар ширәр бичсн, земгә дааврта кевәр йилһрҗ, зөвәр холас умшгдна.

— Би чамд юн гиләв? — Болд Саняг дораһар чичәд, нүдән чирмнә. — Зогсҗа, яһдг чигн, хәләйә...

— Болҗ гихлә — болхнта! — Саврин дун деер һарна. — Шуугдган уурх болхлатн, бичкдүд, би соңсхад цугинь умшнав. Уурнта?.. — «Уурна, уурна» гиҗ цаадкснь улм хухр-хухр түлклднә. — Нә, эклҗәнәв, ду тасртн: «Ростовин, Тихвинә, Ельцин эргнд немшнр диилгддгнь — гитлеровск деермчнрин үкл өөрдснә темдг!» гиҗ «Правда» соньн декабрин 11-д бичсиг, нааран буулһҗ. Тегәд, тер тоотын тускар онц-онц келгдҗәнә.

Ростов... Цергнь энд ик цоклтла харһсн йовдл, немшнрин сумсинь йосндан авч гих кергтә. «Әмн үзгә» әәрмсин багин командлгч генерал-фельдмаршал Рундштедт Берлинәс заквр авснд, Ростовас цергән төрүц бичә һарһ гиҗ заагдсн бәәҗ. Болв, Негдгч әәрмнь Улан Цергин цоклтд тесҗ чадад, һарад зулв. Манахс, басл чигн көөһәд, шахлһан улм чаңһав. Тегәд, болшго болад, хортн, Харьковин алднд бәәсн сул цергән кевтнь нааран шулуһар йовулад, Миус, Самбек һолмудт әрән гиҗ батрҗ зогсснь тер.

Эн диилврин аш альк чигн халхарн әвртә ик чинртә болв. Негдвәр — Кавказ гиҗ шүд хазҗ йовсн хортна зураһинь салвлсн. Хойрдвар — Москва шидр болҗах ик ноолдана хамгин гүдү цагла, эн алднд иим дала церг гилҗилһл уга бәәсн. Һурвдхла — немшин Негдгч әәрмин мууднь орад, ик һарула харһулсн, эдниг Ростовас 60—80 дуунад хәрү көөсн...

— Соньн! — гиҗ негнь өврҗәнә.

— Әвртә! — болҗ бас негнь таасҗана.

— Савр, умш... — һурвдгчнь сурҗана.

—Тихвин... — гиһәд Савр цааранднь умшҗана. — Декабрин йиснд, өрлә, тавн часла, Улан Церг балһсар орҗ ирв. Һанцхн эн дәәлдәнд немшин 7 миңһн салдс болн офицер алгдва. Тегәд, манахс 42 тов, 66 миномет, 90 пулемет, 27 танк, 10 бронемашин, 102 автомашин, 2700 винтовк, 110 автомат, товин 28 миңһн сум, 30 миңһн гранат, 17,5 миңһн мин болн нань чигн кесг тоот хортнас булаҗ авснь тер. Тихвинә эргнд немшнриг күүчлһн, Ленинградын хүвинь ясрулхд берк чинртә болсмн.

— Соңсвчи? — гиҗ негнь негән түлкнә.

— Кедгәрнь кеҗ, — болҗ бас негнь инәнә.

— Цааранднь… — гиҗ һурвдгчнь адһана.

Елец... Бүслврт тусхасн әәһәд, немшнр шулун кевәр эндәс цергән авч һархин арһ хәәв. Болв, тернь күцҗ өгсн уга: зууран күүчгдснь тер. Декабрин йиснд манахс Елец балһс сулдхв. Хортн хойр дивизән — 45-ч болн 134-ч — кевтнь геевә. 95-ч дивизь суг киитә мөлтрҗ һарв. Зуг үксн шавтсн хойрнь 12 миңһн болв. Манахс 226 тов, 319 пулемет, 164 автомат, 1286 винтовк, товин 30 миңһн сум, 5 миңһн мин, 907 автомашин, 1260 мөр булаҗ авб.

— Земгә, — болҗ негнь байрлҗана.

— Сән болҗ, — гиҗ бас негнь тавлна.

— Москва... — Савр хоолан ясад, цааранднь умшхар бәәнә. — Эннь мел шин зәнг... Тегәд, Москва... Энд бас нег әвртә диилвр бәргдв: Москваг бүслх гисн немшин зура каарв!.. — Цуһар хәәкрлдәд, альх ташад, доран өсрлдҗ бәәнә: Нә, болҗ — гиһәд, Савр хөрҗәнә. — Соңстн цааранднь... Москваг авхар хойрдад күчр дәврлт кесн хортна эркн-һол чидлинь, Улан Церг хомнн цокад, декабрин 6-д өмнәснь эврән тосад дәврв...—«Ура-а!.. Ура-а!» гисн давтгдад, хәәкрлдәд, нам ишкрсн соңсгдна. Һазаһас гүүхин нааһар Герлә Манжиевна орад ирв: Юн болва? Яһва? Кен адрҗана?» болад шүрүлкәд, ууртан бүтсн, уралан шурһна. Көвүдин негнь, ардан эргәд, багш талан хәлән, хурһан урл деерән көндлңгүләд, тагчг бә гисн докья өгнә. Герлә Манжиевна нам алмацад, хахад-цахад, ю келхән олҗ чадад, ормаһад зогсв. «Савр, цааранднь умш!» гиҗ хәәкрлдҗәнә. — Нә, бичә шуугтн...

Тегәд, тосуд дәврлт кеснә ашг, немшин церг зөвәр күүчлтлә харһв... — «Ура-а! Ура-а!..» гилдҗ көвүд хәәкрлднә. Герлә Манжиевна бийнь бас альх ташад, теңкән уга гидгәр байрлҗана. — Тавхн хонгин дотр хортн алгдсар 30 һар миңһн күүһән геев. — «Ура-а!.. Ура-а!» гисн улм чаңһрна. Герлә Манжиевна көвүдләһән бийнь бас хәәкрҗәнә. — Зуг Деед үзгин фронт, — Савр, мел хәәкрхдән күрчәнә, хоолан әрвлҗәхм уга, — эн өдрмүдт 386 танк, 4317 автомаши, 704 мотоцикл, 305 тов, 101 миномет, 515 пулемет болн 564 автомат хортнас булаҗ авб... - «Ура-а!.. Кедгәрнь кеҗ!.. Ура-а!» гисн, хәәкрсн-шуугсн, сурһулиг, өргәд, тәвәд бәәнә гим дүңгә.

Генткн, Герлә Манжиевна сана авсн кевтә, чочсар: — Көвүд, арһулдтн, — гиҗ сурҗана. — Кен бичлә? Альдас? — Соньн тал зааҗана. — Наадлсн болвза?.. — Цуһар таг болҗ одв. Невчкн зуур мел дүң-дүлә гим.

— Уга, наадн уга, — гиҗ, Саня үүдн талас келсн, хасн мет, чикн болһнд «таш» гисн болад... цуһар чигн, дегц, негл күн кевтә, көвүн тал эргв. Күн болһна нүднь энүнд туссн, «ю келнә?» гисәр күләҗ, көләснь толһа күртлнь цөлгв. — Герлә Манжиевна, бичә му сантн, үлү-дуту гих юмн йир уга... — гиҗ Саня багшан төвкнүлҗәнә. — Пионерин әрүн үг!..

— Тегәд, Саня, альдас авсмч, эн хамган? — Герлә Манжиевна йосндан маасхлзҗана, Хәләцнь тогтнад. бийнь төвкнҗ одв. — Би үзсн угав...

— Түрүңк зәңгсинь: Ростов, Елец гисиг соньнас авлав... — Саня багш талан өөрдҗ йовна. Хавтхасн цаас һарһад, өгчәнә. — Энүг, Москван тускиг, өцклдүр асхн радио келснәс бичҗ авлав... — Тер хоорнд хоңх җиңнәд одв. Эн, ик-бичкн угаг керг-үүл талнь, кех-күцәх хамгин тускар сана орулҗ, дуудв. Герлә Манжиевна, ардан эргәд хәләнә: багшнр чигн, сурһульчнр чигн семрү үзгднә. «Зәрмнь соңссн, зәрмнь эс соңссн» гих ухан агчмин зуур толһаднь «цәс» гиһәд, орад-һарад одв.

— Түрүн кичәл (урок) болшго, — гиҗ эн доран зарлҗана. — Цаатн, һаза сурһульчнр дала эсий? Цугинь дуудтн...— «Ура-а!.. Кичәл болшго-о!» гиһәд нег дун деер һарсн соңсгдла, хаҗудкснь ю кеснь кемҗәнә, таг болҗ одв. — Багшнр, көвүд-күүкдән ик класс тал орулад суулһтн — хург кехм...

Чи, Саня, эн соньнан цаг зуур авад, намд өглч...

Сурһулин өрәлнь гих кергтә, өрүһәр ордг селгән кевәрн, ик класст хурсн суулдна. Герлә Манжиевна һанцарн багшин ширә һатц бәәнә. Босад, бас нег цугинь захас зах күртл эргүләд хәлән, төвшүн тиим дууһар эклв: — Хәәмсм минь, эңкр мана сурһульчнр, күндтә үүрмүд, багшнр, цаатн юн болсинь медҗәнтә? Улан Церг Москван өөр немшнриг күүчәд хайчксн бәәнә. Би тадниг, хәәмсм минь, берк чинртә, әвр ик диилврлә чик седкләсн йөрәҗ, эклцнь иим болхла, ашнь түүнәс чигн даву болх гиҗ ицҗәнәв. — Ниргүләд цуһар альх ташҗана. Герлә Манжиевна бийнь мел улаҗ одсн, маасхлзад, бас альх ташад, нер уга. — Тегәд, энүнә тускар тодрха кевәр манд сурһульч Саня Исаков келҗ өгх. — Саня, наар...—Дәкәд цуһар альх ташҗана. Көвүн ормасн босад һарв: хуух күртлән уласн, нүгдиһәд, багш тал оч йовна. Көләрн һазр ишксн-угань бийднь медгдхш. — Саняд үг өгхәсн урд олн таднд келчкхәр: эндрәс авн мана сурһульд «Бичкн цергч» гидг соньн һарчана. — Өргәд үзүлҗәнә. — Үүг, түрүңкинь, Саня һанцарн, эврә сән дурар, хаҗуһин нөкд угаһар бел кеҗ. — Цуһар альх ташлдҗана. — Эркн гисн төрмүд эн соньнд барлгдҗ гих кергтә. Тегәд, түрүн тойгтан иим әвртә байр манд соңсхсн учрар, хальмг хуучна зокалар, амнчнь тоста болтха гиҗ йөрәҗәнәв, Саня... — Класс кевәрн ниргүләд, альх ташҗана. — Нә, Саня, мә, соньнан авад, цуһараднь эклцәснь авн сүл күртлнь умшҗ өг...

Саня, соньнан һартан бәрсн, чирәнь гихлә — улан буршас тату биш: «нам үүлм татч кевтә» гиҗ толһаднь хурлзсн, зогсҗана. Эклҗ умшад уга, болв хоолнь хагсад, амнь цодад... ааль дала. Зуг кедг нань арһ уга, тегәд, экләд үмшҗана. «Чаңһар!.. Соңсгдхш!» гилдәд заагтнь бас хәәкрлдҗ йовна. «Иим үүл бәәдви? Һарһҗа, соньн» — гиҗ дотран көвүн бийән харана. Болв, цааранднь умшҗана. Удсн уга, иҗлдвә гихм, аль төвкнәд, зөргнь немвә гихм, — Санян дун батрад, чаңһрад, бийнь земгә гидгәр төртән авлгдсн бәәнә. Цаарлх дутман — соньн: нег чигн күн ә һарч, көндрснь медгдхш, нам хоолан яссн, ханясн чигн соңсгдхш. Тиигх дутман Санян зөрг немәд, умшлһнь улм цеңнәд — келәд керг уга.

Көвүд, күүкд — зәрмнь медхәс биш, нурһлҗ шин соңсҗанм! — йосндан алң болҗана.

Багшнр — эднәсн чигн даву: «авчатн, бичкдүдәс» гих ухан эс торлзсн толһа уга. Тернь чигн учрта, юңгад гихлә, наадн болдган уурад, йосн, эркн гисн төрт хуврснь мел лавта. Төр болхларн ямаран? Орн-нутгин, олн-әмтнә, Төрскнә чинр зүүсн — ахлхнь үүнәс йир уга.

Тегәд, чиңнхнь: кесг-кесг кех-күцәх хамг һарсн, тер тоот иигҗ хувагдсн болҗ һарчана. Келхд, бичкдүд һанцар үлдсн, эсклә, усн-түләнд күрч чадшго медәтнр бәәх герт нүдн-амн, дөң-нөкд болхин туск — Болхад даалһгдҗана. Эн, деерән үр күүкдәрн нөкд кеһәд, тер хамгиг күцәх зөвтә. Улан Цергт дулан хувц-хунр болн талдан чигн дөң дамҗг өгх төриг Савр, Эңгә хойр дааҗана. Арһ, чидл угаднь арһсн-өвсинь авн ирх керг Санлын болв. Дәкәд, Бөргтиг арвн гер болһнар хувасн, арвн болһнд ах шиидсн, Инҗә, Эңгә, Нимә болн нань чигн кесг көвүд, күүкдин нер Саня умшҗана. Эднь гихлә эврәннь арвнд юн болҗахинь, өрк болһна бәәдл, хамгиг кевтнь йилһәд, дигләд бәәх улс чигн, уг сүүлднь: «Цуһар — диилврин төлә! Цуһар — хортан дархин төлә!» гидг дуудврар Саня умшлһан тегсәв. Ик, бичкн уга ниргүләд альх ташсн — классиг мел өргәд, тәвәд бәәнә гим дүңгә.

— Чилви? — гиҗ Герлә Манжиевна көвүнәс сурв. Тернь, цуснь хойр халх талнь цацгдад одсар улаһад, үг келсн уга, зуг толһаһан гекв. — Ханҗанав, — Саня, су... Сән соньн болҗ... Сурврмуд, тегәд, бәәни?

— Бәәнә, — гиһәд, хамгин ардас хәңкнәд одв. — Сурһуль яахм?

— Яах билә? — Болд өсрәд босад одв. — Сурх кергтә!.. Эн төриг манахс намд даалһла. Тегәд, мууһар сурдгинь наадндан орулхм биш гиҗ санҗанав. Тиимнь һанцар, онц наадг...

— Чик!

— Зөвтә!

Генткн Киштә босҗ йовна. Хаҗудкснь шиг-шиг инәлдҗәнә. Эннь учрта: күн үг сурхла, зөвәр тагчг сууҗаһад, тегәд негл, хойр үгәр хәрү өгдг Киштә бийнь босхла, өврчәх йовдл гих кергтә. Хойр талан күүкн сольвад хәләчкәд:

— Ода юуһинь элк хатлдад бәәнтә — гиҗәнә. — Миниһәр болхла, гер-герәр бичкдүд хәләнә гисн... олн кү керглх эсий?

Тиигхлә, нам нег, хойр герт... келхд, хотна хойр захднь неҗәд герт тедниг цуглулсн сән болвза? Хамдан наадх... Хәләхд амр...

— Чик!

— Зөвтә!

— Дууһан ахрит, гиҗ Герлә Манжиевна цуһараһаснь сурна. Тегәд, зөвәр тулҗаһад, экләд келҗәнә. — Хәәмсм минь, деерән ямаран дүңгә эркн, тедү мет күнд төрмүд авсан, кемр тер хамган күцәхлә, берк гидг дөң-дамҗг олнд күргхән, тадн бийстн күцц медҗәнт-угайт? Ухалх, тоолх дутман мини седклм мел өрггдәд, чееҗм дүүрәд, байр дотрасм цальгрн гисн болад... нуувр биш, йосндан, үнн седкләсн, тадндан, тана серл-тоолврт мел дәкн-дәкн ханад бәәнәв. Кү асрсн күн, бийән асрдг гиҗ хуучна үгд ордг. Тиигхлә, орн-нутгин, олн-әмтнә күчр, түрү хамгиг эврсән медҗ, тер хамгтнь орлцх гисн седвәр манд икәр таасгдҗ, дөңндҗәнә. Эндрәс авн цуһар хамдан, ик-бичкн уга, чидлән негдүлхм гисн немр селвг бәәнә. Кемр дөң-нөкд кергтә болхла, ичх-эмәх керг уга. Хамдан кехлә — амр болх. Тиим эсий?

— Тиим!

— Зөв!

Герлә Манжиевна невчк тотхад, хоолан ясад, үсән иләд, цааранднь келхән тодлҗана гим дүңгә. Көвүд невчк хухр-хухр гилдәд ирв: Зөвәр болсна темдг, нам цаг хәләһәд керг уга. «Тиигхлә төгсәх» гих тоолвр орлцҗ йовна. Болв, келхән күцәх төр бас эркн болсар, адһҗана: — Тегәд, манахс, эн хамг кергт сән нөкд болхнь — эрсин соньн. Саня Исаковд түрүн тойг һарһснднь ик ханлт өргх кергтә. Дәкәд, нөкднр өгх кергтә. Ода шиндий аль...

— Бидн эврсән, — гиҗ Савр келв.

— Буру эс гихләтн, би эврәннь халхас бас орлцхар седләв: зурхд, бичхд нань чигн халхд, келхд, көлгн-көцин, эдл-ахун тускд...

— Буру уга...

— Тиигхлә, зөв гихләтн, толһач Болд комиссар Саня хойрла бидн күүндәд, тодрха гидгәр йилһнәвидн...

— Зөв!

— Зөв!

— Не, иигәд, — хург гихв, юн гихв? — төгсв... — Герлә Манжиевна маасхлзад инәҗәнә. Мел тиигм цацунь дард гилдәд одв: босад, шууглдад һарч йовна...

Тегәд, Болд, Саня. Герлә Манжиевна һурвн өдр болһн ю кехинь, яахинь темдгләд, көвүдин чидләс, арһас иршго хамгт багшнь орлцад, альк чигин йовуднь земгә ясрв. Селәнә медәтнр, бичкдүд хәләвр-дамҗгта болв. Кер йовх хамгнь седкл төвкнүн, ардан яһв гиҗ алмацдгнь уурв. Үвл эврәннь цеңгтән күрчксн, аальнь бас дала: нег киитрәд, нег дуларад... цасн чигн кииснә, шорала хутхлдад, хурлзад чигн авна. Әмтнә көдлмш улм немгднә. Беш түлх, малд өвс өгх, түлә орулх, үмс һарһх... Ахрар келхнь, бичкдүдин наадн йосндан төрт хүврв. Болв, негнь чигн ярдсн уга, ачрхҗ, үнән икдүлсн уга. Цагнь ирхлә, цасн деегәр түүмр шатна гишң. Цагнь тиим — бичкн-бичкн залус нүгдг-нүгдг гилдәд, көдлмш кесинь үзхлә, күүнә зүркн хойр әңгрн гиһәд бәәнә. Яахв, тегәд? Дәәнә үүл!..

Идх, уух хәтәр болснас көлтә, кесг көвүд, Санл толһачта, мөсәр заһс бәрдг — ямаран берк дөң гинәт?! Урднь гихлә, бүүрһәд, зооган кеһәд, килвә хайдг. Ода мел эркн керг болҗана. Һахуль тәвдгнь бәәнә. Мөсн дораһар гөлм татдгнь бас. Эн тускд Санл зөвәр эвтә бәәҗ. Наадкснь чигн гем уга даслдад бәәв. Өдр болһн земгә-земгә заһс авч ирдм эдн.

Тер хоорнд үвл чилв. Хавр болад, эргнд дуларад, хамг тоот көкрәд, ноһарад, шуугад-шурҗңнад одв. Күн, мал уган зо тинив. Ик, бичкн уган зовлң невчк бүләрәд, гөңгрв гих кергтә. Аадмг, шүүрмг элвәд ирв. Заагарнь нам эдн саак кевәрн нааддг болад бәәв. Болв, йосн сулдхвр эднд сурһулин җил төгсснә хөөн, халун нарна тольла урлдҗ, хаврин ардас, зуна эклцәр ирснь тер. Наадлһн — урдк кевәрн — һол тал һарсн, җиңнсн дун, җиргсн ишкрлт хамг өдрин тес соңсгдна.

Дән гихлә — улм дәрвкәд, салькар туугдсн һал кевтә, һазр түргләд, давад һарсн ормнь шатад, өгрәд одсн, өөрдәд аашна. Аашна гихәс, генткн нег үдлә, кесг-кесг көлгн Бөргтәр орад ирв. Акад юмб? Тергн болһнь — дөрвн төгәтә, ут, цуһар хошад мөр татҗ. Энд гихлә, неҗәд мөр зүүдг. Тергнь гихлә, хозлг болв, аль көгтә болв, хойрхн төгәтә биший. Тиигчкәд, арш гих юмн уга. Негл ут моднд хойр мөр җиндрлҗ гихм-яахм? Зүүҗ гиҗ келхд күчр.

Дәәнәс зулҗ йовх улс болна. Цуһар мел хальмгуд— кесг өрк кевтә — медәтнр, бичкдүд, күүкд улс һолта. Хойр-һурвн залу болснь, шалтгта-шарвгта юмс кевтә. Тедн хойр-һурв хонад, көлгн-күчән амраҗ, ясҗ авчкад, цаарлв. Дахлдн гишң дала мал ардаснь тууврт одв: үкр, хөн, темән. Хаалһ ут, халун чаңһ, идг му, ундн татун учр кевтә — дегд эццтә. Деер һазрин эдл-ахусин мал чигн. Хар мөртә хортнас авч зулад, Хасгин нутг орҗ йовх болҗ һарв.

— Эсклә, идлго одмр, яснд хоолнь теглмр хамн-бархугов, адусн, — гиҗ үкрч өвгн Дорҗд келҗәнә.

— Тиим... Амрад одхугов, аядн, — гиҗ Дорҗ өвгиг дөңнв. Үкрч мендән келәд цаарлв. Дорҗ зөвәр дүңгә зогсҗаһад, Палан тал һарад йовв. Байра өмнәснь тосад, хашан үүдн хоорнд зогссн бәәнә: — Зәңг ямаран? Юн гинә?

— Ямаран болхв? — Дорҗ, киртә бор картузан авад, көлсән арчн йовҗ, хаша түшәд, сүүдрләд сууҗана. — Орад аашдгҗн, каармр...

— Нааран ирхйи? — гиҗ Байра чочсар сурна.

— Тәвсн хөөннь, әлдәрән болвчн одхугов... — Дорҗ, хойр-һурв чирд-чирд нульмад авна... —Манахн бас малан туухар белдвр кеҗәнә.

— Нам гиһич? — Байра йосндан ормаҗана.

— Дарх, булх юмн бәәхлә бел ке... — Дорҗ Байра тал хәләнә. — Далдлҗ өгсв... Эсклә теднә болх биши...

— Юн гинчи? — Байра алң болҗана.

— Көвүнәнчн өлг-эд, дегтр-цаасн гинәвлә...

— Тегәд, яахм гихәр?

Яах билә? Ундаснь баглад, далдлх кергтә...

— Хей, теднч, өнстә герт бас орхмби? — Байра Дорҗ тал өөрдҗ йовна. — Эзнь билә гихлә...

— Сурх гиһәдйи? — Дорҗ марзаһад инәнә. — Өөчәрч түлкчкәд орх. Дәкәд, көвүнч тиим-иим гиһәд оралдхла яһнач?

— Кенд? Намдий? — Байра алңтрна. — Чавас, юуһан авхм намас?

— Чи, Байра, ухата бәәтлән басл геннч... — Дорҗ дәкәд инәнә. — Теднч күн биш гисиг медхлә яһна? Зерлг аңгас дор гинәлә. Хәрн, тер ик авдран сулдхад, ю-кү бултулхан йилһҗ ав. Асхлад ирәд, эвич олсув.

Кен медхв, юн болхинь? — Өвгн босад герә талан һарна. Байра кесгтән ардаснь хәләһәд зогсҗана. Дорҗин келсн улм-улм дааврта болсн болад йовна. Санхнь-санхнь дегд гимлә.

— Хәрн, тиим гинәлә, кишкә нохас, — Байра ардан эргәд, нег көвүнәннь гер тал, нег эврәннь гер тал хәләһәд, басл чигн ухалҗах өңгтә. — Йорҗин келсн чик кевтә...

* * *

Нарн, цусн улан төгрг болҗ күчңдсн, Бөргтин хар толһа деегәр кецәҗ йовна. Өңгнь гихлә, чавас, өрүн хар бүрңгәс авн, өдгә күртл гүҗрсн, зөвәр цуцрад бәәҗ кевтә. Тер бийнь, теңгр һазр хойр хоорндан төвкнүн, ни-негн бәәтхә гиҗ өдрин тес сахньсм — хара биш гисн мет, заг-заагарнь нам маасхлзсн чигн болна: хойраһинь холас авч ирәд нүүрцүлсн, эвинь олсн, байрта йовна гих кергтә. Болв, эн удсн уга, толһа ташрлад бултҗ одв. Би кедгән — кевүв, бийснь цаадкинь медтхә гисәр амрхар сууснь мел лавта.

Өдрин гегән сәәтр тасрад уга. Хотна мал орҗ аашна. Хөд мәәлнә, үкр мөөрнә, нохас хуцна, әмтн әәһән өгнә. Цуһар негдәд — шуугад, ниргәд бәәнә. Зәрм улс үкр, хөөһән, өмнәснь тосад һарсн, зәрмнь гериннь өөр гердсн, бараһинь авчкхар седсн, бийнь ирх гиҗ күләнә.

Генткн, Бөргтин деед захар хатрулад, мөртә күн орҗ аашна. Дорҗ хәлән, келн бәәнә. «Суудлнь — хальмг күн, хавтаһад йовна, хувцнь зуг өвәрц». Тер хоорнд, аашх күн мөрнәннь җолаг татад, уульнцар совг-совг гилһәд, арһул йовулҗ йовна. Удсн уга, Дорҗла зергләд күрәд ирв:

— Көгшә, мендвт?! — гиҗ, мөрн деерәсн хәәкрн, гекәд меңдлҗәнә.

— Хей, Боовайчи?! — Дорҗ доран өсрәд одв.

— Э-э, таньсн угайта? — гиҗ цаадкнь мусг-мусг инәнә.

— Эн, буута-муутаһан яһҗ йовначи? Димийи? — Дорҗин нүдн Боован чирә тал туссн бәәнә. — Зәңг ямаран?"

— Сән биш, — гиҗ Боова саналдв. — Мана дивизь Тең деер зөвәр шүрүтә кевәр сөрлцәд... Кесг хонгт теслцәд... ода хооран һарһгдсн, дуту-дундан күцәхәр талдан һазр орҗ йовна. Би хойр-һурвн хонгар сурад һарч ирүв.

— Теслцәд гихәс... — Дорҗ зөвәр тулҗаһад, сурв: — зогсаҗ болхший?

— Болнала, зуг... — Боова гүүнәр саналдна. — Дәкәд күүндий, хәрнәв. Чу! — гиһәд, үрвәд цаарлна.

— Ай, энчнь, Бичкн Бор эсий? — Дорҗ зөвәр чаңһар хәәкрҗ сурна.

— Э-э, — гиһәд, Боова ардан эргәд хәрү өгв, болв мөрән зогсасн уга. Дорҗ кесгтән ардаснь хәләһәд бәәв. «Әрә танюв, — гиҗ бийнь бийләһән күүндҗәнә. — Дәрк, дәрк, ташань монтаһад бәәдг — хуурч... Э-э, мөрнә бийднь амрл уга гихәс... Эцәд, муурад... зуг йовдларнь таньсм тер, авган алдад уга гихәс» ... Тер хоорнд: «Боова ирҗ... Боова ирҗ» гиһәд, күүнәс — күүнүр, герәс— герүр, хашаһас — хашаһур зәңг нисәд, шуд җивртәлә әдл, Бөргтиг ядхдан хойр эргәд оркв.

Тегәд, ик-бичкн уга цуһар селәнә дунд сууһар бәәсн Боован тал адһлдв. Байра бас әмтнәс дутхм биш, адһн-шидһн, үкрән саасн болад, үсән суулһтаһинь һаза өлгчкәд, хашан үүдән һарсн болла, көлнь һазрт күрч йовх угань медгдхш. Седкләр адһад, дегрҗңнәд йовна. Берзин хорма, арднь нег хурлзад, өмннь нег хурлзад, эзнәсн түрүлҗ... күрхәр адһва гим дүңгә. «Манахсиг чигн үзсн болх... — гиһәд толһаднь торлзад одна. — Харһсн чигн биз... Менд чигн келүлсн биз...»

Хашан үүдәр орад ирхлә — әмтн дала: хотна өвгдүд, эмгдүд ахта, бичкдүд, берәд чигн бәәнә. Өвгднь зәмләд оркҗ. Күүкд улснь сөгдҗ. Көвүд, күүкд зергләд — кевтсн, суусн — семрү. Боова, үүдн хоорндан гишң, бичкн ширдг деер сууна. Өөрнь һал зергләд, ута тәвсн бийнь, бөкүн зууһад бәәх өңгтә, Боова хойр талан саҗн бәәнә. Төмр махла, бу-хамгнь деернь өлгәтә үзгдвә. Байра, уралан һарад, мендлҗ йовна:

— Боова, сән йовҗ ирвчи?

— Ә-ә, Байравта?.. — гиҗ цаадкнь сарвлзна. — Сән... Сән... Тадн чигн бас?..

— Манд юн болла — Байра мусг гинә. — Гертән таварн бәәх улст...

— Невчк бөкүнтә бәәҗл, — гиһәд Борва шоглад, инәнә.

— Чи мел һарад ирвчи?

— Уга, Байра, хойр-һурвн хонгар...

— Манахсиг юм медсн угайчи?

— Уга, Байра... — Боова эмгн тал голс гилһәд оркв. — Күн гидг — шорһлҗнла... дала!

— Нә, келич, Боова, — гиҗ Дорҗ орлцҗана. — Яһва? Юн болва?

— Яһва гихв? — болад, цергч зөвәр шуукрад авб. — Күчрлә... төмр, болд хамгнь төгәлх, нисх, мөлкх... хамхрсн, шатсн, эвдрсн гиҗ хамриннь ханхд авхш... цогц хорхас кевтә тарвалдад... бийснь гихлә — мел һалзу нохас... үксн, әмдрсн кергтә биш... сөргәд, көөсн бийнь болхш, согтаһад әрк өгчкәд, дәкн хәрү тәвнә...

— Ямаран мектә?! — гиһәд, Дорҗ шагшрна.

— Мектә бишл, аврлт уга гиһит... — Боова өвгиг чиклнә. — Согту күн ү-дә уга гиһит, үкхән медшго...

— Тер чилшго юмсви? — Байра соньмсҗана. — Әмән хурлд бәрсн...

— Европа кевәрн түүнә болсн... — Боова һалд арһс тәвн бәәҗ өкәһәд үләнә: паанцглад, утан һарад, дәрвкәд шатна. — Арв һар орн-нутг түүнә болсн... Яһ гинәт? Ода деерән чидлтә, болв тернь чилх эсий? Чилх!..

— Чилшго юмн альд?! — Дорҗ дөңнҗәнә. — Эврән нүүрцҗ, Боова, тедниг үзвчи? Ямаран?

— Ямаран гихв? Ик-ик шармуд... — Боова мусхлзна. — Чавчад оркхла, сәәхн хойр әңгрәд одна... Эсклә, боодгта хулс хайсн мет, утдан сунад тусна...

— Нам гиһич! — Дорҗд тернь таасгдҗана. — Шилд гиһәд одны?

— Мана Хальмг дивизь июнь сарин дундаһар Тең деер ирҗ зогсв. Тегәд, цааһас, Өмн үзгә фронтын бүкл тавн әәрм цухрад, мана деегәр давҗ һархла, батрад кевтсн бидн, кишкә элмрлә зөрлцәд бәәвидн. Тиигхләрн, мана дивизин харсх һазрнь — өргндән 58 дууна — Богаевск станицәс Семикаракорск күртл. Тегәд, арвн хойр өдр-сөөд теслцәд зогссм бидн тер. Нөкд болх гисн танкс, нисдг керм гидгнь нам үзгдсн уга.

Бас чигн бәрҗ болхм билә. Зуг мана хойр тал бәәсн дивизьмүд тесҗ чадад, харсҗасн орман хаяд, хооран һархла, кишкә нохас, амрад одв: өлвклдәд һарад ирв. Хортна, бүкл дивизь, зу шаху танкста, мана ар-нурһнас генткн цокад, бүсләд авч йовна. Санань—ил: мел идәд, уучкхар седҗәнә.

Одак «санан хурдмб, салькн хурдмб?» — гидг үнд һарв. Бидн мел бүслгдәд, үкәд одх седкл уга гиһит. Тегәд, беркл иим бәрлдән болв. Сөргәд, цоклдад, халдад, чавчлдад, йир келәд керг уга. Аш сүүлднь әңгрәд-әңгрәд, тер бүслврәснь мөлтрәд һарвидн. Тиигхлә, му заян, деерәс одак нисдг эрлгүднь амр өгхш: элкдәд кевтнә. Ил һазрт, мөртә церг гидг — теднд хәәҗ олдшго күмсн гиһит. Тер бийнь хотхр, һуурһл хамгар бултлдад, дала ик сүрдх юмн болсн уга.

Болв, бидн чигн элмриг кедгәрнь — кеҗ аввидн. Тең деер хортн зуг манла ноолдад дөрвн батальон цергән геевә. 30 танкнь, 55 бронемашинь шатад, каарв. Зу һар тов, пулемет болдгнь уга кегдв.

Манахс басл зөрмг, нег мөслсн кевәр ноолдва, гих кергтә. Мелеховск станицин өөрк һатлһ харсҗасн мана нег эскадрон мел чилн-чилтлән, сүл күн күртлән зөрҗ ноолдад, эврәннь әмәрн шордҗ, хортыг уралан тәвл уга бәәв.

Күмн өврм, келн болад бәәм дүңгә, йоста гидг залу-зөрмг кевәр хортнла ноолдҗ, хөртә көвүн, сержант Делгә Эрднь әмнәсн хаһцв. Теңгин көвәд, Пухляково күүтрин алднд билә. Немшнр, дала болсн бронемаши өмнән өлвкүлсн, бийснь арднь дахад шилвклдсн, дәврҗ йовна. Мана деер, хар кирстә йарплас элкдәд, бомб чигн хайна, хур орҗах мет шаргулад, сумар чигн хана, келәд керг уга.

Тиигх дутман дән улм күч авад, һалвлҗана. Тиигх дутман манахс улм аралдҗ, һазрла һазр болсн, чама гилдҗәнә. Минь тиим кемлә, сержант Делгә Эрднь ПТР-әр — танк хадг бу — даран-дарандтнь хаһад, түрүн һурвн бронемашиг шатана. Халһрад, омглад дәврҗ йовсн хортн тогтн тусад, үүмәд, тер зергләнь бударад одна. Дегд хордад, дәврлтнь юмн эс болҗ өгхлә, автомашиһәр ард-ардаснь дөң йовулна. Мана көвүн аашсн машид тал төвләд, һурвн сумар һурвн маши шатана. Җир һар немшнр ална.

Бас хас гиһәд төвлҗәх саамлань, генткн, бомбин кизәрлә харһад көвүнә барун көлнь тасрад... тер бийнь, цусн һолһалад бәәсн бийнь, нег мөслҗ зөрәд, хана: дөрвдгч машин һал авлцна. Деернь суусн немшнрәс арвн тавнь доран шатна. Делгә Эрднин өөр бас нег бомб унна.

Зүн көлинь таслад хаяд оркна. Тегәд, хойр көл уга, әмнь һарн гиҗәсн бийнь, көөрк, аралдҗаһад хәәкрҗәнә: «Үүрмүд! Мини бу автн, цоктн немш адусдыг. Манахс хооран эс цухрдгинь медҗ, үзҗ йовг!» Түүнә тиим залу-зөрмг диилвр омг өгсн учрар, үүрмүднь сүрәлкәд, хортна өмнәс босад, хомнн цокад, хооран көөснь тер...

— Көвүн гидг көвүн бәәҗ, — гиҗ Дорҗ өврҗәнә, —Һанцарн кедү төмр күүчҗ, кедү хорт алҗ?!

— Үүнәнтн тускар соньнд һарсн, әвртә кевәр бичҗ, —гиһәд, Боова хавтхан уудлад, дөрв-тав давхрлсн цаас һарһна. — Көвүд, умшлт...

Өөрхн бәәсн Болд терүгинь авад, һал тал улм өөрдв. Зерглсн арһсн тал эн өкәһәд, үләнә чигн, кинь чилхлә, толһаһан хооран кеһәд сальк авн, дәкәд өкәһәд... тиигә бәәтлнь һал дәрвкәд шатчана. Түүнә герлд көвүн экләд умшҗана: «Хүүв баатр Делгә Эрднь. Теңгин зөрмг харсач сержант Делгә Эрднин үзүлсн берк гидг, мөңкинд келн болм диилврин тускар өцклдүр мана соньн бичлә. Түүг фронт кевәрн умшснь мел алдг уга. Тең деер болҗах гүҗрмг ноолдан гихлә, өдр-сөөд биш, нам агчмин зуур хоорнд шин баатрмуд һарһҗ, арвадар чигн, зууһадар чигн неринь, цолынь дуудулҗ, теднә залу-зөрмг йовдлар үлгүр үзүлҗ, үүрмүдинь омгшана. Болв, Делгә Эрднин тускар келхлә, энтн тедн дундан ончта гиснь, зөрмгәс — зөрмг, батас—бат, әәх-сүрдх гидгиг эс меддг баатр. Эндр болхла, үүнә нериг фронт кевәрн амлҗ, бахтна. Маңһдур үүнә неринь мана орн-нутг бүклдән, ик бичкн уга, давтҗ, өврмҗ-өргмҗ кехнь алдг уга.

Эн баатр — хальмг у-өргн теегин үрн — нааран ирәд, һарлдсн ах-дү мет, ууһр (украин) улсла, теңгин хазгудла, үзбеклә болн гүрҗлә (грузинлә) зергләд, ээм-ээмән харһулад зогсла. Тегәд, хүүв олн-әмтнә дәәч иньглтәс батнь хама бәәдв? Дәәнә һалвд, төмр хур дотр эн улм батрад, болд кевтә хатурв. Хар мөртә хортнла бәәр бәрлдҗ, хәәртә Төрскән харсҗ әмән өгсн, әмнәсн хаһцсн дәәчнрин — үүрмүдин болн иньгүдин — асхсн улан цусн улм әмтиг өөрдүлҗ, ах-дү кеһәд, улан туг болҗ салькнд дәрвкәд, уралан цугинь дуудна.

Мел одахн күртл Делгә Эрдниг зуг хамдан церглҗәх нөкднрнь меддг, таньдг бәәснь ил. Энтн, илднь келхлә, мана кенләм бидн чигн әдл, эңгин нег көвүн билә. Зуг үүнә өрч дотрнь, эврә һазр-усндан, орн-нутгтан, күчр дурта, залу-зөрмг дәәчин халун зүркн бульглҗ бәәвә гихәс. Тиим, келн болм, өврмҗ-өргмҗ өгм диилвр делдх тал үүг, большевистск намын (партин) итклтә үриг, ээҗ-Төрскндән, эврә хүүвин олн-әмтндән өгсн зүркн, нерәдсн дурн, әрүн сана-седкл болн хулхач ноханар орҗ ирсн өшәтнә өмнәс буслсн хорнь көтлв гихәс. Делгә Эрднь гихлә, үр цергч, мел чамла әдл билә. Тер учрар, кергтә агчм учрв гиҗ, чи чигн, үр цергч, түүнлә әдл зөрмг, түүнлә әдл бат, йоста баатр болҗ чадхмч, болх зөвтәч. Делгә Эрднин әмнь һарн гиһә бәәсн бийнь, хойр көл уга, хоосн көврдг үлдсн бийнь, әәҗ-сүрдх биш, олн тадн талан кесн дуудвринь: «Хар мөртә хортыг алн-цоктн! Хальмг улс цухрхиг меддм биш!» гисинь, үр цергч, бичә март, оньдин тодл. — Энчнь, хүүв баатр Делгә Эрднин сүл үгмүд бәәснь ил. Сүл герәснь!.. Мария Исакова».

— Кен гинчи?! — болад Саня өсрәд одва.

— Аа? — гиҗ Болд үр талан хәләнә. — Чи, Саня, яһвчи?

— Ма-ама!.. Мана мама!.. — Болдын һарас соньн шүүрч авад, хәләҗ йовна.

— Ээ, лавта? — гиһәд, Болд бас ондарҗ одв. — Та таньдвта, Боова?

— Кениг?.. — Боова йосндан ормаҗана. — Делг-ә Эрднигий?

— Уга, Санян экиг...

— Саня гисн кен билә? Намд йир юн чигн медгдҗәхш.

— Саня гисн эн көвүн... — Болд үр талан зааҗана. — Мария Исакова гисн... ода мини үмшсиг бичсн күн — экнь.

— Ке-ен? — Тендәс Байра босҗ йовна. — Экнь гинчи?

— Ээ, цергә соньнд көдлдг билә, — гиҗ Болд ээҗдән келҗәнә. — Тегәд, та, Боова, таньхшта? Эцкнь — майор Исаков... Мана ааҗан үр.

Саня, эцкиннь нер соңсчкад, умшҗасн соньнас невчкн зуур оньган авад, Боова тал «голс», ю келхинь күләҗәнә.

— Уга, би нам танахсин тускар чигн соңссн угав...— Боова толһаһарн нәәхлҗәнә. — Майор Исаков... Мария Исакова... Уга, медсн угав... Өөрктн, фронтын соньн. Фронт гидг ямаран ик? Кесг зун миңһн күн гиһит...

— Кедү? — Дорҗ алң болҗана. — Нег фронт гидгньйи?

— Ээ, негнь, — гиҗ Боова мусхлзна, — келхд, мана фронт...

— Та намд эн соньнан өгч чадхийта? — Саня босад, Боован өмн ирәд зогсна.

— Ав, көвүн... — Боова сурҗах, аль бийнь бийдән келҗәхнь, медгдҗәхш. — Экнь чигн, эцкнь чигн... хойрулн гиһит...

— Ээ, көөрк, — гиҗ Байра саналдҗана, — мана Болдла үүрләд, нааран амрхар ирсн, дән экләд...

— Дән... дән... — Боова гүүнәр шуукрад авна

— Дәрк... дәрк... — Дорҗ саналдна. — Кедү күчр, күнд учрава?..

— Тегәд, бичг ирхшйи? — гиҗ, давҗ одсн күүндвр тал Боова хәрү эргвә. — Кезәһәс авн?

— Кесгәс нааран, — гиҗ Болд хәрү өгчәнә.

— Тиигхлә, бичгәс түргәр би зәңг авад ирҗлм... — Боова маасхлзҗана. — Өөрк соньнчн, Саня, һарад дола чигн хонад уга, медҗәнчи?

— Аа? — Саня үкс хәләнә. — Хәрн гиһит! Июлин хөрн нәәмнд һарсн... Зурһадгч хонгнь...

— Тер биший! — Боова байрлсн болад одв. — Бичг ирҗәхш, тер... эн... гиһәд, кентн болвчн бичә икәр зовад, түрәд бәәтн. Учр дала: зәрмдән нам бичг бичх чөлән олдхш — негн; бичснә хөөн — йовултл бас кесг болна — хойр; йовулсна хөөн — яһна гихв? — һурвн.

— Яахинь келнәчи? — Байра соньмсҗана. — Геедрх гиһәдйи?

— Геедрхинь чигн... — Боова шуукрна. — Сар болҗана, нам даву эс болвас, нег бичг илгәсн, ода чигн уга гиҗ эс бәәнү?

— Яһсн болх, тегәд? — Байра дәкәд сурҗана.

— Яһва гихв, түүг? Царар чигн авч аашдг биз, — Боова инәнә, цуһар чигн дахҗ өгнә, — эврән довтлад күрч ирвшв.

— Бичкн Бор деер һарсн хөөннь, — Дорҗ зөвәр чаңһрҗана, — көк теңгрин дораһар, көрстә һазрин деегәр ниснә гихәс биш...

— Нисдгнь — ниснә, — гиһәд, Боова маасхлзад бәәнә, — делсәд однала.

— Чини бийинч кер яһла, гертәсн унҗ һарснч?

— Теңгин көвәд, товин сумнла харһва... — Боован дунь чичрсн болад одва. Ай, эврән, минь эн һарарн хаҗ алвла...

— Ода яһад? — Дорҗ чочн тусад, сурҗана. — Хаҗ алв гинчи?

— Ээ, эврән... урлданд һардг кеерән... — Боова зөвәр тагчг сууҗаһад, цаарлҗана. — Дуурм чигн сәәхн өрүн билә. Дән-даҗг уга, беркл төвшүн болҗ, күүнә седкл меклнә. Генткн, теңгр-һазр өгәд, лугшулад хаҗана: келәд керг уга. Утан, шора, төмр һурвн мел авлцад бәәнә. Мана толһач келҗәнә: «Хадган уурхла, хортн дәврхнь алдг уга. Цергч Уладаев, эн бичгиг штабд күрглт, шулун кевәр!» Би, на-ца гитл, хотхр дотр бәәсн кер талан гүүҗ ирәд, мордн, чу гиһәд һарув. Тиигҗ йовхнь, өмнм һал падрад, һазр өрггдәд одла, мөрм бүдрсн болва, би толһа деегәрнь өсрәд, ики тенд одад тусув. Халун деерән өсрәд босад оркув: өвдсн болҗ медгдҗәхш. Мөрн талан хәләхлә, чавас, өрчнь оңһрха — ик төмр тусҗ кевтәлә — цусн һолһалад бәәнә. Дөрвн көләрн селн тиирәд, хоолнь татгдад, хорҗңнад, йосндан үүлән эдлҗәнә. Эдгшгонь мел ил, мал болвчн, зөвүрнь күчр, күн теснә гидг берк. Тегәд, эврән, минь эн һарарн хасм тер.

— Хәәмнь, мал болвчн, ахр наста юмн бәәсн болхугов, — гиҗ Байра саналдва.

— Тегәд, хәрү хотхрар гүүһәд орув. Бичкн Бор зогсҗана. Мана политрук ундг бәәсн, күнд шав авад, йовҗ одла. Йир яһҗ-кегҗ мордсан медхшв, кеериннь хаҗуһар довтлад һарув. Халһн — күчр: Борин дел деер элкдхин нааһар йовнав, кеертән харм төрәд, нульмсндан күч-күрч чадҗанав. Удсн угав, штабд авад күрч ирв.

— Бичкн Бор удашголм, — гиҗ Дорҗ орлцҗана.

— Тиигҗ, Бичкн Бор бидн хойр хүвән негдүләд, өндр өдр күртл хамдан, кедү хату-мөтүг, халун-киитиг дааҗана болһнат? — Боова цуг, суусн улсиг эргүләд хәләнә.

— Өрәл сар күцц болад угавидн... Икл удан цаг болҗ намд медгднә. Бүкл җирһл гихв, аль насни турш гихв? Дәәнд негл агчм арвн-хөрн җиләс чигн дааврта болнала. Юңгад гихлә, күн болһнд чаңһ шүүвр кенә, йилһәд һарһад оркна. Өцклдүр шаһа наач йовсн нуста көвүн, залу болад, төлҗәд одна. Зәрмдән — бив гиҗ, теңгр болҗаснь, чикинь цоксн элҗгиг болна гихәс, йирл тегәд, хурц чашк, сән бу, хурдн мөрн һурвн кергтәл...

— Мөрн боллго! — Дорҗ эврәһән немҗ йовна. — Бичкн Борла әдл...

— Бичкн Бориг юн гихв? — Боова улм йовулҗ өгчәнә. — Ухата бийнь... Ай, һазран таньвла!

— Таньва гини?! — болҗ Байра соньмсҗана, — Күн болвза?

— Күн таньҗахшим, — гиҗ Боова инәнә. — Би дүңнхәс биш, таньсн угав Бичкн Бор гихлә... Урҗ сө, хархлзад, үүлн нүүһәд, әвр харңһу болвла. Адһҗ йовх би нам сөөһәр чигн үрвәд йовнав. Эмәл деерән нам эрг-дүрг гиһәд, элким унтулад, күч-күрч болхш. Чамаг гисн бийнь — әлд? Тегәд, сөөни өрәл давад зөвәр болчксн цаг. Саак үрглҗ кевтәв.

Генткн, Бичкн Бор цуурдад инцхәһәд, чаңһрсн болад одв. Келхд, иҗлән үзҗ гим дүңгә. Серәд гихв, аль сергәд гихв? Үкс автоматан зөрүләд оркув. Энд-тендән ормаһад хәләхнь — юмн уга. Таг сохр харңһу. Дун-шун гих бас уга. Акад юмб? Мөрн үргсн бәәдл һархш. Болв, йовдлнь зөвәр чаңһрҗ оч. «Ода юн болхв? Хара инцхәлһн биш, — гиҗ санҗанав. — Үг меддг болхнь сурхм бәәҗ. Ээ, һазран таньҗадг болхйи? — гиһәд дотрм торлзад одва. — Мана һазр эклсн болҗана». Мел тиигҗ ухалн, на-ца һәрәдҗ бууһад, доран элк түргләд кевтҗәнәв. Аммай, үнркх били! Дәрк тусл, мөн! Камб-шарлҗна үнр киитрхәд, цуг махмудар тарад, толһан экнд күрәд согтаһад, көлин үзүрт одад иврҗңнүләд орква. Өз бийәрн! Зүркм болхла луг-луг-луг гиһәд, авад һарад бәәнә. Һанцхн, мини ки биш, һазрин книг бас бийәрн орулад, һарһҗ бәәх дүңгә. Байрлад уйдҗасн чигн болна. Бахтад инәсн чигн болна. Минь эн кевәрн кесгтән кевтәд оркҗв. Босад, эмәлинь авад, мөрән невчк идүлс гиҗәнәв. Эврән көвцгән дерләд кевтләв, сарсаһад очв. Генткн, күн өөрм бәәх кевтә, чирә деерм өвснә үзүр һодһлзулад, күргәд-авад, келхм биш. Серәд ирхнь—күн уга.

Деерән хәләхнь — нарн зөвәр девшәд һарчкҗ. Үүнә толь тусад намаг һоҗһнулад бәәснь ил. Бичкн Бор, көөрк, бас эврәһәрн амрсн үзгдҗәнә. Заяч яһҗ тиигҗ заясм? Яһҗ тиигҗ босад зогсн унтдгиг мөрнд өгсм? Хату үүлтә амрл гихәс биш...

— Чамд хату болхас биш, эзндән әвр гиһич, — Дорҗ эврәһән келҗәнә, — кевтәд амрдгнь бас дала. Зуг тииминь мөрн гихв?! Үкр!.. Бичкн Борла әдлнь әлд? Унһн цагтан ухань дала болдм. Ики баһасн йилһрәд, бийәсн ахла үүрлдг билә. Теднь бас әдлдән сандм: өөдм биш. Одак, «күн болх— баһасн, күлг болх—унһнасн» гидг үлгүрин утхинь би үүнәс көлтә йилһҗ, медсм тер.

Энтн сәәтр дөң күрә уга бәәҗ, эврәннь адута билә. Тиигчкәд, әвр хару болдм. Наадк аҗрһс әвр тевчдг билә гихв-яахв? Нег чигн ноолдсинь медхшв, иклә чигн, бичкнлә чигн. Болв, сурһх саамд, басл чигн намаг эдлгҗ авла. — Дорҗ кесг давтад шагшрад, толһаһарн нәәхлнә. — Бәрхлә яһва гинтә? Ики урдас медчквә. Зах авад, цервәд бәәвә. Бидн үүг уухнас бүсләд, эргүләд шахад ирхлә, толһаһан ха доран авад, сүүлән делм дүңгә суңһад хурдлна. Күцгдхш. Дәкәд уухнас ааргдад, өрәл өдрән гилтә үрәвидн. Сарңга Манҗ болад бәрвлә. Эврсән меднмт, ямаран цалмчинь! Килһсн арһмҗ таслхар седәд яһва гинәт? Чирәд гүүһәд, эс алдрхларн, өмн хойр көлән өргәд, уралан шуд һәрәднә. Болшго болад, хоолнь боогдад, бүтәд, чик-гедргән ундм...

Хазарлад, эмәл тоххла һарһсн аалинь! Чикнәснь авад хойр залу дарҗана. Би мордҗанав. Тәвтн гилһнлә— авад һарв. А дәрк, кендән келхв? Һәрәдх, тогльх, туульх, зогсх... Эсклә һарад гүүнә. Эсклә таг зогсна. Ар хойр көлән цегләд, тоңһрцглад тусна. Барун, зүн талан чигн көлврнә. Тиигә бәәҗ, көөрк, көшвә.

Ирәд буучкад, нам санам зовад бәәвә. Хар хулһн болад бәәҗ. Көлсн деернь көөстәд, усна көвәһәс тату биш. Хойр оочнь илҗрәд, улан явр... Күн гиһәд чигн аврлт уга юмнла, дәрк, дәрк... Тиигҗ, күч үзүләд, җирһлинь эвднә гидг.

Тегәд, тер намртнь, күцц тав күрхләнь, түрүн урлданд орулсм тер. Тасрад һарад ирвш! Түүнәс нааран, дән эклтл, кедү мөрә, марһа авла? Бичкн Бор гилдәд келәд, кевшәд бәәдг. Дөчн негдгчд, хөн сарла болсн урлданд орулхар авад ирүв. Басл чигн хәләһәд, харад, асрад, тавлулад йовсн бийнь, кедү дүңгә байр-бах кедг бийнь, минь тиим гиҗ сандг уга биләв.

Һә болг! Урлданд ирсн мөрд зергләд, цуһар уята бәәнә. Тесҗ чадлдад, басл чигн халурхлдад, толһаһарн наадад, көлән семрлдәд, нер уга. Тер олн «бив» гилдҗәх дунд, дәрк, мана күн, йилһрәд бәәвлә. Теңгр цокг, худл гихлә, одак «Җаңһрт» ордгла әдл.

Хурдн бийән

Ялмн сәәхн ха талан хураһад,

Хурц бийән

Яңһг хойр нүдн талан хураһад,

Сәәхн бийнь —

Сәәр талнь һарч кевтә,

Толһа бийнь —

Токуг зүүсн бер кевтә,

Саңнаһарн, дәрк, йирин

Сар, нарна толя хавлм.

Саһг дөрвн турунь

Сара һазр туршул алхм... —

Үзчкәд, кесгтән өврәд зогсад бәәләв...

Тегәд, басл чигн ю-кү күүндәд эдн оркв. Сөөни өрәл ики хол давҗ одва. Икчүд чигн, бичкдүд чигн бәәлдә. Болв, хәрх кергтәлм. Мендән келлдәд, түрүнь бослдҗ йовна. Наадкснь бас дахлдва. Боова, цугинь хашан һаза күртл үдшәһәд, хәрү орҗ ирв.

* * *

Дәәнәс зулад, әмән авад һарч йовх улс элвг. Хошад, неҗәд мөр зүүсн, зәрмнь нам цар тергтә, ода чигн Бөргтәр дамҗад йова. Селәнә хойр талаһарнь дала мал һарна: сүргәр — үкрмүд, адуһар — мөрд, хошар — хөд туусн улс бас тасрхш. Тегәд, эн селәнә эргмднь чигн, бий деернь чигн, шар эрс кевтә, тоорм зогсад бәәһәд бәәнә. Нигт буднла әдл — таалрхан медхш.

Ода бас зөвәр олн көлгн цувсн, селәнә уульнцар һарч йовна. Бичкдүд — деер суулдна, икчүднь нурһлҗ йовһн, өөрнь дахлдҗ. Эдниг күцҗ ирҗ кевтә, ирг ишкәд гишң, цергә әңг йовна. Зөвәр удан, хол хаалһд йовад оркҗ эсий?

Цергч болһна һоснь, элсн-тоосн хойрт цәәһәд, өңгән гееһәд бәәҗ. Харлад, шатад, көөркс, сахл-амнь урһад, халуна көлсн, хаалһин ут хойрт хатад, борлад бәәсн киилгстә, хавчдг бичкн махласнь гихлә нарнд шуд цәәҗ одсн йовна. Хар-хар автоматан цергч болһн нилхинәр теврсн — зәрмнь нам гөңгн шавтань чигн йовх кевтә, энд-тенд цаһан боодһа үзгднә — давад һарад одва. Ардаснь машид, көлгн-күчн хамгнь дахлдҗ: товмуд чирсн, зер-зев ачсн, бүркәтәнь чигн йовна, бүркә угань бас земгә. Арднь бас церг йовна. Бәәдлнь, орман сольҗ йовх әнг кевтә.

Йир яһдг болвчн, ю эс ухалвчн, ю эс келвчн, минь иим берк кемд, күмнә зовлң күзүцә йовх цагт, негл тоолвр, негл төр күн болһн деер элкдәд, элә кевтә деләд, хар сүүдрән өгәд амрахш. Тернь — дән! Тегәд, цань арһ уга болад, һарсн һазр-усан хаяд, ардан ах-дүүһән, элгн-садан үлдәһәд, өмннь юн харһх, яахинь сәәтр эс медҗ йовх улс, тер хамган санх дутман седклнь эвдрҗ, одак хар сүүдрин эзн күцәд оркчув гихлә, күн болһна зүркн ишкрдгнь ил.

Боован болзг чилсн, бас йовх гиснд, хотна улс, герг үлдснь, үүг үдшәхәр ирсн бәәлднә. Мел хара, тагчг суухм биш, ю-бис келәд, күүндәд, дәәнәг чигн, дәәнә бишинь чигн, хаһлҗана.

—Колхозин мал тууҗана, —гиҗ Дорҗ келҗ сууна. — Би адуһан Наркин Оҗһанд өгәд ирүв.

— Чи адунас яһҗ салсмбчи? — болад, Байра шүктрлҗәнә.

— Хасгин нутг орна гидг мана һара керг биш кевтә, ухалхнь, дегд хол, — гиҗ Дорҗ саналдва. — Баһчуд, күүкд һолта, йовҗана.

— Хаалһд, хол һазрт, ода, медәтә күн теснә гидг берк, — гиҗ Боова дөңнҗәнә. — Кү харасн кү хаалһд йов гихәс...

— Чи, Боова, хаарлн гиҗәнәч?

— Бий? — Боова зөвәр тулҗана: келхв-яахв гих авцта. — Би, Дорҗ, ол дахн гиҗәнәв. — Өргәрн уульнц тал заана.

— Дәрк, дәрк, юн болна эн? — Дорҗ шуукрна. — Яһна йир!

— Яһна гисн?! — Боова алң болҗана. — Мана чидл гидгтн — дала...

— Тегәд, әлдв, а? — Дорҗ Боова тал цәнклзәд одна.

— Ода чигн — дала-а! — Цергч зөвәр итклтә кевәр давтҗана. — Өчклдүр һаза бәәхләм, гиигн машин ирәд зогсҗана. Хәләхлә — генерал! Мендләд, ус сурҗ уува, «Яһад гертән бәәнәч? — болҗана. Цаасим авад умшн, мел оңдарад, чирәнь тәвгдсн болад одв. — Тең деер, меднәв, әвртә кевәр тадниг ноолдсинь. Тиигчкәд, һару баһар... Үкнә гисн — амр. Әмд үлдәд, ноолдх гисн — эн ах төр...» Генерал тер урдкиг магтс гиҗ эс бәәхинь би медҗәнәв. Эн намаг хөөткд бел кеҗәнә.

— Тегәд, юн гивә? — Дорҗ соньмсҗана. — яахм гинә?

— Цокхм гинә! — Боова маасхлзҗана. Цуһар чигн дахҗ өгчәнә, юңгад гихлә тер үг седклләнь харһҗана, — Генерал келв: «Тадн насарн баһ болвчн, дамшлтарн көгшнт, — гинә. — Мини баһ цагла, намла, тадниг ода дүңцүлҗ болхий? Уга-а! Нег цагт йовад орксн хаалһ энчнь... Зуг, хортн тиигхд талдан билә, зер-зевнь оңдан! Тер цага дәәнә сурһуль гидг өдгәһәр болхла, юмн биш...»

— Яахм гинә, терч? — Дорҗ тесҗ чадҗана. — Иигәд...

— Дегд орад күрч ирвлә гихләм, — Боова саналдна, — генерал келв: «дегд гисн юн үгв? Әмтнә чирә хәләҗ болҗахш... Болв, үүнәнч чидлнь чилҗ йовна. Үвләһә, земгә кевәр цокулснань хөөн, цуг Европас ю-кү хамцулҗ авад, негл ормар, чи-мана тусар — Теңгин эргцәр—дәврдгнь эн. Тоолврнь: тесҗ чадх уга гиҗ, нурад орҗ одхан сансн болҗана. Бидн, тосад цокад, цухрн йовҗ цокад, мууднь цаач орҗанм. Түүндчнь ардас авдг дала чидл ода уга. Тиигхлә!..» Генерал чирмчкәд, ээмим цокад, цаарлснь тер.

— Тиим болтхал, энчнь, — гиҗ Дорҗ байрлсн, хойр нүднь баһ цагинәр гилвкәд одв.

Тер хоорнд Боован герин күн: — Холза цә һарһад, самрҗана. Үстә, тоста гихәс биш, җомба гиҗ келхд хату. Буудяг хуурчкад, теермдәд, цә кедг болцхасн, захас тиим. Кемр нег чанх цә учрв гихлә, басл хавчсн-бәрснь бәәдг биз, бүкл төрт хүврнә. Толһа өвдәд, хойр әңгрҗәсн бийнь, йоста цә ууһад оркхла, көлсн һарад, тәвгдәд, бийнь эдгәд, цогцнь гиигрәд, нам нүднь хурцдад, көл-һарнь чаңһрна гиһәд келцхәнә. Холза, болһсн һуйр һарһад, хөрн дөрвн әңг кеһәд керчҗәнә. Нәрхн-нәрхн, әрә бийән дам дүңгә шовһрмуд, күүни неҗәд гисн темдг болҗах кевтә.

Ааһ-ааһар цә кесн, невчк ууринь һарһҗана.

Икчүд, эмгн өвгн улс, бәәсәрн хаалһ йөрәҗәнә. Эрүл-дорул, сән-сәәхн, маңнадан нар урһаҗ ирхинь эрҗәнә. Хар мөртә хортыг шулуһар диилҗ, төвкнүн бәәхинь мөрәдҗәнә. Тиигәд шууглда бәәтл кесг болва, йовх кем ирчкв. Боова, удсн уга, йоста хувцан өмсәд, Бичкн Боран көтләд орксн, хашан һаза һарад ирв. Зергләд зогссн улсла цуһаралань мендләд, мөрн деерән мордв: — Нә, сән бәәтн! — гиһәд йовҗана. Холза, нульмс һарад, дайлад, наадкснь хөрҗәнә.

— Алтн җола эргүлҗ ир!.. — гиҗ Дорҗ йөрәвә. Наадкснь дахлдад, бас хүв туск седклән келҗәнә:

— Диилвр бәрәд иртн!

— Хортан шулуһар дартн!

— Хәәрхн, менд йович!

— Нә, байрта харһий! — гиһәд, Боова ардан эргәд, бас нег мендлчкәд, хатрулад һарв. Хойр-һурвн хонгт амрад авсн Бичкн Бор, земгә шүрүтә кевәр йовад одва. Арднь, ут чигн шар сүл кевтә чиргдәд, тоосн һарад, үрглҗләд үлдәд йовна.

Баһчуд наснь харһх болад уга көвүд, нурһлҗ күүкд һолта, олна мал өшәтнә һарла бичә харһтха гисн негл ухан-тоолврта. Иҗл һатлҗ, Хасгин нутг орх болад, тууһад һарв. Селән бийәрн мел көндәрсн болад, унтҗ оч гим дүңгә. Хая-хаяд болв чигн, асхнд, күзүцә көдлмш кеһәд, көшәд, цуцрад ирсн бийснь, альк нег герин һаза эдн хурад, домбр цокад, гарма татад, дуулад-биилдг... Ода тер хамг альд?

Бичкдүдин бийнь таг номһрҗ одв. Одак ик шууган наадн мел уга гихд күчр. Бәәнәлә — зуг оңдан. Басл чигн гүүлднә, көөлдәд, бултад наадна, зүтклдәд-ноолдад чигн одна. Болв, саакас хол тату, тер хамгла әдл биш. Көндә гихм-яахм? Мел нег юмн дутсн болад бәәнә. Һолынь суһлҗ гихм-яахм? Сергмҗ кевәрн геедрсндән шаху.

Көвүд, күүкд усна өөр бәәлднә. Өөмәд һарч ирсн, зәрмнь сууна, зәрмнь элсн деер элк түргләд кевтнә. Генткн Болд келҗәнә: — Элстиг немшнр авчкҗ...

— Әрлһич! — гиһәд, Саня өсрәд босад ирв.

— Аай? — болҗ Савр ормаҗана.

— Кезә? — гиҗ Гиләш чочва. — Кен келнә?

— Нүүҗ йовсн улс келвә, — Болд элсн деер хурһарн эрәләд, зурсн болад бәәнә, — хәрн, Элстин радиостанц, «РВ-49», таг болҗ одлала...

— Ээ, гиһич. — Саня Болдыг дөңнҗәнә. — Соньнмуд Әәдрхнд һардг болҗлм.

Генткн күрд-күрд гиһәд, һазр чичрсн болад одв. Нам көвүд, күүкдин зәрмнь оһтрһу гиҗ санв-яһв? Өөдән хәләлдвә — тенд теңгр цевр, көкрәд, үрглҗләд, хоолдан җиирәд бәәнә. Басл чигн давтад лугшад, делкәг хойр әңг кем дүңгәһәр, авад һарчана. Дүңнхнь — дегд хол чигн биш. Саня Болд тал хәләв. Үүнә нүднь — товмуд гиҗ келснәс тодрхаһар — үүртән «мөн!» гисн болва. Цаадкнь бас ду һарл уга, зуг нүдәрн «ээ» гиҗ чирмвә. Тер хоорнд лугшлһн улм давад, ки сулдхл уга бәәнә гим. Хойр үзгәр хасн соңсгдна. Хойр үзгәр бәрлдән болҗахнь ил наарлх дутман халһн улм чаңһрад, луг-луг гидгнь уурад, мел дуурхад бәәһә гихм: келхд, теегин тал дунд дөрвн үзгтән уугтха гиҗ, көндә бочк сальк өрүләд тәвчкҗ кевтә — зогсхш. Улм өөрдсн, улм чаңһрсн болад йовна. Тиигх дутман күүнә сүр-сүмс авмар дүүгәдл бәәнә.

— Товмуд, — гиҗ Болд келҗәнә, — хол биш...

Акад өдрмүд ирв гихәс. Зүүдн гихлә — зүүдн биш, йир өвәрц болчкад җигтә. Эргнд чигн ә-чимән медгдхш, Бөргт бас ки тасрҗ гим. Теңкән уга гидгәр талхм-тачг болҗ, теңгр һазр хойриг өцклдүр догдлулҗ бәәсн таг болҗ одва. Өдр-сө гил уга, көлгтәнь чигн, көлгн уга йовһнь чигн көөлдәд, селәһәр цувлдад бәәдг, урҗ асхнас нааран уурва. Нам һазрин бийнь дотран кииһән авсар-күчр дуурм: салькн-савр уга, тагчг.

Немшнр орҗ ирх — йир яһна, маниг? — гисн седкл күн болһна дотр ивр-ивр гидгнь лавта. Болв, немшнр ирҗәхш. Селәнә хүүв, колхозин заллт, сурһуль хааһата. Лавк секәтә, дотркнь мел хоосн. Бөргтин уульнцд күн йир үзгдхш. Хая-хаяд суулһта күн «шурд» гиһәд, һол тал һарсн болна, удхш, усан утхҗ авн герән темцнә. Кемр керг харһҗ гилә, хоорндан йовлцх учрҗ гилә, уульнцар биш, гермүдин ардаһар үкс-үкс адһна.

Күмн алң — нохас чигн гиңг гихш. Бәәдлнь, талын, зүсвр улс йовдган уурсн, хард-таш гиҗ чочаҗ, үргәҗ бәәсн хамг уга болсар, төрнь төвкнҗ кевтә. Йир негнь чигн хуцсн болҗ медгдхш.

Аль бас, цагин нәрниг медҗәнә гихв? Аль...

Тегәд, одак ораһарн оңх одсн немшнр яһсн гинәт?

Болд өсрәд босад ирвә. Хәләхлә, үүрнь сарсаһад оч, унтҗ кевтнә. Зүүд үзҗәх кевтә, маасхлзад, авад һарад бәәнә. Болв, серүлх кергтә: арһул чичнә, түднәд, татна. Саня өсрәд босад ирвә: «Юмби?» гиҗәнә. «Тагчг бә» гиһәд, Болд докъя өгчәнә. «Йовна» гисәр өргәрн үүдн тал зааҗана. Цаадкнь мел гиңг гил уга, дахад һарчана.

Өр цәәхин өргн дор, хойр үр Хар толһа деер ирчксн бәәнә. Удсн уга, оошк тарвсин керчм кевтә, нарна нег захнь үзгдәд, бичк-бичкнәр немәд, өсәд, тиигх дутман улаһад, девшәд һарад аашна. Йир сәәхн: хәләҗ, күн ханшго. Болв, тер дарунь гилтә, өрин маңһариг диилсәр улм өөдләд, шарһ нарн сахмадад, делкә мини гисәр маасхлзад ирвә. Тиигх дутман улм сәәхрәд, тольнь гегән-герл татад, өвснә бүр деер әрә торсн чиигин дусал болһнла авлцад, гилв-далв гиһәд, эргнд мел әмдрәд, дүркләд одсн болна.

— Цамхг (вышк) деер һарйа? — гиҗ Саня келәд, экләд давшҗ йовна, — Кезә, яһад үүг тәвсмби?

— Кесг җил болҗах кевтә, — гиҗ Болд келн, бас дахлдсн, адһна. — Һазрин меҗә кевтәлә...

— На-ца гитл, тегәд, хойр үр модн цамхгин деер һарад ирв. Зогсад, эсклә сууһад амрм, кердг болсн орм бәәнә.

— Кевтҗ чигн болҗана, — Саня доран кевтҗ үзнә, — босҗ чигн болҗана...

— Йир сәәхн: юн болв чигн үзгднә, — гиҗ Болд таасҗана. — Нааран ирл уга бидн ю кеҗәсм? Хөрн метр бәәх кевтә, а?

— Тегәд, эзнь кедү болх? Цамхгас ут гили...

— Одак, эзн моһа гиснйи?

— Бичә кел, — гиһәд, Саня инәнә. Болд бас элкн-модн. — Маниг ээҗ меклҗ кевтә, а?

— Эс меднчи, келсинь? — Болд ээҗән дураҗ йовна: «Хәәмсм минь, тиигән бичә одтн, нәйи? Түүндтн, биишкин эзн — ик хар моһа бәәнә гинә. Тернь учрта, юңгад гихлә, биишкин ормд урднь бичкн цац билә: гелң күүнә цогц. Моһаг, медәтнр келсиг соңслав, гелңгин сүмс гинә. Күн өөрдәд ирхлә харулхад, ишкрәд ирдг чигн. Эс болад, давад, өөдән давшхла, сүүләрн цокад көлврүлчкдг чигн.

Түүнәс унхла, тегәд, ямаран көл-толһа үлдх? Көвүдм ухата, тиигән одшго эсий?..»

— Ода, тегәд, моһа унтҗ кевтх болҗана, а? — Саня инәнә. — Эсклә...

— Арһулдыч, Саня... — Болд зөвәр ормаһад, энд-тендән чиңнсн болна. — Соңсҗанчи?

— Юу? — Саня, инәдгнь уурад, ормах биш, әәҗәх өңгтә. — Юмби?

Генткн, өрин дүүрәнд, мел уугсн болад, бешин турвад салькн шугшсн мет. Энд-тендән көвүд басл чигн хултхлзна — йир юмн үзгдхш. Тиигх дутман әәсн күрнә. Хуухин үсн босад, махмуд дал-дал гисн болад, иврҗңнәд ирнә. «Одак, наад кеҗәсн моһа болхий? — гиһәд, көвүдин дотр, тус-тустнь төөнрәд одв. Болв. илдкҗ келхдән кень чигн эмәҗәнә

— Хей, юмби? — Саня үүриннь ханцнас. татна. — Акад юмб?

Болд басл энд-тендән булһчад бәәнә: бара ядҗана. Тиигә бәәтл, хәләхнь, хаалһ холдан җиирәд, теңгрин захар орад геедрн гиҗәх ормар, хар баран һарад ирв: өсәд йовна. Удсн уга — үрглҗлсн чигн болна, утдан сунад, харлад-күриһәд, ардан дала тоос һарһад, аашна. Уугҗ йовснь уурад, күрҗңнсн ә лавтрха соңсгдад, теег дүүргәд ирв. — Тегәд, юуһинь күцц йилһәд уга бәәҗ, дууһарнь көвүд медҗәнә. олн мотоцикл йовхнь ил.

— Немшнр!.. — Болд Саня тал хәләнә.

— Моһа болчкад моһа! — Саня саналдснь, аль аралдснь медгдсн уга, кевтҗ йовна. Болд бас доран хавтаҗ одва. Тер хоорнд немшнр хаалһас хаҗиһәд, дууна шаху бәәсн хош тал одва. Тоолхнь — тавн мотоцикл, хошад күн сууҗ. Удсн уга, хошд күрәд буулдад, үзг-үзгәр тарад йовҗ одва Хойрнь гер деер һарад, Бөргтиг дурнавдҗана. Тавн-арвн мүчәс давсн уга: суулдҗ авад һарв. Хаалһд күрхлә — яахнь медгдх. Селән тал һарну, аль хәрү, ирсн ормарн одну?

— Эднч, селән тал һарч йовна, — гиһәд, Саня Болдыг түлкҗәнә.

— Үзҗәнәв, Саня, зуг...

— Гүүйә...

— Уга, Саня, ода гүүҗ болшго...

— Тегәд, нааран ирхлә яһнач?

— Яахв буухас биш...

Тер хоорнд немшнр өөрдәд күрч ирв. Эргнд мел күр-күр гиһәд, дүүрән болад бәәнә. Хойр көвүнә толһад негл тоолвр гүүдглнә: «Яһна эдн? Нааран хаҗинү, аль». Хаалһ, цамхгин хаҗуһар, тедүкнәр һарна. Хаҗиҗ гилә, хойр үүриг үзл уга бәәшго. Эс хаҗихлә — тустан селә орхнь ил. Мөр кишг гихм-яахм? Цамхгин хаҗуһар гүүлгәд һарч йовцхана. Өңгнь — дегд: киртәд, борлсн болсн хувцта, төмр дуулһта (шлемта), ик-ик козлдурта, өрчдән хар-хар автомат көндлң дүүҗлсн — өвәрц болчкад сүртә. У-өргн, санамр Хальмг теегт иим бәәдл-зүстә улс үзгднә гидг беркл йовдл.

Немшнр захан герин тус, хаалһ деер зогслдв. Хойрнь бууһад, гер тал һарва. Наадкснь үлдв. Удсн уга, одак хойрнь күрч ирвә, орм-ормарн суулдҗ йовна. Саак талхм-тачг өгәд күрҗңнсн, хәрү гүүлгәд һарв. Тегәд, көвүдин өөгәр, ирсн хаалһарн шиигәд одв.

Нарн, земгә деер һарч одсн, цәәһәд гилисн, халунь гидм болхла күчр. Деер бәәх хойр көвүг зөвәр сән гидгәр шатаҗана. Тесҗ болшго болад, эдн буулдад, бахн ташрлад, сүүдрлҗ йовна. Болд, чик гедргән кевтсн, өөдән ширтсн бәәнә. Хая-хаяд салькн шимндсн болна, халуһар киилнә. Деер, теңгрин көк аһуд, энд-тенд кевтх цаһан ботхд кевтә, тасрха-тасрха үүлн үзгдәд, нарна толянд цәәнә.

Көвүд тагчг: тус-тустан тоолвртан авлгдсн бәәнә. Саня, көөрк, эк-эцк хойран йосндан санҗана. Җил эргвә, кенинь чигн үзәд уга. Бәәҗ-бәәҗәһәд зүүднд орна гихәс биш. Экәсн нег анч авсн: соньнд бичсинь Боова асрҗ өглс. Эцк нам яһснь темдг уга.

Болд чигн тоолврт авлгдсн бәәнә. Көл, һарнь чим-чим гиһәд, зүркнь талвасн болад, нам үнд ю кеҗәхән, яһад кевтҗәхән чигн мартсн өңгтә. Баһ-бичкнә гихм-яахм, урдк цаг сергәгднә. Эцкнь-хаҗуднь: бас эн мет чик гедргән кевтнә. Өвдгцә шалу өвсн дотр, нүдән аняд, таварлна. Нарн чигн бийинь халулна, эргнднь хорха-хот җиигәд, көк ноһана үнр хамр авад, келхм биш. Делкә, тегәд, басл сәәхн, цевр, цер, мөңк җирһл болҗ медгднә. Дәкәд, саак хар мөртә ә күр-күр гиһәд, эн өврм көк теңгр дор, эн җигтә ке һазр деер бәәх амулң-төвкнүн хамгиг эвдәд, одак ик-ик козлдурта, төмр махлата өздңгүд нүднд эрлзнә. Тегәд, тер бичкнә кем, хүвтә җирһл гидг альд? Ирнә гихв, уга гихв? Тиигх болһн, цуснь буслад, зүркнь хатурад, шүлснь өткрәд одна.

Нульмхла—урлднь унҗад үлднә.

— Одаксч... — Саня өндәһәд, босҗ йовна. — Селәнд манахс бәәх-угаһинь медхәр йовснь ил...

— Ээ, ардан зәңг өгхәр йовҗ одцхавш, — гиҗ Болд саналдҗана, — гиичнр күләх кергтә.

— Хәрйә, ээҗ маниг геечксн, — гиһәд Саня бийән саҗна. Болд бас босва. Хойр үр цувад, селән тал һарв. Күрч ирхнь — келәд керг уга: селән кевәрн үүмәд, авад һарад бәәнә. Захан герин эзн — Амулң эмгн — тал дунд, сурлһа өгчәх кевтә. Чиңнхнь — эс сурх төр уга: — «— Хей, ямаран тендч? — ямаран гихв? Ик-ик шар болҗ медгдв. — Юн гивә? — Селәнд церг бәәни гивә. Уга гихләм йовҗ одв. — Келсинь яһҗ медвчи? — Медшго яһлави? — Чи немшәр кезә келдг боллчи? — Немшәр гини? Һазрин уга... — Тегәд, яһҗ күүндәд бәәвт? — Хальмгар... — Медни? — Негнь келәд бәәвл»... Тер хоорнд олн дотрас Байра һарад ирв. Болд Саня хойр тал киисәд гишң одва.

— Яһлата, хойрулн, дәрк-дәрк... — эмгн йосндан уульңнлҗ йовна. — Хән гиҗ... цаатн немшнр орҗ ирсиг...

— Ээҗә, бидн үзләвидн... — гиҗ Саня келнә.

— Кениг?

— Ирсн немшнриг...

— Юу-у, әәҗәнәв, эн хойран һарһад бәәх әәлинь, — Байран хойр нүднь мел әәмшг, — килвә хайҗ йовх гиһәд, һол тал гүүхнь — уга!.. Әмтнәс сурхнь — медхш. Тегәд әлд йовлат? Келдг бишүв...

— Ээҗ, бидн цамхг деер бәәләвидн, — гиҗ Болд арһул хәрү өгвә.

— Биишк гини? — Байра йосар сүрдҗәх кевтә. — Әәҗәнәв, тендәс юуһан хәәвтә? Моһала харһхдн дуту болву?

— Моһа дала, — гиҗ Болд инәмсклнә, — төмр махлата, бор-бор...

— Бор гини? — Үн келҗәнч, аль угай гисәр, эмгн ач талан шилтнә. — Төмр махлата гини? — Байра бийән наадлҗахинь медәд, уурлна. — Чи, көвүн, бичә әәлләд бә гиҗ келә бәәсв. Йовый, хәрий! —гиһәд хойраһинь тууһад гишң авад һарв.

Зууран келәд, гертән ирәд келәд, Байра зогсхш. Хот тәвҗ өгн йовҗ, хойр көвүнд закҗана: «Мини үг угаһар хашан үүдәр шаһадг болвзат.

Эс келвә гивзәт, би...»

— Ээҗә, бичә керлд, — гиҗ Болд җөөләр эвлнә, — дәкҗ бидн...

— Ик юмн чамд бәәнә, — гиһәд, Байра тиигх дутмнь чаңһрна, — би чамаг, Болд, эс келвә гивзәч...

Хойр чикндән хоңхта гимәр көвүд хотан ууһад, сүүдрлх болад һаза һарва. Эмгн, ода чигн зогсад уга, келәтә, уг сүүлднь ду тәвәд уульҗана: «Эн хойриг геедрҗ оч гиһәд, ухам һарч одва. Эс сурсн күн уга. Эс шаһасн булң уга».

— Ээҗә, бичә уультн, дәкҗ тиим юм һарһшговидн, — гиҗ Саня гемән сурна.

— Ээҗә, мана гем, — болҗ, Болд эвлнә, — зуг бичә ууль...

Тер хоорнд, һал мергн үд болад орксн, нарн цеңгтән күрәд өөдлсн, һаң халуг келәд керг уга. Сүүдрт, хара суусн бийнь көлсн мел сар-сар гиһәд бәәнә. Һазр тавглҗ ишкҗ болхш: арсн хуухрм. Болв, тесҗ сууна гидг берк. Болд босад, үрвәд, сара тал һарв. Дөрә бәәсиг дамҗад өөдлн, чочсар ардан: «Немшнр!» гиһәд оркв.

— Немшнр?! — гиһәд Саня өсрәд босв.

— Немшнр гинчи? — Байра сарвлзҗ йовна, — Хей, бу нааран...

Болд буува, Саня тал ирәд, гүңгс гиһәд үг келв. Эмгнд тернь соңсгдсн уга, болв Байра дүңгәр тааҗана: эсклә гүүнә гисн, эсклә...

— Би, чамд, көвүн, келә бәәсв, — гиһәд, йосндан шүрүлксн болҗана, — шивр-шивр гилдәд...

— Ээҗә, теднч ик хол йовна, — гиҗ Болд келҗәнә, — бидн герин чәрлг деер һарад, терзәрнь хәләхәр...

— Ээҗә, тедн маниг үзшго, — гиҗ Саня эвлҗәнә, — бидн арһул...

Тегәд, хәләсн — толһа давад, тоос бургүләд орад аашна. Хаалһ көөһәд, холдан, ца-цааһан харлад, үрглҗләд йовна. Мотоциклтә улс һал маңнад һарсн — аңһучнр дахдг нохас кевтә, хойр талан селн өлвклдәд, авч идн гиһәд... Эднә арднь олн-олн машид үзгднә: икнь чигн, бичкнь чигн, олн зүсн. Ард-ардасн цувад, толһа давад мел һарч ирәд, чилхән медхш. Ик гидг бор моһа болҗ үзгднә: нарна толянд эрәнь улм алгтрад, хаалһин утар сунсн, һотьхлзад йовна. Толһань селәнә захд күрн гиҗ йовна.

Хар келнь түрүн гермүдин бара авад, хоран күргхәр бултг-бултг гихнь, сүүлнь ода чигн ик холд, ард аранҗглад, чиргдҗ йовх кевтә. Хаалһ деерк тоорм чигн өөдән цоонград, хамг зүсн ә эргнд күрҗңнәд, хагдад өөдләд, һазр теңгр хойрин хоорндк аһуг мел дүүргәд, асхрн гисн болад йовна.

Немшнр Бөргтәр орҗ аашна. Һаза нег чигн күн үзгдхш. Селән кевәрн мел дотран кииһән авсн бәәнә. Болв, цуһар чигн энд-тендәс, оңһрха нүкн болсн хамгар, алдл уга хәләцхәснь лавта.

* * *

Зәрмнь цаарлад давад бәәхлә, нег әңг ирәд, Бөргтин сурһульд зогсҗана: штабнь бәәрлҗәх өңгтә. Ик чигн шар торһн туг деер нег ик чигн хар хорха сарвлзсн тамһта, һазрт күрн гиһәд унҗсн бәәнә. Хаҗуднь, хойр талнь, буута салдсмуд мегдәлдәд орксн, нам көндрхш, йир юн күн болад бәәхнь сәәтр медгдхш. Медхәр чигн седәд керг уга кевтә. Кен меднә, ю һарһхинь? Яһна гихв, тедниг? Бәәс-бәәс гиҗәһәд автоматснь яр-яр гилдәд одна. Дахлдад, пулеметснь лагшад, заагарнь товмуд луш-луш гиҗ һазр догдлулад авна. Лавта, үзәд-медәд хаҗана гихв, аль саглад, нег-негндән әәһән өгәд, седклән аадрулҗана гихв? Иигәд, өрәл өдр, бүкл сө давад оркв.

Байра йир эс мөргх бурхн уга. Эн хойр көвүнәс көлтә идҗ—хот, унтҗ—нөр уга гилтә. «Зөрмг, һәрһтә юмс, гүүһәд, үкх-әмдрхән тедн медҗәхш, юунла болвчн харһҗ одхла яахв?» гихләрн, көөрк, көлснь сар-сар гиһәд, махмуднь дал-дал гиһәд одна. Арһан бархларн, яахв гихләрн, шатрцс эднлә гиҗ шииднә. Тиигхләрн, хальмг шатр хойраднь заахар седҗәнә.

Генткн, хашан цаагар «Байра-а! Байра-а!» гиһәд, хоолдан шахад, күч дуудсн болад одва.

— Аай, кембчи? — гиһәд эмгн сарвлзад босҗ йовна. Хәләхлә, хаҗук герәс — Ярңка. Юн болва? Яһва?

— Хаалһ деер хойр немш зогсад бәәнә, — гиҗ Ярңка шимндҗәнә, — тана тал мел заалдад бәәнә.

— Мана тал гинчи? — Байран дотрнь махн тасрсн болад, «кирд» гиһәд одва. — яахм гинә, соңсвчи? — Тер хоорнд хашан үүдәр таш-таш гиһәд, цокад бәәвә. — Болд, Саня, шулун герәд ортн... — Бийнь нам яахан олҗ чадад, аңһлзад зогсҗана. Уралан ишкн гихлә — көлнь күндрәд, көндрх бәәдл уга, хәәкрн гихлә — хооласнь дун һархш.

Дәкәд чигн давтад, зөвәр чаңһар үүд цокҗана, бас невчк түдс гихлә, хамхлнав гиҗәх кевтә. — Хәй, кемби? — гисн Байра, нам эврән дууһан таньсн уга, мальҗһлзад йовҗ йовна.

— Кенәрнь ю кенәч. Сек гихлә — секх!.. — Зөвәр уурта дун хәңкнәд, мел түүгәрнь болхла, сә кех өңг уга, яһдг-кегдг болвчн, секх кергтә. Тиигҗәх күн, үүдиг хаҗуднь авад тәвчкәд чигн орҗ ирхдән арашгонь лавта. Тегәд, үүдиг секм цацу, хойр немш орад ирвә. Менд-сенд уга. Негнь, сүүдрт йовһн сууһад, картузан авад, көлсән арчҗана. Наадкнь, бүдүн, хәңкнсн дуутань: — Ик герчн сулйи? болҗана.

— Уга, эзнь уга...

— Уга, эзнь уга?.. Эзнь кемб?! — гиһәд, саак хәңкнәд, цәңклзәд авба: цекр нүднь цәәлзсн болад, түүкә цаһан чирәнь цусн дусм улан-явр болад одва. — Одак, улан охтран келҗәнчи?

— Улан охтр гини? — Байра немш тал ширтәд хәләнә. — Тернь кемб?

— Көвүн болхугов! — Немш элкн-модн инәнә. —Комиссар Палаев!

— Көвүһим бичә көндә! — Эмгн шүрүлкҗ йовна.

— Юуһинь түүгич көндәхв... Немш инәг-инәг гиһәд, наад кесәр, улм чавкадад бәәнә. — Кезәнә яснь хумхарсн...

— Худл келҗәнәч — Байра хәәкрәд, немш тал өөрдвә: хойр нүднь мел шам гим, чирәнь көк-үмсн болҗ одва. — Чи үзлчи?!

— Уга, үзсн угав, — гиһәд, немш хооран невчк цухрҗана, — тиигҗ санҗанав... Нә, ик герән сек, эн офицер бәәхм...

— Эзнь уга гихлә... — Байра немшиг урднь үзсн болна, зуг тодлҗ чадҗана: «Акад юмб? Таньдг күүнә бәәдл һарна» гиһәд, толһаднь «торс» орад одва.

— Эзнь Палан көвүн болхугов? — Немш дәкәд инәг-инәг гиһәд, гер тал өөрдҗ йовна. Дөрвн давшуриг негл алхлад, үүднд күрч ирсн, ик хар өнсиг һартан авчксн бәәнә. — Түлкүринь өгтн, эсклә...

— Мә, — гиһәд, Байра шивәд орксн, немшин өрчд ирәд тусва. Наадкнь үкс шүүрәд авад орква: на-ца гитл тәәләд, үүдиг секн йовҗ, сүүдрт суусан дуудҗана. Тернь босад, бийән ясад, адһм угаһар каакр-каакр гиҗ ирәд, түрүләд орва.

Орва гихәс, эрк алхн хәрү һарад, гүңгр гиһәд, негл үг келсн болва. Хәңкндг дуутань үкс һазаран хурдлад йовад одва. Хәләхнь, терз секҗәнә. «Ә, харңһу гисн болҗана, — гиҗ Байра дотран санҗана, — эннь ахлач кевтә».

Тегәд, гер дотр гегән орад, терз болһарнь теңкән уга гидгәр нарн маасхлзсн, күчр. «Немш ахлач» орм цацу, көндә герин үнр, — элсн-шоран гихв, аль бүтү аһарин гихв? — көгҗрсн авцта үнр салд гиһәд, хамр авад бәәвә. Болв, «ахлач» төр кеҗәхш. Түрүн хораг сән гидгәр шинҗләд, нам бешин амар шаһаҗ хәләвә. «Акад юмб? — гиҗ Байра арднь дахсн, алңтрна. — Цаһан бееләһән будхла яахм? Мууха кавҗрта кевәр соньмсҗахм?» гих ухан эмгнә толһаһас мел һархш. Тер хоорнд һазаһас «хәңкндг» орад ирвә...

Хойр һаран семрн саҗад, «ахлач» ик хоран үүд түлквә. Хойр өрәл хойр талан секгдәд одва. Немш чочн тусад, хооран цухрва. Чочл уга бәәшго. Тус өмннь, эрслә эрс болад, цергә комиссар зогссн, хойр төгрг нүднь һал ассн болад, нам уралан хойр-нег ишксн болад орква. «О, майн гот!» гиһәд, немшин амнас алдрад һарад одв.

— Кемби?! Вер ист дас?! — гиһәд, «хәңкндг» бас чочад одва. Болв, «ахлачин» хаҗуһар уралан шурһад, пистүлән шүүрч авн, чавгинь татад хах хоорнд, цаадкнь һаринь түлкәд орква. Хасн дун «таш» гиһәд, сумнь герин өнцгәр бәәдлнь оч тусва, тер алдар шалдар унад, харлад одва. «Йа, дәрк тусл! — гиһәд, Байра чигн чочад, дотран кесг саамлад зальврад, эс мөргх бурхн уга. Зуг юн болсинь, яһсинь йилһҗ эн медҗәхш. Ардан эргәд хәлән, секәтә үүдәр адһсн Болд Саня хойриг үзҗәнә. Сана авсн кевтә эмгн сарвлзад, «тагчг бәәтн» гисәр, хойр көвүнд докъялад, хөрҗәнә.

«Ахлач» хурһарн нөкд талан завдад: — Нихт ваген! — гиҗ закад, эрст бәәсн зург тал өөрдәд чигн хәләнә, хооран цухрад һарчкад, уухнас чигн һәәхнә. — Әмд күн болһув, — гиҗ немш мусг-мусг инәсн, өврмҗ кеҗәнә. — Әвртә гидгәр зурҗ... ширнь ямаран!.. — Цань: мел бәәсн бийәрн гишң босад зогссн, комиссар Палан Очр бәәнә, хувц-хунрнь чигн, зер-зевнь чигн беркл дигтә. Ханцн деернь улан одн комиссарин темдг мандлна. Минь эн одн «ахлачин» дотркинь үүмүләд авна гихәс, зург бийнь йир икәр таасгдҗана. Эннь — негн. Дәкәд гихлә, «Үүнә көвүнь ил... Тиигхлә, зургинь болвчн көндәҗ биш, ю һарһхинь кен медхв, үүг? — гиҗ ухалад эмгн тал «голс» гиһәд авна.

— Көгшн, бичкн гиҗ өөҗ болшго, хәлш-түлш болад бәәвв. Шулмта кевтә, санмср уга хаҗуһас генткн цокна». Минь эн тоолвр дотрнь гүүдгләд, бийинь нам заратрулад авба. Тегәд, нөкд талан эргәд, «ахлач» зургур зан бәәҗ бас нег завдҗана: — Нихт ваген! — Бичә көндә! — гиснь Байрад тод болад одва: «Немш болвчн, күн дүрән гееһәд уга кевтәлә» гих тоолвр орҗана. «Хәңкндг» толһаһан һудилһәд, нә гисәр гекәд, зург тал чоңклзад хәләвә. Нүднь комиссарин нүднлә зөрлцәд одва. «Медвчи? — гисәр цаадкнь мусхлзад, наад кеҗәх кевтә. — Комиссарта шоглҗ биш, зокх уга, — гисн болна. «Хәңкндг» хооран цухрад зогсва, дәкҗ йир зург тал нүдән өргхш.

— Гут! — гиһәд, «ахлач» бас нег эргүләд хәләвә. Цааранднь кесг юм келвә. Нөкднь мел гекәд бәәнә. Байрад йир медгдҗәхш.

— Гер таасгдҗана, — гиҗ «хәңкндг» эмгнд келҗәнә, — тегәд, немш офицерин зергәс, үүнд ирҗ бән гиҗәнә. — Зург сән гинә, зуг... авчктха гинә.

— Зерг гинчи? Үүнд бәәхм гинчи? — Байра хойра талнь селн сольвад авба.

— Бәәлһхшв гихлә яахм?

— Яах билә, — «хәңкндг» инәнә, — бийич хаша деегәр авад шивх... Миниһәр гихлә, зөвтән багтсн сән болх... медгдҗәнү?

— Хм, — Эмгн йосндан ууртан бүтҗәнә, зуг кедг арһ уга: чидл күршгонь ил. Тиигх дутман уурлна, болв түңгән дарад, келхәс: — хәләхүгов, — гинә.

Офицер, хора болһниг бас эргүләд хәлән, һархар йовна. Нөкднь арднь дахлцсн, эрк алхчкад, ардан эргәд келҗәнә:

— Хәләхләрн, мини селвг, үкс ги... Дәкәд, дүлә, келкә, сохр күн кевтә бә, эсклә... — һарад йовад одва.

—Эсклә гиһәд мууха юмнла! — Байра кедү дүңгә ууртан бүтвчн, аман татад, арһул келнә. — Намаг яахар седдви?

— Яахар гисн? — «Хәңкндг» соңсад оркҗ кевтә, хәрү эргҗ ирәд, хурһарн завдҗана: — бичә соңстха гиһәд чикнднь хорһлҗ цутхдм; бичә үзтхә гиһәд нүдинь шааһад сохлдм; бичә ам аңһатха гиһәд, келинь өргтәһинь авдм... хәрн эс келвә гивзәч?

Һаза һарад ирхлә, офицер күләсн бәәҗ:

— Терзәр, — бичкн гер тал зааҗана, — көвүд үзгдлә, кенәһинь сурлч...

— Ачнрнь гилә, тана зергәс!

— Кел, ааль-җиил угаһар бәәх болхла, — офицер хашан үүдәр һархар йовна, — бәг, эсклә талдан орм хәг...

— Келчкләв, тана зергәс, — гиҗ «хәңкндг» дахлдн йовҗ хәрү өгчәнә. Тегәд, хойрулн йовад одва.

Удсн уга, көвүнәнь ик зург авсн Байра, бичкн герәрн орҗ аашна. Болд Саня хойр тосад авна. Эмгн, ә-чимән уга, зуг хойр нүднәснь нульмсн цәәрәд зогсхш. Заядар мел асхрад бәәнә гихәс. Ачнь үзчкәд, ээҗ талан гүүҗ ирәд, шахлдад:

— Ээҗә, бичә ууль, болсарн болг, — гиҗ эвлнә.

— Теднәс юуһан авхар седнәт? — болҗ Саня хөрнә.

— Уга, та хойр, хәәмсм минь, ю келсинь соңссн угат, — гиһәд, Байра йосндан ду тәвәд уульна. — Түүнә келинь!..

— Ээҗә, бидн кевтнь соңсвидн, — гиҗ Болд хәрү өгнә.

— Мана бәәдлд, ээҗ, эс медсн боладл бәәхәс деернь уга кевтә, — гиҗ Саня саналдна.

— Ээ, терч үнн, — гиҗ Байра белдк альчурин үзүрәр нүдән арчна, — та хойр медҗәнәт... чикдән, тагчг бәәхләтн — юмн болх уга. Та хойр гү, би тадниг хәәһәд, хәәкрәд гү... тиигхлә...

— Уга, ээҗ, бидн герән эргәд бәәхвидн, — гиҗ Саня келнә.

— Ода... эднлә шоглҗ болшго, — гиҗ Болд немнә, — фашистнр... әрвлх чигн уга, әрүн чигн уга өлзгәс гидг.

— Тиигхлә, хара суухар, шатрцдг болхм, — гиҗ генткн Байна инәнә, — би бас нааднав...

— Үнәрий? — Болд ормана.

— Зөв, — гиҗ Саня инәнә.

— Зуг, хальмг шатр... нәйи?

— Хальмгнь тегәд, ямаран болдв? — Саня алң болҗана.

— Тууҗнь күчр ут, — гиҗ Байра холҗулна. Эннь бас учрта. «Йир юуһар эн хойриг соньмсадг болхм?» гиҗ кесг саамлҗ зовлң кеҗәсн, дүңнхнь, шатрт авлгдх өңгтә. Тиигхлә, эмгн зура кеҗ авчана: сән гидгәр, бәәсән һарһад, тууҗинь келх — негн; хойрдхла — шатриг кех; һурвдхла — нааддг дасх... Минь иим тоолвртан таассн Байра мел оңдарҗ одва — маасхлзад, авад һарад бәәнә.

— Нә, ээҗ, келхнч, — гиҗ Болд сурна, — бидн хойр...

— Нә, соңстн, — гиһәд, Байра эклҗәнә. — Эн хамгиг өвк эцкм намд келҗ өглә. Бийднь бас өвкиннь өвкәс күртсн болна. Хәрн, икл кезәңк, хуучна цага юм сергән гиҗәнәв.

— Ээҗ, хальмг шатр гидгч, тегәд, кезә һарсм? — Болд берк кевәр соньмсҗана, — Талдан гийл, мана нааднас ямаран өвәрцви?

— Арһулдыч, Болд, чееҗәр бичә адһич, —гиҗ ээҗнь сурна, — би, та хойрт, бичк-бичкнәр цуг тууҗинь келәд өгсв.

— Тууҗнь олнйи? — болҗ Саня соньмсна.

— Дала, — гиҗ Байра маасхлзна. «Йоста кевәр соньмсҗана. А, хәәрхн, иигәд, юуһар болвчн эдниг мекләд, өөрән бәрәд бәәхнь»... гих ухан заагарнь гүүдгләд, «торс» гиһәд, орад-һарад одва. — Мана аавиг нертә шатрч гиһәд келдг билә. Нә, хәәмсм, соңстн...

Шатр — нарта-орчлң деер олн таасдг, нәрн болчкад әрүн наадн болдг. Эн эрк биш мел эсвин зүүләр күцдг — хойр ухан харһад ноолдхла кен күңкл, давунь диилдг — тиим учр-утхта. Шатр, хамгин түрүнд, теңгр, һазр хойрин шавшурт бәәх, Индь гидг орн-нутгт һарад, чатранг гиҗ нерәдгдсн бәәҗ. Теднә келәр чатранг гисн — дөрвн давхр ка-церг болҗана. Мана келнд мел тер кевәрн гишң, орчулвр угаһар орад, шиңгрснь лавта.

Юңгад гихлә, бас нег, улм өөрхн цәәлһвр бәәнә. Эшн түрүнд чатранг гилдхәс биш, невчк цаарлхларн нернь оңдарад, шатр-анҗа гидг болҗ. Тегәд, хәәмсм, эврән дүңцүлт: Чатранг — шатр-анҗа — шатр. Мел әдл эсий?

— Әдл, — гиҗ Болдын нүднь гилвкәд одна.

— Соньн, — болҗ Саня күчр таасна, — дегд соньн

— Тер, дөрвн давхр ка гидгнь бас учрта, — гиҗ Байра тууҗан йовулҗ өгчәнә, — орн-нутгин цергнь хойр зүсн болна: йовһн чигн, көлгтә чигн. Йовһнь — көвүд. Көлгн болдгнь—зан мөрн хойр. Зүүһәд һархла — тергн бәәдг. Орн-нутган залҗ, олн-әмтнә төвкнүн, амулң харҗах цергин толһань хан болна. Хаана хатнь—өөрнь...

Эн наадн түрүләд нарн һарх үзгә орн-нутгудар тарад, олн-олн улсин уха-седкл эзләд, эркн даянь болҗ гидг. Кемр хойр күн чидлән сөрхәр седнү, аль му-сәәһән йилһх болну, шатрар зарһан келгдг бәәҗ. Кень шүүнә—тернь зөвтә болдг. Йиринә, сул цаган өңгрүләд, уудьвр-хамган һарһхар бас нааддг бәәҗ.

Түүнә хөөн шатр нарн суух үзгә орн-нутгудар тарна. Тегәд, цуг нарта орчлң авлад, эндр өдр күртл дүркләд йовад йовдгнь тер.

Түрүн улсин негнь болҗ мана өвкнр шатр дасна. Негдвәр гихлә Индь орн-нутгла ирг дарлдад бәәсн, хойрдхла — хоорндан өөрхн, негл шаҗн-мөргүлтә болдг төләдән чигн биз... Җилин дөрвн цагт малын ард дахдг, эднә идг-усна төлә һазр соляд, нүүлдәд йовг улст, шатрас үлү, ах зоог уга болна. Нам бичкдүдин бийснь, шаһа нааддган татад — медҗәнтә?!— шатрт авлгдна. Тиигхләрн, мана өвкнр шатриг эврәшлүлнә. Келхд, зан хальмг күн эдләд уга адусн гийл. Түүг темәһәрн сольна. Нань чигн кесг шинрлт орулгдсн бәәҗ, би дарандтнь бас келҗ үзсв...

— Ээҗә, чи бичә адһ, нәйи? — Болд йосндан эрҗәх дууһар келәд, көлән соляд, батлад сууҗ авчана. Нам өдрин тес келнчнь көндрх бәәдл уга. — Ут чигн болг, цугинь кел...

— Э-э, тодрха болх дутман соньн, — гиҗ Саня үүрән дөңнв.

Нә, нә, —гиҗ Байра чигн байрлна, — соңсхан келтн... мана хальмг улсин келәр болхла, шатрч гидгтн хара күн биш болна. Ухата, мергнь йиринә бәәх, ут наста, бат кишгтә болдг чигн. Йосндан ухан-седклән эн нааднд тусхасн, үүнд дурлдг — күңкл, сәәнәр нааддг эркн шатрчт үкл мел уга гидг.

— Намий? — болҗ Саня ормана. — Болд, соңсҗанчи? Мөңкрх болҗанач!

— Болхла, — гиҗ Болд Саняг дораһар чимкнә, — сергәшго болсн яһла?

— Кесг-кесг соньн келвр бәәнә, —гиһәд, Байра босҗ йовна, — дәкәд...

— Ээҗә, яахар? — Болд өсрәд одв. Саня бас дахад босв.

— Хотан кех кергтә, — Байра босчксн, яхлад, тү-тү гиҗ түргсн, мальҗһлзад бәәнә, — ях, ях, хойр көлм унтрад... Хотан уучкад, күүрлхм...

Хойр көвүн «шурд» һарад одв. Удсн уга, «хард-таш» гилдәд, гүүлдәд күрәд ирв.

— Ээҗә, һаза машин ирвә, — болҗ Саня һолан цокна.

— Кесг улс немшәһәр күүндәд бәәнә, — гиҗ Болд әмсхнә.

— Ортн, герәд!..— Байра хойраһинь татад орулна. — Бичә һартн! — Бийнь, хаҗудан бәәсн сәвүр авад, сиинә үүднәс авн һазаран хамн, һарад ирнә. Хашан үүдн секгдәд, «хәңкндг» орад ирв. Ардаснь дахлдад, кесг салдсмуд ор-дер, өлг-эд авцта хамг авсн, цүврлдәд-цүврлдәд, ик гер тал орлдад йовҗ одв. «Ода эднч кенән кудад авч ирвә?» гиһәд эмгнә дотр киит дүрәд, моһлцгрна. Тер хоорнд салдсмуд һарад аашна. Негнь, бүдүн дуута бийнь, күрклҗәнә гихм, хойр-негн үг келсн болв, наадкснь элк хатлдад, хошин нохас кевтә яр-яр гилдәд, келхм биш. Генткн нааһас «хәңкндг» һарад ирв:

— Нихт ваген — гиһәд хәәкрәд орк, яр-яр гилддг таг болад, цуһар ки тасрв, Цувлдад, ардаснь хәләхнь, өдрин тес тергнд зүлгҗ-зүлгҗ тәәлсн цармуд ус орҗ йовх мет, аңһр-аңһр гиһәд, машин талан урвлдв. «Одак ахлачин «бичә» гисиг эн давтв, — болҗ Байра санҗана. — Тиим юмн бийәснь һарх күн биш, бәәдлнь терлм: цекр нүдтә, мөрглдн гиҗәх бух кевтә миркиһәд... Тер ахлач, немш болвчн, йосн күн болдг өңгтә. Һазрас һарсн биш, бас экин көк көксн юмн болхугов. Тегәд чигн көвүнәм зургиг эн домбрт халһсн угалм: Нихт ваген— бичә көндә! Нам немш кел дасн гиҗәх кевтәв» — гиһәд, дотран Байра инәмскләд, делгәтә үлдсн хашан үүд оч хаав. Дарунь үрвәд герә талан эн орв.

* * *

Асхна серүн орад, нарн кецәҗ йовтл, «ахлач» бийнь нүүҗ ирв. Гиигн машин әрә дааҗ йовх кевтә: инцгләд-иргләд Палан тус бәәсн шорад болад бәәһәд бәәв. Тавн-зурһан ик-ик хәәрцгүд — күндл юмс болдг өңгтә — салдсмуд әрә дааҗ орулв. Кесг-кесг баглас: орасн чигн, боосн чигн хамг, бас авад орлдад бәәв. Мел бийиинь өмсдг хувц-хунр гихв, аль хулха-булаһар авсн өлг-эд гихв?

Байра эн тоотыг терзәр хәләһәд, тагчг сууна. Чавас, һаза «хард» гихлә, сарвлзад һарад гүүһәд бәәдг, Байра биш. Ода гүүв, эс гүүв негн: үүнәс күн әәҗ-эмәшго, келсинь соңсҗ, бийнь тевчшго. Түүгинь медә бәәҗ, гүүһәд ю кехв, яахв? Ки, өңгәр, седкл зовхм. Бий көшхм. Дәкәд, одак «Хәңкндгин» келсн бас чееҗднь бүлкн болад, моһлцград, теегләд бәәһәд бәәнә.

«Хойр көвүн күзүн деерм—уга болвчн гөңгн биләл. Һанцар болхла юунасн әәхв? Икәрнь тәвҗ — хах. Намд тернь: һанз тәмк, — гиҗ толһаднь иврҗңннә, — үзхән үзәд, эдлхән эдләд, җирһхән җирһәд авчксн намд әрвлх юмн угал. Зуг намаг уга болхла эн хойр көвүн тенхм. Эсклә би эднд...»

Үүдн җаагад одв. Ардан эргәд хәләхнь, «хәңкндг» зогсҗана. Эрк алхҗ орҗахмн уга, наар гисәр Байрад һарарн докъялҗана. «Намар энч юуһан кехм?» — гиһәд дотрнь махн тасрсн болад одв. Зуг әәсән, чамаг, кенд чигн эс медүлс гиҗ эн санҗана. Үрвәд, эс адһсар, босҗана. Хойр көвүн бас дахад босв.

— Сууҗатн, — гиҗ арһул, санамр кевәр келәд, Байра үүдн тал оч йовна, — ээҗнь дарунь күрч ирхв...

— Үкртәвчи, а? — гиһәд, өмнәснь тосад хәңкнҗәнә. — Үкртә...

— Саалһни?..

— Саалһна...

— Сән, — таассар цаадкнь хәңкннә, — өрүн асхн хойрт, офицерин зергт неҗәд ааһ үс өгчә. Медвчи? Цевр-цер, ааль-җиил уга болдгар... медвчи?

— Медвә...

— Сән-сәәхн бәәхлә, кенд чигн өөлүлшгов гинә, — хурһан шовалһад, «хәңкндг» келсндән ик чинр зүүлһҗәнә, — офицерин зергәс тиигҗ келтхә гилә.

— Нег ааһ үсн хавм бишл, — гиҗ Байра хәрү өгнә, — хортн болвчн, күн төрлтә, өр өвч юмн кевтә...

— Чи, эмгн, аман тат, — гиҗ зөвәр шүрүһәр хәңкнәд авб, — арднь һарһдг йовдл учрхм болвза...

— Ода яһад?

— Хортн гисн кемб, тегәд?!

— Хортн болхугов...

— Эс келвә гивзәч! — Хурһарн кесг завдад, «хәңкндг» йовҗ одв.

Удсн уга, мал орх цаг болв. Хойр көвүһән дахулад, Байра һазаран һарв. Хәләхнь, ик герин терзмүд делгәтә, дотраснь көгҗмин ә күңкнәд, келхм биш. «Ахлач» седклин зөвүрән һарһҗах кевтә. Һанцар бәәх, аль бас нөкднр бәәхнь кемҗәнә, сарул дууна сәәхн айс, асхна аһарла авлцад, асхрадл бәәнә. Секәтә терз, сергмҗтә дун хойр Байран нүдн чикн хойрар орад, толһаһинь диинрүләд, көл-һаринь менрүләд йовад йовна: «Кен гидг күн, юн гидг һазрт ирҗ, яһсндан, яһад иигҗ каңкшлҗахм? — гиһәд, дәкн-дәкн хорн-шүүсинь буслһад, хоолднь һолиһәд, чееҗинь бүтәнә.

Күзүн күрсән хазад, көл күрсән ишкләд одхм бәәҗ. Зуг чидл тату, арһ уга болҗ зованм. Цагнь ирх, арһулдҗа, цааҗлҗ эдниг болх!» — Минь иим тоолвр агчмин зуур Байраг авлад, зөвәр бийинь догдлулад авб. Генткн хәләхнь: улан үкрнь үүдн хоорнд ирчкҗ. Цань Болд Саня хойр үзгдв. Негнь — туһлан тууҗ, наадкнь хө-ямаһан йилһҗ авч йовна.

Удсн уга, Байра үкрән сааһад, үсинь хойр-һурв саамлад шүүһәд оркв. Хойр көвүн хаҗуднь гилтә хәләлдәд зогсад бәәнә. Онц нег ааһ үс кеһәд, эмгн ачдан келҗәнә:

— Мә, Болд, тер ахлачд күргәд өгчк...

— Ээҗә, — Болд зөвәр тулҗана, ээҗән өөлүлх санан уга, ю келхән энд-тендәс түүҗәнә, — би... йир авч оч чадшгов...

Эмгн Саня тал хәләнә, үг келҗәхш. Тернь чигн ам аңһасн уга, зуг «болшго» гисәр толһаһарн нәәхлв. Тегәд, арһ уга, Байра бийнь ааһта үсиг авад ик герүрн орв. Көлин ә соңсҗ кевтә, ахлач тосад аашна. Үзчкәд, байрлад, нер уга: «Ханҗана... Ханҗана...» гиһәд давтн бәәҗ, үсиг нег кииһәр уучкв. Байра хоосн ааһан бәрсн һарад ирв.

Тер асхндан эдн хотан амнадан кен гишң орндан орв. Цагнь тиим. Урднь болхла, Байра чигн хоша гермүдт йовад оддг. Көвүд йиринә гүүлдәд нааддг. Ода тер хамг альд? Унтснас батнь уга болҗах кевтә. Кенәнь чигн нөр күрчәхш. Хойр көвүн чигн шивр-шивр гилднә. Тер заагар бешин ард җиигндә чигн җиргнә. Хая-хаяд Байра шуукрад, саналдна.

— Ээҗә, — гиҗ генткн Болд тагчгиг эвднә, — өдрә чи альд зогсдг биләч?..

— Дала болсн келвр бәәнә гиһәд... — Саня үүрән дахад, келсинь йовулҗ өгчәнә.

— Келвр дала-а, олн зүсн, — Байра заагарнь эвшәһәд, нөөрнь күрсн болҗана. — Нә, цааранднь соңстн: Нег хальмг хан шатрцҗ суудг болна. Минь тер сүүртнь наснаннь кемҗән чилнә. Үклин эзн -Эрлг-номын хан эврәннь элчән йовулна: эрк-дарх уга авч ир гинә. Элч һарад довтлна, удхш, хаана өргән һазань ирҗ бууна. Адһад, үкн гүүхәрн орад одхла, хальмг хан хаҗуһин нег залула шатр наачана.

Элч бийнь, Эрлг-номын хаана болхугов, басл чигн шатрт дурта, наадхдан җилвтә, тер тускдан йир арһ уга гидг юмн болна. Хәләхнь, хан зөвәр түрү бәәдлд туссн бәәнә. «Йир яһна эн? Ямаран нүүдл кенә гилчи? Беркл»... гиҗ элч улм шатрт улңһтна, Хальмг хан земгә удан уха туңһаҗ бәәһәд, негл нүүвр кенә. Бәәдл мел оңдарҗ одна. Тиигх дутман нааднд элч авлгдна: Эрлг-номин хаана даалһвриг тас мартна. Тегәд, хальмг хан әмд үлдәд, басл чигн олн-олн җилд делкә үзәд, дурта наадндан шүтәд, амрад-җирһәд йовҗ гидг...

— Болви? — гиҗ Саня сурад, шухрҗңнсн болад одв, дүңгнь босад сууҗ йовх кевтә, — Ээҗә, әвр соньн, бас келхнтә...

— Дала гилчи, — болҗ ачнь үүрән дөңнҗәнә.

— Тегәд, кезә унтхм? — Байра, утар татад эвшәнә, заагтнь дала үг келәд зальврҗ йовна. — Нә, ода негәг... Хатуч байн бәәдг болна. Дала гисн мал-гертә, тәрән-темснь чигн келәд, кемҗәләд керг уга икҗн. Мөңгн-теңгнь гихлә — авдрнь хамхрҗах, тиим әвр байн болна. Мел алвт кевәрн үүнд заргддг... зуг кен чигн нег булшг көлсндән авад уга болна, Учр юундв гихлә — байн әвртә шатрч бәәҗ. Әмтиг зарҗ-зарчкад, җалван авх кем ирхләнь, неҗәдәр дууддг чигн. «Нә, Манҗ болну, аль Дорҗ, су гинә: шатрцад хәләй. Шүүхлә — хойр җалв авчанач, шүүгдхлә — хоосн һарчанач». Байна өмнәс билә гидг арһ уга, келсәрнь суулдад, цуһар шүүгддг болна.

— А, яһад? — гиҗ Болд сүрҗана. — Зуһудадйи?

— Байнас әәлдәд гиһич, — болҗ Саня эврәһән келнә.

— Уга, хәәмсм, байн шатрч болхларн сән һара бәәҗ, — гиҗ Байра цәәлһвр өгчәнә. —Тер алдндан үүнлә тесдгнь, эдү мет сән нааддгнь уга сәнҗ. Тегәд, нег үдлә, өөктә мах идәд, деерәснь чигә уучксн байн, кекрәд, ик гесән иләд, сүүдрт кевтнә. Генткн зүсвр залу күрәд ирнә. Мендләд, йир ямаран болвчн көдлмш хәәҗ йовхан байнд келнә. Тиигхлә цаадкнь амрад одна: күмсн бийнь амар гүүһәд орҗ йовналм! Болв, хөөннь үг уга болтха гиһәд, байн бат бооца кехән ахлулҗ, босҗ йовна. Җөөлн цаһан ишкә ширдг деер зәмлн сууһад келҗәнә: «Бийчнь, хәәмнь, келсн үг — керчсн модн гидг залув, — болна. — Хәрн, өмнән келсн үг, хөөнән герч биший. Тиигхлә, келәд, йилһәд авчкхм...

Чи җилдән көдлх зөвтәч. Хот-хоолнь — мини. Болзг төгсхлә, җил эргчкхлә болхугов, күрәд ирҗәнәч. Кедү болһсн болнач, кевтнь бидн тоолад, диг кеһәд оркҗанавидн. Минь үнд гийл, сүүдрт сууһад, шатр наачанавидн. Шүүхлә — хойр җилә җалв авчанач, шүүгдхлә — хоосн һарчанач. Медвчи? Зөв гихлә — бә, көдл»...

Залу, зөвәр ухалсн болад тулҗаһад, зөв гинә. Зуг, келхәс, тана зергәс иим нег тоолвр бәәнә: «Үн-шаңгинь урдаснь, мел ода үгцчкий гисәр. Ке гиситн кехв, эдл гиситн эдлхв. Намас йир хаҗһр үзх угат, уг сүүлднь шатрцад медий гихлә, тана дурн, би нам буру гиҗәхшв яахв, шүүгдәд одхла, тәвсн хүв гихәс биш. Әлд эс асхрсн көлсм гихв? Әлд эс үрсн цагм гихв? Хәрн, тиигдг болвчн, «батын ээҗ уульлдан уга» гишң, дәкҗ йир ааль-җил һаршго болдгар кехм, — гиҗ залу санаһан келнә. «Хәрн, мини келдг терлм» — гиҗ байн доран көвклзнә — Тегәд мини келхм, — гиһәд залу цаарлҗана, — үн-шаң гиҗ чигн намд дала юмн кергә. Негл мана ах зарһч шатр болх болсн хөөннь, энүгәр бидн җалвин кирцә бас кехм. Шатрин бетк кезә чигн делгәтә бәәх зөвтә. Деернь 64 дөрвлҗн эс зуратайт? Тегәд, би нег өдр көдләд оркҗв гий. Та негл буудя авад, захан дөрвлҗн деер тәвҗәнәт. Бас нег өдр би көдлҗв. Та дарук дөрвлҗн деер хойр буудя тәвҗәнәт. Һурвдгч өдр чилвә гий. Та һурвдгч дөрвлҗн деер дөрвн буудя тәвҗәнәт. Тиигәд, өдр ирвәс, хойр холвандан буудян то өсәд йовх. Цуг 61 дөрвлҗн күцсн цагт тоона кеһәд, шатрцад медий. Кен хөвтәнь — шүүх...»

— Һәрһтә юмб? — гиҗ Саня өврмҗ кеҗәнә. — Кедүхн үн-шаңгв, тернь?

— 64 дөрвлҗн... Хойр холванднь тоолв чигн, нег дорв буудя болхм-угав? — гиҗ Болд тоолвран келнә.

— Байн бас тиигҗ сансн бәәҗ, — гиһәд, Байра инәнә, — зуг тоолад авад ирхлә, тер дала мал-гернь, мөңгнь, һанцхн җирн дөрвдгч өдрин көлснд күрсн юмн уга. — Ода яһад?! — гисн Саня өсрәд босна.

— Тиим юмн альдв? — гиҗ Болд бас чаңһрҗ йовна.

— Тоолтн, сурһульта улс, — гиҗ Байра дотран мусг-мусг инәнә, — кедүнь һарад бәәх... Тегәд, залу шатрцад, байныг шүүнә. Хамг мал-гернь, мөңгнь—цуһар үүнә болна. Байн угарьна, залу байҗна. Алвтын әмт дуудслад, зөөрән кевтнь тараһад өгнә: «Автн, гинә, — энтн тана күч-көлсәр хурагдсн хамг...» Бийнь тайган һартан бәрсн, мендән келәд, йовҗ одна.

Болд Саня хойр тагчг, тус-тустан тоолҗл бәәх өңгтә. Эрст өлгәтә час чигн. негн-хойр гисәр, бас тоолҗах кевтә, авад һарад бәәнә. Эмгн, өдрин тес нааран-цааран йовн гиҗ көшсн, тер тагчгин үлмәд авлгдсн, духуцад унтад одв. Хая-хая сүүкнсн болад, заагарнь буль-буль гилһәд бүлвәлүләд, сүрклҗәнә

— Болд, соңсҗанчи? — гиҗ генткн Саня шимнднә. — Һанцхн арвдгч дөрвлҗнь тавн зун арвн хойр буудя болҗ һарчана. Дарукнь гихлә...

— Миңһн хөрн дөрвн, — гиҗ Болд алң болсар өврнә, — дарукнь... хойр миңһн дөчн нәәмн...

— Тиигхлә, угарль уга яһ гинәч! — Саня һош-һош инәнә.

— Залуһин ухаг келич, — гиҗ Болд үнн седкләсд таасҗана.

Эднә әәд Байра серәд, сүүҗән соляд эргҗәх өңгтә, модн орн яхлад-яалсар ширҗңнәд одв.

— Ээҗә, — гиҗ Болд эвлүн, җөөлн дууһар дуудна. — бас невчк келхнчи...

— Әвр соньн, — гиҗ Саня хүвән келнә.

— Ях-ях, ээҗтн көшәд, нөөртән диилгдәд, хойр нүдм заядар аньгдад, үкҗәнәвлә, — гиҗ Байра эвшән бәәҗ келнә, — амндан нам күч күрҗ чадҗанав. Сәәхән иньгсм, ода унтйа. Өрүндән ээҗнь келҗ өгсв...

— Нә, байрта. — болҗ Саня нааран эргв, — кедү буудяһинь, болвчн, маңһдур тоолхм, нәйи?

— Сәәхн зүүд эрий, — гиҗ Болд доран шухив.

— Я-а, дәрк, юн билә энчнь?! — гиһәд, хәәкрәд серчкәд, Байра чичрәд-дагҗад, яахан олҗ чадҗана. Ода чигн нүднднь эрлзәд, шулм-эрлг гихм-яахм, бәәнә: һар-көлнь, бәәсн бийнь кевтән шуд килһсн. Хойр алг нүднь, хуучн худгин йорал мет, оңһана. Сертхр хойр чикнь селгәдәр нааран-цааран гүүдглнә. Ик-ик соянь үзг-үзгтән ирзәлдсн, амнаснь көөсн цахрад, хамрин нүкәр һал падрад, хоолнь хәргәд, чееҗнь шиигәд, дунь гидм болхла. көндә бочк кевтә: «Ай, өөрк көвүдич, чини ачиг, үүртәһинь хамднь, авхар йовлав», — гиһәд хәңкннә биший

— Һәәд од цааран, уга болсна негн бол! Кен чамд көвүдән өгдм гихләм, балцг-балцг гиһәд аашхнь... хойр һарнь сарваһад, хоолым бәрәд бүтәхәр, хог уга одмр, бийим шүүрлднә.

Әмн кергтә, әәҗ, гүүҗ биш, зөрәд медс гиһәд, өмнәснь сөрлцҗәнәв. Тиигхлә нам хамриннь хаңхт авчахш, ха-ха гиҗ элк хатад, ханҗал утх һарһад, «наар-наар» гиһәд бөлвәлнә. Бийнь, кишкә андн, бөөкдәд, көвүд тал улм өөрдхән хәәнә.

Тиим юмн әлдв?! Сарвлзад, көвүдинь өмн одад зогсад оркув. Эрлг, хахҗ үкмр, шүүрлдҗ йовна. Йир яһҗ һаринь авч хайсан медхшв, мошкҗ кевтәв, одак бәхтнәд, ханҗалан алдад оркв. Би түүгинь шүүрәд авн, өмнәснь тосҗанав. Сарсаһад, сарваһад, намаг йиринә билцлчкхәр йовна, аашна. Ай, үкх бийд негн гиҗ санад, шуд өмнәснь һәрәдәд шан... эврән му ду һарад, хәәкрәд сердгм тер. «Дәрк, дәрк, тиим юмн бичә үзгдтхә, —гиҗ Байра зальврад, барун ээм деегәрн һурв нульмна. Бийән бәрҗ үзхнь — хар хулһн: көлсндән уһагдад болад бәәһәд бәәҗ: шал-дам. Ода чигн өр цәәхәс хол. Босад, көвүдән одад хәләнә, тер хойрнь үзг-үзгтән сарсалдсн, унтад кевтнә. — Дәрк, дәрк, санхнь-санхнь дотрм мел хутхгдад, чееҗм үүмәд, ким давхцна: кендән келхв?!

Генткн терз тус «кирд» гисн болад одв. Күн шил ишкәд хамхлв, гим. «Юн, аль цага, акад болдмби? — гиһәд, хаац кенчрин зах өргәд хәләхлә, буута салдс хаш дотраһар йовдңнад бәәнә. — Авчатн, манитн манҗадлҗн. Эсклә хулхалад авч одн» гиҗәхугов... Уга бол, тегәд, одак эрлг ирхд альд йовсми? — болад Байра мусг-мусг гиһәд авна. Тиигн, бийдән уурлад, — ода ю келҗәх күн болҗахм? — гичкәд, толһаһан мааҗн йовҗ, одад кевтнә.

Нөр сергәд хуурсн өңгтә. Басл чигн унтхар седәд, йир юн эс эв хәәвә — болхш. Чик гедргән кевтәд, нүдән аньчкад, бичкнәр сүрклнә чигн. Элк түргләд, чирәһән чигн дерд шахна. Хойр бөөкәрн бас кевтвә. Нам эрг-дүрг гидг билү? Уга! Хәрн зүсн-зүүл хапр-чапр толһад орад, өтн кевтә ивр-ивр гиһәд, үүл биший, амр өгхш. Бичә гисн бийнь — болхш. Арһан бархларн, бийдән зура кеҗ авчана: үкрән сааһад, хотан кех; көвүдт үлдсинь келҗ өгх: җөөлн модар шатр кеҗ автн гих... Кемр үгдән орулад авхла, кесг хонгт хойрулн чигн күзүцә болх—амр бишлм!.. Тиигҗ Байра әврлҗ бәәлә, эрг-дург гиһәд, унтад одв.

Тер хоорндан кесг болҗ эсий? Әсрәд босад ирхлә: өр цәәхин өргн дор болад, альхна эрән үзгддг кем ирчкҗ. Байра, баахн беринәр, «шурд» өсрҗ босн, һар-нүүрән уһаһад һарч йовна.

Сиинә үүд түлкәд оркхнь, мел өмннь гилтә, салдс сун-бөгдисн, бууһан түшәд, үрглҗ. Чавас, чочад, өсрәд одв: бууһан өргәд гүүҗәнә. Тиигчкәд, гертәс һарч йовх эмг үзчкәд, эмәҗәх кевтә, дала юм келәд, инәнә. Бәәдлнь, үрглҗ очв гиҗәх өңгтә. Дәкәд чигн кесг юм келвә — медгдхш, уг сүүлднь, эс болхла, кевтсн үкр тал зааһад, са гисәр докъялҗана, уух биләв гисәр амнадан кенә.

— Уга бол, энч, үс эс сурҗану? — гиһәд соңсхад келн, инәмскләд, Байра «нә» гисәр гекнә. Салдс, таасҗах бәәдлтә, маасхлзад одв. Удсн уга, эмгн үкрән сааһад, салдсд нег ааһ үс кеҗ өгв. Тернь нег кииһәр цокчкв: «Зер гут! Карашо!» гиһәд элкән илнә. Дотркм девтәд одв гисн темдг кевтәл тернь? Эмгн бас нег ааһ үс кеһәд, ик гер тал зааҗана, орулад тәвчк гиҗ сурҗана. Наадкнь медвә — амрад одв. Нааһан сән нүднд үзгдхәр бас үкҗ йовхугов!

Дарунь Байра герүрн орҗ ирв. Цәәһән чанад, бел кечкв. Удсн уга, көвүд бослдҗана. Нүүрән уһаһад, хотан уулдҗ сууна. Өдмг, һуйр уга гихәс биш, өрмд хутхсн шүүрмг зөвәр түшл болҗана. Деерәснь цәәһәр дарулад оркхла — үстә, тоста, амтлад чансн — дегд айта. Заагарнь хөөрмг, доландг чигн үлүдхш.

— Ээҗә, — Болд дораһар үүрән түлкәд авна, нөкд бол гиҗәх кевтә, — одак келх болсн яһла?

— Хәрн гиһич, — гиҗ Саня йовулҗ, өгчәнә, — эклн-яһн гихнь...

— Хотан ууһад, ааһ-саван хурачкад, — Байра сүгдһлзәд босҗ йовна, — һурвулн сүүдрт һархм. Та хойран керг: чигә бүлх, ээҗтн цааранднь келсв. Болҗану?

Түрүләд, Болд чигә бүлҗәнә. Тоолад — келхм биш. "Тәв күрхлә, Санян селгән. Иигәд, хойр-һурв селвлцәд, көвүд даалһвран күцәчкв. Ээҗиннь хойр талнь һарад суулдад авчксн, соңсхар белн.

— Хәрн, шатр гидгтн, хәәмсм минь, — гиһәд Байра тууҗан эклв, — наадн болдг болвчн, икл гүн утхта, сән үндстә, ухана билгәр күцдг зөвтә юмн. Тегәд чигн үүг күмн эврә хөв-җирһлләһән негдүлҗ, ашнь амулңта гих тоолврта, бетк деер болсн ноолдана гүдүд эрк биш чик седклтә, цаһан саната хамгнь диилсәр амлад келәд йовдг.

Шатрас авн, эн нааднас иштә һарсн, олн дунд удан цагт үлгүр болад келгдәд йовдг кедү соньн, сәәхн харһна гинәт? «Шатр-шаб гисн дән!..» Хәрн, негл авч ирәд тәвлчи, бичә көндә гиҗәнә.

Эсклә: «тергән көвүн хамхлад, темәһән унхла» гидг... эннь — тергән өгчкәд, темәһәрн дөң кеһәд, берс һар гисн селвг болҗана. «Чөдртә мөрнәс, чөткр көвүн» гисн... Нүүвр уга мөрән хаяд, наадк көвүһән гүүлг гиҗәнә.

—Ямаран?! — гиҗ Саня өврнә... «Тагчг бә» гисәр Болд үүрән чимкнә.

Байра невчк «түрд» гисн болҗаһад, цаарлҗана: — Шатритн, икл билгтә. һарин сән эрдмтә улс кедмлә. Ямаран нәрн, ямаран сәәхн болна гинәт? Модар чигн, ясар чигн, чолуһар чигн. Бас эвинь олҗ, нань уга чимҗ, бәәсән кевтнь — ухаһан, уран, чадмган — һарһҗ, бод болһниг күцәдг.

Мана хальмг шатр өдгә цагинәс өвәрц болдгинь соңслат. Ики бичкндән, негл үзләв, —гиҗ Байра, көвүд тал өкәсн болад, өндлзәд келҗәнә, — цаһан ясн билә... бод болһнь — кееһинь кендән келхв: эвтәкн болчкад соньн! Өкәр болчкад сәәхн!

Хаана ормд — хальмг болвас амлад йовата. Алдр нойн Җанһрнь залрсн, өөрнь, өдн мет гиигн, өнр болчкад көркн, арвн зурһата Аһ-Шавдлнь сөгдсн бәәнә. Барун бийинь ахлдг баатрнь — Бумбин күңкл — Алтн Чееҗ маңхана. Хаҗуднь агсг улан күлгнь амһаһан кемлҗ наадна. Захлад, күдр чигн тергн деер, күчтә нудрман тулн өргсн, Күнд Һарта Савр алцаһад оркҗ. Зүн бийинь ахлдг баатрнь — зүркнь болд, зүүдн болсн, Арслңгин Арг улан Хоңһр дүңгәнә, сәәхн, көк һалзн күлгнь хаҗуднь, саңнаһарн Сар, Нарнла наадна. Захлад, күдр чигн тергн деер, Бумбим кен көндәх гисәр, Бульңһрин көвүн догшн хар Санл, холдан гердсн бәәнә. Цуг эн баатрмудын өмнәһәр көвүд зерглсн — Хошун Улан, Баатр Җилһн, Аля Шоңхр ахта, ка-церг болад зогсҗ.

— Хм, — гиҗ Болд толһаһарн нәәхлнә, — әвртә-э!

— Әвртә гисн юн үгв? — болҗ Саня цеңннә.

— Хальмг шатрт болхла, — гиһәд, Байра невчк амрч авчкад, цаарлв, — наадна зокалнь бас өвәрц. Келхд, хаана бийднь әәмшг үзүлҗәх нүүвр ода болхла, ямаран чигн бодар, кегддг болвчн, «шах» гиҗ эс нерәдгдни?

— Э, — гиҗ Болд гекнә.

Мана шатрт шахиг көвүһәр кехлә — «цод», темәһәр — «цог», мөрәр, тергәр, хатар кехлә — «шаг» гиҗ келгднә. Хаана зулҗ һардг һазр чиләд, тернь йосндан кел бәргдсн болхла, «мадрва» гинә. Тиигхләрн, наадк бодмудла әдл «мадлх зөв» зуг мөрнд уга.

Алхлад нүүх зөв һанцхн көвүнд бәәдг — хатна өмнк, наадкснь тиим арһ уга...

— Чилви? — гиҗ Саня харм төрсәр сурв.

— Ээҗә, чи эврән нааддвчи? — гиҗ Болд соньмсҗана

— Нааддг биләв, — болҗ Байра мусхлзна, — яһна, наадхарйи?

— Ээҗә, бидн шатр кеҗ чадхйи? — Саня үр талан өргәрн заана.

— Чадл уга яах биләт, чадхт, — гиҗ Байра эн хойриг дөгәнә, — амр биш, зуг кехәр седхлә, яһад эс кех билә? «Сансар сәәхн болҗана, — гиһәд дотран эмгн байрлад олв, — иигәд, өөрән эн хойриг бәрнә гисн кедү юмн!»

— Саня, би меднәв, юуһар кехинь, — гиҗ Болд байрлсн, нер уга, — монһлар... элдәд-элдәд...

— Лавта! — болҗ Саня бас дахн байсна. Чини толһа хара бишлә... Эй, нааддг ширә, суудг орм күртлнь чигн кеҗ болхм...

— Ээ, чини толһа чигн күчрлә, — гиҗ Болд инәнә.

— О, ях, үд болҗ оч, — гиһәд, Байра босад, көлнь унтрҗ кевтә, давдһлзад, герә талан һарв, — цәәһән тәвх кергтә. — Көвүд бас ээҗән дахлдад босв. Болв, герәд орхар адһҗахш. Сунялдад, даңгин мел гүүлдәд һардг улс түңгән хәәҗәх кевтә, тер хоорнд нег-негндән залхуһан өглдәд, наач йовна. — Хей, көвүд, мел мартҗв, — гисн дун цааһас цеңнәд аашна, — уста толһа...

— Ээҗә, юмби? — Болд өмнәснь адһна.

— Шоколаде... — гиһәд Байра ачдан сәәхн ке чигн дөрвлҗ өгчәнә. —Ахлач тиигҗ келнә: Шоколаде... манаһар шикр эсий?

— Ямаран ахлач? — ачнь йосндан ормаҗана

— Эн, мана герт бәәсн...

— Немший?! — Санян нүднь бүлтән гиҗәнә.

— Э-э, немш болвчн, чавас, сән седклтә юмн кевтә, — гиҗ Байра эврәһән келн бәәнә, — маниг көндәлһҗәхш, нам шикрәр белг өгәд, инәһәд, көвүст авад од гиһәд...

— Кергә, соңсҗанчи?! — гиһәд, Болд шоколадиг шивәд оркв. Ээҗә, чи яһҗахмчи?.. Хот биш — хорн!..

— Ээҗә, — Саня өөрдәд, Байраг шөргәҗәх мет шахлдад, келнә: — дәкәд өгсн цагтнь бичә автн, нәйи?

— Эс авхла, — эмгн көвүд тал селгәдәр хәләнә, — уурлхла яахв?

— Авч һарчкад хаяд бә, — гиҗ Болд җөөләр келнә, — би чамаг ээҗ төрүц таньдган уурчанав: түрү болҗ даңддг уга, һанцв гиҗ әәдг уга, үннә төлә үкхәсн ях гишго...

— Ода тегәд намаг яһ гинәч? — Байра асхрулад авна. — Хойр һалын хоорнд... Миниһәр гихлә, чон цадхлң бәәтхә, хөд бүтн болтха... Дәкәд, әмтәхн юм кезәһәс нааран амсад угат? Санам, сә кехәр седләв...

— Ээҗә, эврәнь улсас үмснд көлврсн тоһш иднәв, зуг...

— Уга, Болд, чи хаҗһр келҗәнәч, — гиһәд, Байра нүдән арчад, булңд кевтсн шоколад одад авчана, — хәләлч, цаасн деернь юн бәәхинь? Мана эсий?

Болд авад умшҗана: «Москва, фабрика «Рот фронт»...

— Тегәд? — гиҗ Саня орлцҗана.

— Хәрн, эзнь зөөрән идснд юн хаҗһр бәәдв? — Эмгн зөвәр чаңһрҗана. — Арһта болхла, икәр идхм... хортнд-баһар күртх...

Хойр көвүн нег-негн талан хәләнә. Ээҗин келсн седкллә харһҗах өңгтә. Болв, немшәс авч гисн невчк эс таасгдна гихәс. Тер бийнь, Болд кесг дәкҗ шоколадыг эргүләд, деернь барлата хамгиг кевтнь умшад, басл чигн шинҗлдгин мууляр шинҗлҗәнә. Генткн, цаасинь шуучад хаяд, шоколадыг әдл һурвн әңг кеһәд хуваҗана: «Мә, ээҗ!.. Мә, Саня!»—гиһәд хүв-хүвинь өгв. Бийнь хүвән кемтләд, экләд идҗәнә: йир икәр таасгдҗах бәәдлтә.

Үд земгә кецәчксн бийнь, нарна күчн улм чаңһрад, халун гихлә, нам һалар киилсн, һаньдглҗана гим дүңгә. Көвүд халуһар төр мел кеҗәхш, әмн-әмндән сахняд, авад һарад бәәнә. Болднь сән моңһл кергтә гиһәд, уут үүрсн, күрзтә йовна. шавр авдг нүк орҗ одв. Санянь болхла, бас эврәннь хүв даалһврта: суулһ бәрсн, һолас ус авч ирх гисн, адһад хурдлсн йовна. Эн хамгинь үзә бәәснь бийнь, Байра йир үг келҗәхш: бийснь медг гиҗәнә. Хәрн, тедүкнәс хәләчкәд, мел һочкнад инәх дүрнь күрәд, болв бийән хөрәд, зуг дотран мусг-мусг гиһәд, келхм биш.

Тиигҗәтл Дорҗ күрәд ирв. Мендләд, зәңг-зәр ямаран бәәхинь сурн йовҗ, сүүдрлх сән бәәр хәәһәд, тедүкн сууҗана.

— Ода юн зәңг-зәр бәәдмби? — гиҗ Байра саналдад, Дорҗ тал хәләнә. «Чирәнь зөвәр сомаһад, бийнь агчсн болад, көгшрәд бәәҗ гихәс, нам баһ-бичкнәһәр гилвкәд оддг нүднь чигн, цуцрад, көшсәр өңгән гееһәд, хәлә — номһрҗ биший» — гисн тоолвр эмгнә дотрнь гүүдгләд авб. — Йорҗ, яһвчи? Бийчнь таас уга болвчи?

— Ахлачд өөрхн улст зәңг бәәчв гиҗ һарлав...

— Биднйи? — гиҗ Байра пиш-хаһрна, — яахан олҗ чадҗанавидн. Цаач көвүд гүүлдәд йовҗ одв: шатр нааддг һазр кехәр.

— Болх эсв, — Дорҗ, үн келҗәнч-угайч гисәр, Байра тал хәләнә, — цаатн йир...

— Яһна?! — Байран хойр нүднь Дорҗиг бәрҗ идн гиҗәнә,

— Келәд керг уга, —гиҗ Дорҗ саналдна. —ноха хуцхла хаһад унһачкна, күн үзгдхлә наар гиһәд бәрчкнә. Эн тана ахлачин өөр нег хәңкнсн юмн дахсн...

— Э-э, үзләв, — гиҗ Байра гекнә, — хату үүлтә юмн болҗ медгдлә...

— Түңгән кенинь медҗәнтә?

— Уга, Йорҗ...

— Далн иңг ботхлулдг Далнтан Саһиг меднтә эсий?

— Медх биш, медхугов! — Байра алң болҗана. —Зуг...

— Көвүнь!..

— Әә, — Байра сарвлзад одна, — хәрн таньдг күүнә бәәдл һарад...

— Тертн ю келсинь меднтә?

— Уга, — эмгн толһаһарн нәәхлнә, — альдас?

— Күүнд келҗ, — гиһәд, Дорҗ соңссарн хувацҗана, — Паланиг, ахлачас биш, ху-мулт кех биләв гиҗ

— Манигий? Яһад?

— Эцким, кулак гиһәд, Пала хоосдулла гидгчн...

— Хәрн, терчнь мана Очрин зургиг хахар седхләнь, эн ахлач бичә гиһәд зогсала...

Тер хоорнд көвүд шуукрлдад күрәд ирв. Дорҗла мендләд, кергән келҗ йовцхана.

— Намаг наадулх болхлатн, би бас орлцнав, — гиҗ өвгн келҗәнә, нег цагт арсндан зөв болдг биләвл...

— Арснч сунхас биш, агчсн уга эс болхий? — Байра инәнә.

Көвүд чигн дахн байсад, келсн икәр таасгдҗ кевтә, «һош-һош» гилдәд авад һарад бәәнә. «Яһна, ямаран хәрү эннь өгнә?» гисәр Дорҗ тал чигн хәләлднә.

— Агчх зөв угал, — гиҗ Дорҗ шогиг йовулҗ өгчәнә, — болв, кемҗәнә йир, кесг-кесг цаг давба гихәс... Кезәнә биләл, тер бийнь ода чигн шүүрлдәд хәләхлә, медгдҗәнә.

— Дассн, хәәмнь, әмтлә, — гиһәд Байра Дорҗиг дөңнҗәнә, — әлдәрән, тер одхв? Үкн-үктл бийиг дахдг... Мини келхм: өөрксән наадулх уга гиҗ бичә ә, хәрн, хойраднь нөкд бол, ю-күүнднь селвгән өг... Чини кирә шүрүтә нааддг күн эднд әлдәс? — Хойр көвүн, нег ээҗ талан «үн келҗәнчи?» гисәр; нег Дорҗ тал «лавта тиимвчи?» гисәр, алң болсар хәләлднә.

Тегәд, цуг кех-күцәх хамг Дорҗин медлд орсн, көдлмш кевәрн мел үүнә келсәр, үүнә заасар күцәгдҗәнә гих кергтә. Болд Саня хойр заңһсарнь һаңхад, келхм биш. Ус кеһәд, шавр зуурад, на-ца гитл һурвулн моңһл элдәд авчкв. «Тосн бәәхнь, боорцг кем дүңгә болв, — гиҗ өвгн таасҗана, — тиигв чигн хәләхм, яахинь?.. Дорҗ басл чигн монһлыг нухад, элдсн болҗала, үүд-түүд күргл уга нег мөр кеһәд һарһад оркв. Байра авад хәләчкәд. таасҗана. Көвүд болхла, байрлад нер уга, йир әвртә сәәхн гилднә.

— Нә, цаг үрәҗ биш, — болад, Дорҗ кех көдлмшиг дорнь хуваҗана, — дөрвн мөрн, дөрвн темән, хойр хан, хойр хатн — мини... Хойр тергн, нәәмн көвүн — чини, Болд... Үлдсн нәәмн көвүнь, хойр тергтәһән —чини, Саня... Болҗани? Тиигхлә, үгцәд авчкий: кемр эс медгдхлә, кен негнәсн сурхдан эмәхм биш. Нәйи?

Дорҗин һар мел илвтә кевтә, күрс-күрсәрн эвтнь тусхад, нам хаҗуһас хәләһәд, һәәхәд сум дүңгә. Хойр көвүнд лавта өврмҗ болҗана торһхш — эргүлсн, дуһрулсн болҗаһад тәвәд оркна — мөрн! Минь ода цуурдад инцхәх гим. Көвүд бас хүв тускан арһлҗ йовна. Болд нег көвү кечкв. Саня терг чилән гиҗәнә.

Цаарлх дутман дасад, дамшад ирцхәв. Бас кеһәд-кеһәд, зерглүләд тәвәд бәәнә.

Яһвчн зурһан һар зурһаһан үзүлҗәнә. Удсн угала, һучн хойр бодыг кевәрнь кеһәд, яралдулад зогсаһад орксн, келхд, хәләврт ирсн цергә зәңг кевтә — сүртә бийнь.

— Нә, көвүд, арһта эрмүд бәәҗт, гиҗ Дорҗ магтҗ йовна, — өөркстн тиигәд хагсҗаг... ода наадх һазр бел кехм... Кенд, ямаран селвг бәәнә?

— Миниһәр болхла, эн сүүдрт кехм, — гиҗ Болд келҗәнә.

— Уга, тер сег дор сән болх, — гиҗ Саня санаһан медүлнә, — сүүдртә болчкад салькта. Тер чолуһар — хашан нег өнцгд хуралһата чолус заана — наадх ширә, суух орм эс кеҗ болхий? — Дорҗ невчк тулҗаһад, Санян селвгиг дөңнәд, сән гиҗ таасв.

Дәкәд көдлмш экләд буслҗана. Хойр көвүн чолу зөөһәд, өвгнә өөр авч ирәд хаяд бәәнә. Цаадкнь авад, нег-негн деернь нааһад, хойр бөөкинь өндәлһәд авад ирв: зөвәр өндр ширә болх өңгтә.

— Альков, ю келдәд сахняд бәәнәт? — гисн Байран дун соңсгдна.

— Көгшә, көл-һаран чаңһатн, — гиҗ Болд шоглҗ йовна, — цаатн зөвлл (комиссь) аашх зәңгтә...

— Басл чигн бәәсән һарһҗанав, — болҗ Дорҗ эврәһән келҗәнә. — ода бүркәнь үлдв... Өвгнә һар хәләсн күн, бийнь эс таньдг болхла, үүг йиринә насни турш мел чолуна халхар көдлҗ гиҗ санхнь ил. Тедү дүңгә һавшун, эвтә, төв. Бүркәһинь ямаран сәәхн, соньн кевәр кеҗ гинәт?! Деернь нимгнәр шалдад, тегшләд, усар иләд гилвкүләд оркв. — Удл уга хагсҗ одх. Тиигхләнь чи, Саня — ямаран ик-бичкнәрн кергтә болна — хар шар хойр ширәр беткән зурҗ ав. Ода, өөркән хагстл, бодмудан ширд...

Байра көдлмшиг зөвәр өөдән үнлҗәнә. Негдвәр — сәәнәр кегдсн, хойрдвар — һазрнь тааста: серүн деерән гегәтә болҗ һарчана. Дорҗ Болд хойр гихлә, ширән хойр талнь әмтн суух орм белдҗәнә. Нам җөөлн болтха гиһәд, деернь элс кесн, әвртә. Байра сууҗ үзв, йир таасҗана: — Наку! — гиһәд магтад, нер уга.

Тегәд, шатр белн болчксн хойр көвүн наадыг эклҗәнә. Дорҗ Байра хойр өөрнь һәәхҗ, ю-кү келҗ суулдна. Генткн, хашан үүдн җаагад одв. Хәләхнь, офицер орҗ йовна. Чирәнь, өңг-зүснь мел герл һарсн болад, дотркнь өрггдәд, байрнь йиринә амарнь асхрн алдҗах кевтә. Нам йовдлнь мел оңдарҗ оч. Биилхин нааһар гишң, өсрсн-тогльсн болад, ик гер тал орад одв.

— Тана күн мууха серглң йовхмби? — гиҗ Дорҗ келҗ сууна.

— Тал-хаҗһр гиҗ келхд күчр, — болҗ Байра хәрү өгчәнә, — җөөлн седклтә, өр-өвч болдг өңгтә...

— Кемҗәнә йир, — Дорҗ толһаһарн нәәхлнә, — беркл гихәс... Дегд цаатн өлвклдәд бәәнә, а тана күн — цугиннь ахлач...

Дәкәд хашан үүдн яһла-халг татсн болад одв. Хойр салдс үзгдв. Ик-ик чомдан бәрҗ. Бас ик герә тал авад орҗ одв.

— Хулха, булан дееҗнь кевтә, — гиҗ Дорҗ эврәһән келәд, салдсмудын ардас өргәрн заав.

— Болхл зуг, — Байра «үн келҗәнчи» гисәр өвгн тал хәләнә, — яһҗ мел тиим болв...

Хойр көвүн нам юуһар чигн төр кеҗәхш: оньгнь кевтән өмнк беткт туссн бәәнә. Дорҗ өндлзәд хәләнә. Болд нуһлад авч йовх өңгтә. Яһвчн нег бод үлү...

— Яа, энчнь, нааран аашдмби? — гисн Байра, сарвлзад босхар седҗ йовна.

— Кен? — гиҗ Дорҗ ардан эргн, маасхлзад аашх офицер үзнә. Тернь нам менд-сенд-гих юмн уга, өөрдәд ирн: — О, шах турнир! — гиҗ, хойр нүдәрн бетк дееркиг хамн харвҗ йовна. Шин ширән ирмәг кор-кор гилһәд цокҗана. Шүүснләнь би нааднав гисн темдг өгчәнә. Бийнь мел инәг-инәг гиһәд, келәд керг уга.

— Хальмгар медни? — Дорҗ гүңгр гиҗ Байраһас сурв.

— Уга биший... Саһин көвүн эс гинчи? Тер дахҗ ирсн, амдач болҗ йовлал...

— Мууха киитн хәләцтә күмби? — Дорҗ шимндҗ бәәнә. — Нүднь нааһан инәһәд бәәсн бийнь, цааһан — гун худг кевтә җиңнәд...

Сана авсн мет, ода шиңкән ардан әмтн бәәхиг медҗ гим, саак маасхлзад, Байра тал немш эргнә. Хойраннь нүдн зөрлцнә. «Дәрк, Йорҗин келсн, үнндән шаху, — гиһәд, эмгнә дотрнь зәңгдрәд одна, болв хәрү татч авад, санна, — эндү чигн биз? Йиринә тиим хәләцтә чигн биз?»

Генткн немш өрчән цокад, бийән зааҗана: «Берлин, ту-у!» гиһәд, хойр һаран делҗәнә. Бийнь улм маасхлзад, байрнь дотрнь багтл уга бәәнә.

— Әә, — гиҗ Байра толһаһарн гекнә, — көөрк, хәрҗәдг болҗана...

— Мууха көөрк болҗахм, — гиҗ Дорҗ бас инәнә. Офицер эдниг бийиннь байр хувалцҗана гиһәд, кесг саамлҗ гекәд, нер уга.

— Күүкд бәәдг гилчи? — болҗ Байра соньмсҗана. Немш тал зааһад, хойр көвүн тал үзүләд, «чамд, бичкдүд бәәни?» гинә.

Цаадкнь медҗәх кевтә: — Я, я! — гиһәд, толһаһарн гекн йовҗ, өрчдк хавтхан уудлна. Тегәд, харлтш дотрас зург һарһад Байрад өгчәнә. Эмгн авад хәләнә: хойр күүкн, көркн бийснь, тавад-зурһад күрхәс давад уга. Үсинь кеерүләд торһн бант боосн, хойраннь толһа деер сарсалдна: цецг деер суух эрвәкә гим, нисәд һарн гиһәд бәәнә. Немш Байран өөр ирәд зогсад, цәәлһҗ өгчәнә: нег күүкән зааһад — Роза гиҗәнә, наадкнь Клара болв.

Тер хоорнд Саня босҗ йовна: — Шүүгдүв, — гинә, — үүнлә кен тесдм? -Офицер на-ца гитл ирәд суучкв. Нам — нааднчи? — гиҗ чигн Болдас сурҗахш. Цаһан цаһан бодынь түүһәд тәвәд бәәнә. Көвүн зөвәр тулҗана: «Наадхв, бәәхв?» гисәр бәәнә. Эмгн, түүгинь медәд, чирмәд оркна: «Чамд юн болв? Наадад орк болхн»... гиснь көвүнд тод. Немш, эврәһән мел белдәд авчксн нам түрүн нүүвр кечксн, күләҗ сууна. Тегәд, Болд, адһм уга, таварлад, неҗәдәр бодмудан тәвәд, нәәһинь олад бәәнә. Эн таварлн гиҗ таварлҗ эс бәәхнь ил. Дотрнь мел ивр-ивр «Кенлә наадхар бәәнәч? Шүүгдхлә яһнач? Үксн деер!..» — эн гиһит.

Наадн эклв. Түрүн тавн-зурһан нүүврәр дуңнхнь — немш зөвәр дадмг шатрч болдг өңгтә. Цуһар чигн — Саня, Дорҗ, Байра — алдл уга гишң хәләлдҗәнә. Болд басл бәәсән һарһҗах кевтә. Йир оньглҗ, тоолад-томҗад, бод гиһәд наачана. Земгә цаг давҗ одв, бетк деер йилһрхәс ода чигн хол.

— Мана күн гем уга, — гиҗ Дорҗ өөркстән шимнднә, — санснас деер...

— Энтн сурһульдан түрүн орм авла, — гиҗ Саня бас шимндҗәнә...

— Дорҗ Байра хойр амбр-умбр күүндҗәнә. Нурһлҗ мел зәңг-зә: тер тиигҗ, эн иигҗ... гиһәд, Бөргтәр кесг дәкҗ нааран-цааран йовлдад авб.

— Йир яһна? — гиһәд Байра саналдна.

— Яахиг келнә? — Дорҗ чирмнә... — Цаатн... арһулдҗаһит!

— Аай? — эмгн шимндәд, уралан дәвәд, өкәҗ өгнә.

— Бән-сун бәәҗ соңса бәәхт, — гиһәд, Дорҗ мусг-мусг инәнә, — көвүд цаатн эклҗәнә... — Өвгн өндлзәд бетк дееркиг бүрткҗәнә: дала сән юмн уга.

Немш көвүг зөвәр шахҗана. Ки авхулл уга бәәх өңгтә. Болд чигн басл чирмәҗәнә. Болв сән нүүвр олдл уга генүлҗәх кевтә. Хәлә — өвгн дотран байрлад одна — нег һәәһә гидг нүүвр бәәнә. «Зуг көвүн медҗәхш кевтә, акад юмн! Эндәс, хаҗуһас хәләхнь, йир сәәхн үзгднә. Сууһад наадсн цагт сохрҗ одна гихәс биш. Яһҗ үүнд медүлдм?» гисн седклд авлгдсн Дорҗ, басл нег сәәнәр, оньһад тоолҗана. Тегәд, Байрала ю-кү күүндсн болҗаһад, заагарнь орулад, соңсхад келҗәнә:

— Чөдртә мөринь чон идәд, көвүн, арһан бархларн, йовһар гүүһәд, хотнд күрч гидг...

— Аай? — гиҗ Байра алң болна, — Юн мөрн гинә?

Болд медәд оркв: зөвәр мегдәһәд, нүднь икдсн болад одв. Тер бийнь адһҗахш. Басл чигн тоолс гиҗәх кевтә, бодмудан бүсләд, күчн-чидлән чиңнүрдәд бәәнә. Немшиг хәләхнь — цань уга санамр — йиринә шүүчксәр сууна. Генткн, көвүн өкәс гисн болла, мөрән авч ирәд, өңгәр мел өгчәнә. Тиигхләрн, амраҗ чигн өгчәхшл: идхлә — му, эс идхлә — түүнәс чигн дор болхдан шаху...

— Ээл биши! — Дорҗ доран өсрәд одв, хойр альхан зүлгәд, келәд керг уга. Немш, авч тусчкад, шалтан шалд күләҗәхинь үзәд, тотхҗана. Мел нег агчмин дунд ухань харңһурад, нүднь эргәд: «Арнец, офицер, шүүгднә гисн!.. Кенд?!» гиһәд, дотраһарнь киит дүрәд, заратрулад йовна. Тиигх дутман чирәнь утдан сунсн болад, цусан алдад, шуд көкрҗ оч. Хойр нүднь, цәс-цәс гиһәд, ца-нааһан цәклсн теңгр кевтә һал асад, йир арһта болхнь, көвүг бәрҗ идхин нааһар бәәнә. Яахан олҗ чадҗана. «Күүнә зөвд багтх күн биш, — гиҗ Болдыг дотран му келҗ сууна, — бәәдлнь терлм: йосн белтрг! Болв, келәд хәләс, нә гихлә мөр кишг». Тегәд, моһа кевтә, йир чирмхш, көвүн тал шилтәд хәлән бәәҗ, келҗәнә: — Ремис? — Тиигн инәһәд, хурһан шовалһад, түңгән хойр әңгләд тәәрсн болна: хәм кенә гиҗәнәл, ил...

— Наайн, — гиһәд, Болд нәәхлҗәнә, — болшго!..— Немшин инәг-инәг гиҗәснь уурад, чир-энь модн болҗ одв.

— Ямаран гинәч, аңдн?! — гиһәд Дорҗин амнас алдрад одв. Немш доран өсрәд, хойр нүднь гүүдгләд: — Вас ист дас?! — гин, пистүлән шүүрәд, чавгинь татчкв.

Өвгн тал зөрүлҗ йовна. — Ю келвч?! — гиҗәхнь ил.

Байра чишкәд, му ду һарад: — Нихт ваген! —гиһәд, немш тал хәәкрәд оркв. Цаадкнь чочн тусад, агчмин зуур хоорнд «голс» гиһәд, нүднә булңгар эмгн тал хәләсн болв. Минь тиигхинь гетҗәсн мет, Дорҗ өөрән кевтсн чолуг шүүрәд авн, на-ца гитл элмриг шуд толһадв. Тернь көмргдәд одв. Чавгинь татчксн бәәсн пистүл хагдад «таш» гив, тедүкн одад унв. Өвгн үкс шүүрәд авад оркв, келҗәнә: «Өвгн немш хойр наачала гитн».

Офицер чик—гедргән, ялдаһад кевтнә, нам гиң гиҗәхш. Өвгн, сана авсн кевтә, немш тал өөрдҗ ирәд, һар-көлинь бәрҗ үзнә: әм-шир уга. — Болҗ оч!.. — гиҗ Дорҗ саналдв. — Үкмр, мини һарла харһх доск бәәҗлә... — Өвгн, болх-болшго юмн һартнь наалдсн кевтә, җигшсәр, һаран хәләнә.

— Аай? — болҗ Байра уульнглна, — яах, маниг, а?

— Яахиг келнә?! — гиҗ Болд ээҗ талан өөрднә. Тер хоорнд ик герин үүдиг хард-таш өгәд, хойр салдс гүүлдәд һарад ирв. Кирлцән деер зогсчкад, үзг-үзгәд: «юн болва? Яһва?» гисәр аңһлзад, өөдән ки хаһад бәәнә. Ца чигн автоматсин ә авч идәд, яргад... келәд керг уга.

— Нә, үкс гитн, — Дорҗ көвүдт келҗәнә, — ээҗән дахулад, һол һатлҗ автн, а би... шулун!..

Хойр көвүн түрүлсн, Байра арднь сарвлзсн, сег ташрлад, ардк үүдәр һарсн болла, дарунь гилтә һолд күрч ирв. Нимтр хулсн, зегснә дунд орчксн бәәнә.

— Оңһцар һархнь, үзчкх... — гиҗ Болд келҗәнә

— Мана олдг һатлһн бәәнм, — болҗ Саня хәрү өгнә.

— Яахар? — гиҗ Байра хоолдан шахсн, шимнднә.

— Яһҗ һархар? — Болд өргәрн һол тал заана.

— Бий? — Байра хәрү нам күләҗәхш, уралан орад одв, хәләхнь, йосндан усчҗ йовна. Тиигхлә, көвүдт юн болла? Эн хойр, йиринә усна заһсн болсн улс, эмгнә хойр талнь һарчксн, келхд, ик савин өөр гиигн оңһцс йовдг мет. Тегәд, удсҗ уга, тентл көвән ик хулсар эдн ирҗ һарв. Ард йир, чиңнхнь, келәд керг уга. Мел нир-нир гисн болад бәәнә.

— Болд, соңсҗанчи? — гиҗ Саня шимнднә, бийнь чичрәд, өргнь хавшад... Лавта даарчахмб, аль әәһәд гихв? Болднь чигн дала деерлкх бәәдл уга.

— Хәй, тер хувцан мошкад, хагсатн, — гиҗ Байра хойр көвүнд келн йовҗ, бийнь тедүкн одад, цааран хәләһәд суув.

...Дорҗ, сег дор бултг-бултг гисн, хойр салдсас нүдән авхш. Негнь, үкс гүүхәрн одад, хашан үүдәр уульнц тал хәләҗәнә. Наадкнь, ардк хашан үүдн тал һарчана. Зууран күн бәәхинь эн медҗәхш болв автоматнь мел белн йовна

Салдс, сегд өөрдәд күрч ирвә. «Хәләхнь — алдг уга, тиигхлә... — гиһәд, өвгнә толһад торлзад одва. Чавгиг татчксн, белн. Зуг басл чигн өөрдҗ өгхинь күләҗәнә. — Нә, тусхла болҗана!» Минь тиигҗ санн бийәрн, Дорҗ аава: таш гиһәд одва. Санамр йовсн салдс, бүдрсн кевтә сарвлзад, мел доран унва. «Батын ээҗ уульлдан уга гишң» — өвгн бас нег хава. Тиигн, немшин автомат тал гүүһәд, шүүрәд авх хоорнд, цааһас яргадл одсн болла, Дорҗ элкән теврәд унва. Дәрк, дәрк. гесн дотрнь һал зерглсн кевтә шатад, көөрк, тоһшлад бәәнә.

Салдс хурдлҗ ирәд, өвгнә пистүл, нөкдиннь автомат хойриг авчква. Цааран, сег дор хәләс гиҗәх кевтә, шаһасн болла, ялдаһад кевтх офицер үзчкәд, чочн тусад, цухрад одва.

Һаза машид ирәд зогсва: әәһәрнь болхла — кесг. Хашан үүдн «хард-таш» делггдәд, хәңкндг орҗ аашна. Арднь нег гауптман дахсн, цань чигн бас офицермүд йовх кевтә. Салдс үкн гүүхәрн өмнәснь тосад, келҗл бәәнә.

— Эх, таван авдг насн! — гиһәд, хәңкндг аралдад, бичкн гер тал гүүвә. Үүдинь девсәд секн, автоматар тарҗңнулад авба: ә-чимән уга. —Эн шулмсч яһсмби? — Гүүҗ һарад салдсас сурна. Тернь медхш, уга билә гинә.

— Өөркән дүүҗлтн, — гауптман Дорҗ тал зааҗана. — өрк-бүлинь бас!.. Селән кевәрнь көөһәд авч иртн: Үзг. Медг!.. А, эврәхсән оршатн...

Ч И Л Г Ч

Хар мөртә дән чиләд, хамг тоот төвкнәд, кесг җил болчква... Хамхрха, эвдрхә тоот ясгдад, үзсн түрү-зүдү мартгдад ирвә. Болв зуг кесг-кесг, ээҗ-аавин чигн, үрн-садна, өңг-үүрин чигн хәәртә нерд мана чееҗәс һархш. «Тедн ода бәәсн болхла» ... гиһәд санхнь, хоолд бүлкн һолиһәд, ки давхцад одна. Холҗх дутман улм дааврта кевәр угальгдна.

Сәәхн чигн хаврин өдр. Салькн-савр гих юмн уга: дуурм. Деер — нарн маасхлзна. Дор — һазр дүрклнә. Эргнд мел җиңнәд, җиргәд, күңкнәд — җирһл гидг буслад, бульглад бәәнә. Сәәхн айс, цегән дун мел уурхш: ца-цааһан асхрад, делгрәд — басл айта! Тегәд, көк, чилгр теңгрин дор, көрстә, ноһан һазрин деер, әмд-менд, эн хамгиг эдләд, үзәд, соңсад бәәнә гидг — эркн хүв! Энүнә төлә, иигҗ әмтн дүрклхин кергт, ноолдана гүдүднь йовҗ әмән өгәд, олн-олна тодлврт мөңкрнә гидг — даву хүв!

Палан хаш дотр, ик герин терз тус, хойр уласн өөдән сунсн, күндтә харулд һарсн баахн цергчнр кевтә, мегдәлдсн бәәнә. Эн хойран тал дунднь, сүүдртнь серүцәд суух мет, Дорҗ үзгднә. Чолун сүүр деер маңхасн, мана күн мусг-мусг инәсн, керсү хойр нүднь хол иргч тал туссн, мел саак кевәрн.

Генткн, һаза машин күрҗңнсн болад одва. Саак Байра сарвлзад: — Йорҗа, соңсҗанчи? Цаач, манахс күрч ирвә! — гиһәд, һарад гүүҗ йовна. Чавас, зөвәр медәрәд, цогцнь агчсн болад, үснь мел цәәҗ оч. Болв, дассн хамг әмнлә гишң, сахняд-әмсхәд оддгнь бәәһә.

— Ээҗә-ә! — гиһәд, Болд тосад гүүвә, Саня — бас.

— Хойр көвүм күрәд ирнә гидг эн!.. — Болд Саня хойраг селн үмсәд, асхрулад бәәнә. — Ээҗин көвүд!..— Тер хойрнь чигн шахлдад, нер уга.

— Аака, бидн яахмби? — гиҗ көвүнь, Очр инәнә. — Аака...

— Нә, ода тадн наартн, — болад, Байра уралан ишкнә. Түрүләд көвүһән, дарунь берән, зүсвр залу гергн хойраг бас, цуһараһинь үмснә: шаб-шаб гилһәд, хойр халхд амр уга.

— Ээҗә, таньлдтн: Санян эк — Мария, эцкнь — Михаил, — гиҗ Кошта келнә. Тер хойрнь тус-тустан гекнә.

— Медә бәәнәв! Мел өңгин улс би үмсәд бәәшгом! —

Тер хоорнд хойр бер сәәхн чигн, ик багла цецг авч ирәд эмгнд атхулна. Байра башрдад, яахан олҗ чадҗана: — Ханҗанав! — гихәс талдан үг келхш. Зуг халхиннь герләр халун нульмсн түргәд, амар орад, һашу дүргнә.

— Нә, орий, манахс, — гиҗ Байра келвә. Болд машин тал одва. Нег багла цецг авад Саняд өгвә. Негәг бийнь авчана. Тегәд, хойрулн түрүлсн, наадкснь арднь дахсн, хашаһар орва. Көвүд шудтан Дорҗин бумб тал шудрва. Улднь цецгәсән тәвәд, хооран неҗәд ишкм кечкәд, хойрулн цергә йосар зогсад оркв.:

— Лейтенант Палаев! Сурһулян сәәнәр төгскәд, ирсм эн!

— Лейтенант Исаков! Сурһулян сәәнәр төгскәд, ирсм эн!

Эднә арднь хойр эцкнь — буурл үстә полковникүд — бас мегдәлдәд орксн, һаран барун цохдан авсн бәәнә.