Эс болх элгнәс—сән үр…

Хальмг үлгүрәс

Нөр дотрнь күн үүд цоксн болад бәәнә. Серн гихлә серҗ болхш. Нөр мел дииләд унад бәәнә. Генткн «хард» гиһәд үүдн секгдәд, хаагдсн болад одва. Дарунь залу күүнә чаңһ дун: «Орҗ болхий?» — гиһәд орксн саамла, Төмр өсрәд босад ирв. Нөөрмү кевәрн, эвшән бәәҗ: «Ортн… ортн… кемб?» — болад, босҗ йовна.

— Менд бәәнтә? — гиһәд, ик хора тал Цедә орад ирв. — Иигтлән күн унтдви, а? Нам кесгтән үүдичн цокув… Инәмскләд, һаран өгәд мендлҗ йовна. Төмр, йосндан сергсн, мини гем гисәр, маасхлзад, сун-сууҗ, һаринь атхад бас мендлҗәнә. Генткн дотрнь һал асад одв: «Не, одак гүүҗ одад зарһ бәрсн, тегәд, эн саак намаһан авхар йовхнь алдг уга.

Иим үүл бәәдви? Нам аак чигн ирәд уга. Адг-ядхдан мендән келхм бәәҗ. Кен медхв яахинь? Юн болхинь?»

— Төмр, үзгдл уга яһлачи? Би чамла нам кезә харһсан медхшив, — болад Цедә уралан һарад сууҗ йовна. Бийнь эрст өлгәтә зургас нүдән авхш. Түүгинь Төмр саак эврәһәрн тоолҗана: «Иим сәәхн эцкәс иим үрн һарад, бийдән чигн амр уга, күүнд чигн амр уга, — гиҗ йиринә эн ухалҗахнь лавта. – Эцкнь ямаран сәәхн зүсн-зүрктә, ямаран әвртә күн бәәҗ. Улан Цергин толһач. Орн-нутган, олн-әмтән харсҗ хортнла ноолдад, әмән өгсн… Эннь, көвүнь гихлә, бас ноолдад… бийинь һолад, кү дахад гүүсн баавһа булалдад Сарңга Бадмла ноолдад… Мел одахн ирсн биший. Ода дәкәд авад һарх кергтә болҗана».

Диван деер сун сууҗ, Төмр тәмкд һал кен бәәҗ:

— Тегәд, хувцан өмсхмби, лейтенант?

— Чи нүцкн бәәхш эсийч? Наад һарһҗахм болхговч? — Цедә инәнә.

— Наадн төгслә, Цедә. Наада-наада бәәтл, нооснд һарна гидгч нанла харһад бәәвлә. Бийән бәрҗ чадад… Аакдан санам зовна. Аакдан! — Төмр мел һазр шилтәд, толһаһан өөдән кехш. Арвһр хар үснь маңна деернь унҗсн — дел. Хойр нүднднь цаг зогссар — чирмдг болхнь. Нигт хар күмсгнь буугдад, — чирәнь өңгән гееҗ гихм, аль ууртан хатурад яг болҗ гихмб? — дегд өвәрц бәәдлтә. Суусн суудлнь — дардаһад бәәдг дал-ээмнь хурагдад, деернь ик күнд ацан ачгдсн кевтә дорагшан даргдад, бийнь бөгдисн болад… хурт икәр норсн һәрд хагсаҗ бийән сууна гихмн.

Цедә нам алң болҗана. «Ода юн ик үүл харһад одсн болхмб? Яһва гилчи? Юн болв гилчи? Сурҗ-келҗ өгх бәәдл уга. Бийинь эклхинь күләхәс биш. Болв амндан ус балһсн кевтә тагчг суухм биш, ю болвчн келх, сурх кергтә. Тегәд, ик ууд авад, холас, арһул сурҗана:

— Төмр, биич эвго болви? Яһна?

— Уга. Бийм эрүл.

— Тегәд, юн болва? Яһва?

— Цедә, ода юуһинь сурад, мөшкәд бәәнәч. Йовый ги, босад һарад бәәхгов.

— Чи ю келҗәнәч? Юн гихәр седҗәнәч, а? — Цедә суусн ормасн босҗ йовна. Серглң бәәдлнь уга болҗ одва. Ормаһад, дегд алңтрҗана.

— Юн гих биләв? — Төмр саналдна. — Чи юн болсинь, яһсинь долан булдрун күртлнь, нам холванднь давуһар меддг болхговч. Юм үрәшго күүнлм, кевтнь, деернь немәд эс келвәс.

Цедә өөрдәд, өмннь ирәд зогсва. Төмр адһм угаһар бас босва. Хойр хәләц зөрлцәд, нег-негән шинҗлсәр, шигдәд бәәвә: кен негндән хойрулн чигн алң болҗах өңгтә.

— Чи, Төмр, кенә тускар, юн гиһәд келәд бәәнәч? Намд төрүц медгдҗ бәәхш энчнь, — гиһәд Цедә хойр һаран делнә — уга!.. Келҗ өгхмб болвзач, а?

— Чи, Цедә, намаг авхар йовсн угавчи?

— Чама-аг? Яһа-ад?

— Чамд зарһ бәрҗ Сарңга Бадм одсн угайи?

— Сарңга Бадм? Дәкәд ноолдвчи? — гиҗ Цедә алңтрсар сурҗана.

Төмр хәрү өгсн уга. Зуг «э гисәр» толһаһарн геквә.

— Альд түүг олад, харһад йовнач, Төмр, — гиһәд Цедән дунь невчк шүрүлкҗәнә.

— Би түүг хәәх билүв. Бийнь гүүҗ ирвә. Дәкәд, гүүһәд хәрҗ одва.

— Мууха кевтә гүүҗ йовхмб? — гичкәд Цедә пиш хаһрад инәҗәнә.

— Яах билә тер, гииглг юмн… Тер гүүдгәрн — зөвәр юмнла харһсн болхугов, а? Дәкәд шүдньйи?

— Уга, — гиһәд Төмр мусг инәнә. — Ода мел җөөлн һазр бәрлдүләд, сөрв уга болдгар кевүв. Болв батар, удандан тодлҗ, иҗлдән келҗ йовдг болдгар… хәәһәд гүүҗ ирх биш, дуудхла зулад гүүдгәр кевүв.

— Тиигхлә чи зөвәр кесн болхговч, — гиҗ Цедә инәҗәнә, — яһҗ гүүҗ йовдг гилчи? Одак ик гүзән дотрнь, өрәлцә бочк кевтә, шалд-шалд гиһәд…

Генткн Төмр доран пиш хаһрна. Инәһәд зогсҗ өгхш. Һуян ташад — нер уга. Цедә дахад мусг-мусг гиһәд, юуһинь сәәтр медҗәх бәәдл уга, бас дахн байсад бәәнә. Төмр хайцарн хойр нүдән арчн бәәҗ, инәһәд зогсҗ өгхш, зуг Цедә тал хурһарн заана. Наадкнь медҗәхшив гисәр ээмән хулькна.

— Би чамаг бийән авхар йовна болһув, — гиҗ инән бәәҗ Төмр келҗәнә. — Кемҗәнә, генткн милиц герәрн орҗ ирхлә, гем уга күүнә бийнь хүүхлзәд одхнь ил. Киртә күн кевшнә гиһәд… би болхла, не ода болва гиһәд, хувцан өмсхәр гүүһәд бәәдгм тер.

— Тиигәд, гемән медхлә болҗана. Зәрмнь кечкәд, гем уга гелдглзүр кевтә, эс медсн боллдад… — гиҗ Цедә келҗәнә. — Зуг би иим кевәр хоорндан зөв-учран олдгиг мел хаҗһр йовдл гиҗ тоолҗанав. Күүнд юуни төлә кел өгсмб? Келәд, күүндтхә гиһәд. Нег-негән медтхә гиһәд. Кемр мел нудрмар күүнддг болхла, һазр деер цөөкән күн үлдсн бәәх билә. Тиим эсий? А?

— Тиим, Цедә, тиим. Болв уурлсн цагт энчнь мартгдҗ однала, — гиҗ Төмр хәрү өгчәнә.

— Уурлдган татхугов. Уурлдган. Уул мөр зована, ур бий зована гиһәд… бийч эс медвчи?

— Терл болҗана, Цедә.

— Бадм намур ирсн уга, — гиҗ Цедә инәнә. Зөвәр тулҗаһад цааранднь келҗәнә: — Мини йовдгм — эврә сән дурар, мендичн медс гиһәд, Төмр. Һазр тавглснас нааран бидн хойр хамдан бәәнм, зуг эн хойр-һурвн җиләс нань. Би цергт… чи бас гертән уга, яһла гихлә — дала юм келцхәнә. Чи ирвч. Нег күрәд ирн — яһна гихнь — уга. Тиигхлә уулыхн келдгәр: Магомет уул тал эс ирхлә, уул Магомет тал оч гишң, — хойрулн һош-һош инәлдҗәнә, — тегәд би ирдгм тер, Төмр. Дәкәд болхла, Җирһл та хойрин тууҗиг мел чини бийинчнь амнас соңсхар седләв. Эс гиҗ холын зәңг холвандан гиһәд…

— Нег орад одх, седклән хувацх санан дала болдг болвчн, эмәһәд гихв-яахв, Цедә… Сән һазрас ирсн биш. Дәкәд терм чамд, шин төлҗҗ йовх күүнд тушаһан хальдадм болчкхв гиһәд… келхлә, зовлң далал энчнь.

— Пө-ө, мууха ик юмар зовлң кеҗәхмчи, Төмр. Ичә чамд бәәни — угай? Амндчнь яһҗ багтад бәәнә, а? — Цедә йосндан өөлсн бәәдл һарһҗана.

— Бичә өөл. Мини гем, — гиҗ Төмр эрҗәнә, — Болв тиигҗ сандг биләв. Нандчнь мууһин ухан угала, Цедә.

— «Һәргтә адусн гихлә, Төмр, намас үзхч. Тер, амнасн һарчах үгән аҗглыч!.. Не, болҗ. Давхларн би чигн Бадмин ардас оддг өңгтәв. — Цедә инәҗәнә. Төмр инән йовҗ ирәд, Цедәг теврәд, өргәд авна. Тернь хойр көләрн тиирчәд, му ду һарад орклад, — келхм биш «Аю, алвч бийим, алвч гинәв!» Төмр арһул буулһна, цаадкнь ду һарад, зогсхш: «Иим бодң бәәдви? Дәрк, дәрк, ясн-үсм энд-тенд мел таш-таш-таш гиһәд, тус-тустан хуһ тусад, мөч-мөчәр одв яһв… Һәргтә хар чидл!»

— Намий? — гиҗ сурад, Төмр Цедә тал ишкдл кенә.

— Уга, уга, — гиҗ Цедә адһна. — хойрулн элкн модн болҗ инәлднә.

— Не, би цә чаннав, Цедә, Чи өөрән сууҗа, — Төмр һархар седнә.

— Уга, хамдан чанйя, — гиҗ Цедә босна. — Мартчквчи? Хойр эк көдлмшт йовҗ одхла, бидн хойр чадсарн цәәһән чанҗ уулдад, бәәһәд бәәдгиг, а?

— Хамдан гихлә, хамдан. Ус авад ир, Цедә. Би һал орулсв…

Удсн уга, үсләд, тослад һарһсн җомба, шаазң дүүргәд кеһәд орксн, зандрад бәәнә. Нә дегд халун. Цедә невчк тотхҗана. Төмр сорн бәәҗ, келҗәнә: — Би чамас төрүц юм нуух санан угав. Түрүлҗ ирсн уга гиҗ бичә өөл. Ирхм алдг уга билә, Цедә. Нань кендән одхв… — Невчкн зуур тагчград, уха туңһасар сууҗ бәәһәд, цааранднь келҗәнә. — Җирһлд би һунднав. Бийдән һунднав. Җирһлд — үгән идснднь, ичрән барснднь, тав деерм һарснднь… яһад… юн дотрнь орад одснь намд мел медгдхш. Бийдән — Җирһл тиим гөңгн ухата, татвр уга гиҗ эс медсндән. Түүнәс көлтә күзүцә му нер авсндан.

Тииминь медсн бийнь ода чигн урдк кевәрн дурлдгтан. Дурн — нүдн уга гидгч, Цедә. Эн кевтәлә. Ямаран үүсрт уга юм һарһва? Талдан күн җигшәд, һарад гүүх.

Хормаһан керчәд зулх. Би зулх биш, дотрасн неринь авч хайҗ чадҗанав. Медҗәнчи?

Зарһин тускар чамд негн күртлнь келснл болх әмтн. Болв зәрм-зүрмнь ода шиңкән йилһрҗ йовна. Саахн Бадмин келсәр болхла, Җирһл мини өмн түүнләчнь җе-не болад, нам хамдан унтад, кевтәд йовсн бәәҗ.

— Әрлһич, Төмр. Тиим йир яһҗ болва. Хә виз, — гиҗ Цедә келҗәнә.

— Би саак харсад, тегәд… Бадм гүүхәрн хәрдгнь тер, — Төмр Цедән шаазңд цә кечкәд, бийдән бас кеҗәнә. — Ода ухалад бәәхнь үнндән шаху. Э-э. Зарһин өмн дегд «намаг бичә хавчултн» гиһәд хурдлад бәәлә. Би кевтнь бийдән ачҗанав. Нам неринь һарһҗ бәәхшв.

Бадм болхла, Җирһләр герч кеҗәнә. Тегәд, намас көлтә, намаг харсад ноолдва, тер… эн… гиҗәхмн уга. Хәрнь, намаг унһаҗ өгчәнә. Санад бәәхнь —Бадм-әәлһсн өңгтә. Эс тиигхләчнь, би зарһ деер кевтнь келәд хуурхв. Терчнь суух. Би хөвәрн болх. Чи олна дөөг болсн, һанцарн шоваһад үлдхч. Түүнә хөөн кенд кергтәвч гисн болхугов. Тиигхлә Төмрән шааҗ өгәд эс һарсн болхий?

Хәрнь мел оңдарҗ одлала. Би саак мел сәәһәр тааляд: әәҗәнә, зовҗана, седкләр одн гиҗәнә гидг… әрвлдг… Зарһ болва. Хойр җил өгвә. Авад һарч бәәнә. Аак деерм киисәд унад бәәнә. Җирһл ирәд, һарим атхад келхәс: «Менд йов. Бийән хәләҗ йов, бичҗә» — гисн тер. Бийнь, өңгнь гихлә, сарас дор киитн болх авцта билә. Халулдг чигн арһ уга. Герл өгдг чигн арһ уга. Саак би сәәһәр тоолх: әмтнә хаҗуд эмәһәд тиигҗәх. Эсклә…

— Э-э, күн җилвтм юмн уга, — гиҗ Цедә саналдҗана. Келсн бәәдләрнь, үгиннь дүңгәр болхла, эн Төмрин зовлңгинь медҗәх өңгтә. Дөңнҗәх. Болв ямаран селвг өгхән, яһҗ нөкд болхан олад уга кевтә. — Дурн… Дурн… Зөвәр нәрн йовдл эсий? «Кемр намас дурна тускар баахн көвүн сурхлань өгх хәрүм — арһулд, өвгн сурхлань, келхм — урдкан сан, кемр дунд наста сурхла — бийинь харм». Иигҗ Луначарский келсн болдг. «Келсн үгдән эс күрдг, кедүхн дүңгә зүркмб» — гиһәд кезәнә көгшәс дуулчксн бас болдг.

— Зәрмднь дурн гидгч — һанз тәмк. Геснь цадхлң, ээмнь бүтн – болва, — гиҗ Төмр келҗәнә. — Бадм Җирһл хойр нег-негндән дурта гиһәдий?

— Бадм дурта болх.

— Тиим чигн болх. Җирһл гихлә — амр бәәдлд авлгдад…

— Җирһл гисн юмб, тегәд? —Цедә Төмр тал хәләнә.

Тернь адһсар ээмән хулькна; — Миниһәр болхла, күмн-әмтн болснас нааран эндр өдр күртл эн сурврт хәрү өгхәр хәәһәтә, цааранднь чигн хәәхнь лавта. Җирһл? Күн болһн энүгич эврәһәрн таальхнь зөвтә. Негнь, келхд, җирһсн болад бәәхлә, тернь талдан күүнд чилшго зовлң чигн болх биз, а?

— Әдл бишнь лавта. Зәрмнь болхла, хойр әрүн дуран җирһл гиҗ тоолна. Зәрмнь — кеҗәх көдлмшән җирһл гинә. Ик зунь — дурн көдлмш хойр деер, хамг зүсн байр хәәнә. Тернь, дотркинь уудулад, өргҗүләд, шатаһад, хәәлүләд оркм болхла — нег үлү сән. Тиим эсий?

— Дурн — дурарн… Амн үг гиһәд бас сән юмн эсий, Цедә?

— Амн үгәс үлү эркн юмн бәәдг болхий?

— Хәрнь, тегәд, Җирһл яһҗ һазр деер йовхм болҗана? — Төмр толһаһарн нәәхлнә. — Чи юн гиҗ санҗанач? Нег-негндән амн үгән өгсн биший.

— Би санҗанав, Төмр, уга ке тер шулман. Негдвәр — үгән идсн.

Хойрдвар — меклсн, һурвдхла — халулсн цәәг цә гихв, хәрҗ ирсн күүкиг гергн гихви?.. — Цедә үүриннь ээм цокад, нүдән чирмнә. — Иим сәәхн көвүн… шүдинь цокҗаһад шүүҗ авхгов. Минь тер таасгдҗана. Гиһәд заачкич. Цедәч одад… эвинь олчксув. — Хойр үр элкн-модн болҗ инәлднә.

— Дәкҗ мел сонҗ уга болдгин кергт, цөкрәд хуурхин төлә, Җирһллә бийләнь нег харһад медс гиләв.

— Ода ю кеҗ түүнлә харһхмбчи? — Цедә сөрсәҗәнә. — Чик улс, үгән идшгон төлә, зовлң-түрү үзәд, нам әмнәсн хаһцад йовсн үлгүр дала. Кемр эврәннь үгән үнлдг, бийән болн талдан чигн улс тевчәд, күндлдг күн амн үгән өгснч, зәрм хоома седклтә улсла цаас кеснәс давунь лавта.

Ода мел Пушкин толһадм орҗ ирв: бослт кесн улсин өмнәс бу-селм зөрүлхм угав гиҗ амн үгән өгхинь Гриневас Пугачев некнә. Гринев болшго гинә. Хойрулн чигн — баахн офицер көвүн, эңгин хазг уга-ядун көтлврч хойр — ямаран кевәр амн үгән хәәрлдг бәәҗ.

Бас нег иим йовдл соңслч. Кесг көвүд дәәлдҗ наачаҗ. Нег бичкнәрн харулч тәвнә. Орман хайҗ зулшгов гисн амн үгинь түүнәс авна. Наадн төгсәд, көвүд хәрлднә, зуг харулчан мартчкна. Сө киитрнә. Дәкәд деернь әәснь күрнә, чавас, арһан барад, уульна. Болв харулан хайҗ уга, юңгад гихлә, үгән өгсн болҗахинь үзич. Үгән!

Ик, бичкн гисн — йилһл уга. Нег, хойр, һурв чигн меклг. Түүнәс үлү болшголм. Итклән гееһәд, ичрән барад хуурхугов. Болв зәрмнь харһна: башрдад, цань арһ уга болад ирхләрн, шог-наад орулад, дальтрад һархар седнә. Тиигхләрн мууха юмс: «Үг мини. Дуран күрхлә— өгнәв. Дурго болхла — хәрү авнав».

— Йир. Тиим амр юмн альд бәәдви? — Төмр мусг инәнә. — Одак бичкн көвүг хәләһич. Ямаран гинәч? Залула!

Цедә босад, кесгтән нааран-цааран йовдңнҗаһад, Төмрин өмн ирәд зогсна: — Төмр! Чи мини эркн үүрм эс билчи, а?

— Аа? Яһна? Э-э.

— Тиим болхла, һаран ас. — Эн хойр чаңһ-чаңһар һаран атхна. — Ода, Төмр, — Цедә йовдңнад, нег ормдан зогсхш, — намд эркн үүртән амн үгән ас.

— Юн гиҗ, Цедә?

— Юн гих билә? Негдвәр — әркән хайнав гиһәд. Чамаг ирснәсн нааран мел гилтә әркин ард бәәнә гинә.

Һазр авсн өвчиг эмәр эдгәдг берк. Һашута гиҗ зовлңгиг әркд чивәдг берк. Үзәд, соңсад бәәхлә — күчр. Невчк татх гиһәд хәләһәд бәәхнь — кесг болчква. Аакан әрвлхнчнь. Аакан! Һазр деер һанцхн аакан…

— Хойрдвар юмб, Цедә?

— Хойрдвар — тер тохм тасрсн Җирһлән толһаһасн һарһад хай. Март. Уга ке! Ода яһсн болад, тер гүзән-гүмб Сарңга Бадмас дор болад, түүнә хөөн… Би, чини үүрчн, чамас, сурҗанав: әрлһә. Һазрин күүкд чилсн биш. Һацанднь көркхн гидгәснь шүүҗәһәд авх кергтә. Бийән хәләхнчн… бийән! Ямаранчн биз гиҗәх күүкн зүүдндән чамаг үзхлә — ик хөвд тоолх.

— Болҗл ода, Цедә. Мууха әвртә юмб? Тиимән, һә болг, меддго биләв. Төмр һазр хәләһәд сууна. Толһаһан чигн өргхш.

— Хәрнь тер, Төмр. Ухал. Юн чигн юмиг ухалхла сән. — Цедә ширә тал өөрдҗ ирәд, цә кеҗ ууҗана. — Үлгүр эс меднчи? Толһата болхла – ухал. Сүүлтә болхла — шарвад… Амр төр биш. Болв чидлчн күрхмн, би чамаһан меднәв. Иткҗәнәв. Эс гихлә — сәнь баһ… Не, би кесг болчкув, йовнав. Ирҗә — герәд чигн, көдлмшт чигн. Би чигн ирҗәхв… — Цедә мендләд, һархар седҗәнә.

— Зогсҗа, Цедә… Сууҗа… — Бас невчк… — Төмр, кергтә-кергтә үгмүд гүүҗәх кевтә, неҗәдәр келнә, —ханҗанав чамд! —Һаран өгч йовна. Цедә бас барун һаран тосад өгч йовна. Хойрулн чигн чаңһ гидгәр, шүүсн дусмар, һар-һаран атхҗана. Дарунь Төмр Цедәг би талан татч авад, теврәд…

— Аю! Алҗанач бүтәһәд, аю! — гиһәд Цедә хәәкрҗәнә. Төмр инәһәд сулдхна.

— Аю… Аю… Аю чамд амн үгән өгчәнә. Амн үгән!

— Юуна тускар, яһад?

— Негдвәр чигн, хойрдвар чигн. Үнинь келхлә, хойрдгчнь күнд. Ай, неринь келәд, санад оркхнь дотрм һал падрад түүмр шатад оддм. Ода тер түүмриг эклхәснь урд унтрах кергтә. Чадхв!

— Ханҗанав чамд, Төмр. Ханҗанав!

— Юунд? Юунд ханҗанач, а?

— Сарңга Бадмла әдл эс көөсндчн… соңссндчн... амн үгән өгсндчн… Не, би йовнав, байрта харһий, — гиһәд Цедә һаран өгәд мендләд, һарч йовна. Үүднд күрәд, бәрмткәснь авчксн — асхлад мана тал күрәд ир, күләһәд бәәхв, — гиһәд һарад одва.

Төмр һанцарн үлдвә. Кесгтән, көндрл чигн уга, ду һарл чигн уга, маңнаһан хойр альхарн хальчлн, нигтрсн, сууна: «Келсн үг — керчсн модн» гидг. Эс гиҗ амтан барад хуурхм лавта. Цедә юн гих? Иргәр орсн салькн сүүҗин экнд җиңндг, иньгин келсн үг зүркни экнд җиңндг гиһәд… Цедә амр тәвҗ өгшго. Дәкәд, Цедән төлә эс болвчн, эврәннь төлә, аакиннь төлә, үгән бәрх зөвтәв. Цедә мел цаглань, дигтә селвг өгснднь ханх кергтә. Терл болҗана. Төмр, үрвәд босад, һаза һарна.

8.