Киртә күн — кевшдг…

Хальмг үлгүрәс

Һал үд. Нарн тус деер мандлсн, зальнь гихлә, йоснан цеңгтән күрәд орксн, ки авхла һал зальгсн болад, күн түүрчәд, келхм биш. Көгшд келдгәр, экн ширгм гидгнь эн кевтә. Салькн-савх гих йир уга. Дүң-дүлә. Дуурм. Бүтәдл бәәнә. Хур орад чигн одх бәәдлтә. Көк теңгрт, ики деер, холд, хая-хаяд көвкр-көвкр цаһан үүлн һарад, келхд, гермүдин ард үмснд көлврәд кевтх темәд гихм.

Сарңга Бадм, таварн босад, адһм угаһар нүр-һаран уһаһад, хотан ууҗ авчкад, невчкн зуур то-диг кесн болад, цаас эрәлҗ бәәһәд, тер хамган хурава. Дарунь гилтә ширән татдгас түлкүрмүд авад, күрдһр шар үкүг (шифонер) секәд, дотраснь эвинь олад өлгсн хар цемгн костюман, цаһан торһн киилгтәг һарһад… цань уга гидгәр кеерсн, цаг бишәр, зузалсн, гертәсн һарад одва.

Энүнә һартнь цааснд орасн зөвәр багла йовна.

Удсн уга, Төмрин герлә туслцад ирн, күн үзҗәхший гисәр Бадм хойр талан хавчхлзад хәлән, хулхач ноханаһар, шурс гиһәд секәтә үүдәр хаша дотр орад одв. Көлсн чигн асхрад бәәнә: — Негдвәр — халун, хойрдвар— зузалсн, һурвдвар — дәрк, дәрк! — йовх керг ямаран!!? Зүркн амар һарн гиһәд, оошк өрггдәд, ки давхцад… көлснд хөрлт мел уга, арчв арчв, болхш. «Не, болҗ, хаша дотр зогсхар ирсн бишч, ор» гиҗ бийдән закад, уралан цөн ишкдл кеһәд, сиинә үүднә бәрмткәс авад татчкад, кесгтән хүүхлзәд бәәв. Көлнь көөгдәд, чиңгдсн болад, хорһлҗ цутхсар күндрәд, муудан орҗ эркн деегәр әрә гиҗ алхҗ орв.

Дәкәд невчк зогсад, көлсән арчад (арчад гихәс — альчурнь шал усн, ташр бийинь норһна), невчк зөрәд. Кор-кор гилһәд, герин үүд цокҗана. Ә-чимән уга. Хәрү чигн уга. Зүркнь авад һарад бәәнә: луг-луг-луг гиһәд, Бадмд бийднь һал тергн (поезд) йовснас даву ик дуутаһар цоксн болҗ соңсгдна. Көлсн — саак кевәрн, «Хулха кеҗ хултхлзхар, хуцан алад мелтхлз» гидг. Хулха гисн юн билә? Би хулхачий тиигтлән? Түүнәс давхла — түүнә бийиннь сә хәәҗ йовхас биш» — гиһәд, ца торлзад одв. Тер айстан нам чидл, зөрг немсн болад, Бадм зөвәр чаңһар, давтад-давтад цокв. Цааһас «ортн!» гисн болва. Үүд татад орад одхла, ца хаҗуһас Төмр һарад ирв. — Менд! — гихәр седхнь, Бадмин бахлур таг болҗ оч: дун һарчахш. Тегәд тагчгар гекҗәнә, Төмр хөвдән бас башрдҗах кевтә, чавас тагчг, болв, бас толһаһарн гекәд авв. Үг-күр уга. Уралан һартн, суутн гих чигн уга.

Сана авсн кевтә, Бадм бийнь уралан һарад, һартк баглаһан ширә деер оркв. Саак чиигтә альчурарн чирәһән арчн йовҗ;

— Не, ирс гисн бийнь мел зав болхш...

Төмр хәрү өгсн уга. Тагчг. «Яһад ирвә? Яахар йовна? Юн кергтәв? — гиһәд кесг сурврмуд толһаднь гүүдгләд… Кө! Анд ке!.. Уга, арһулд кергинь мед»… — гиһәд бас эрлзнә.

Тер хоорнд Бадм йосндан төвкнәд авчксн, баглаһан авад, хойр шил әрк, чансн-мах һарһчкад, Төмриг су гиһәд, ширә тал дуудҗана. Тернь, мис кевтә хурагдад, һәрәдәд медс гихәр бәәх өңгтә. Болв дотраснь «сагл, бичә, тотх» гиһәд… бийән бәрәд зогсад бәәнә.

Махмуднь, салькар цандгин усн хүрүләд, чичрәд оддг мет. Дальгад-дальгад зогсна. Урлнь эс медгчәр ирвлзәд, татад бәәнә.

— Чи өөлх зөвтәч, Төмр, һундх…. Бадм хоолан ясад, цөн үсән хооран кеҗәнә. — Ирәд кесг болҗанач, мендичн нам ирҗ сурад угав. Мини гем. Гемән сурҗанав.

— Кергчн мел терий?

— Ма хойрт күүндх үг, күцәх керг дала болҗахугов, — гиһәд, Бадм мусхлзна. Болв дораһар, үгин заагт, Төмрәс нүдән авхш.

— Ода мана хоорнд юн бәәдви?

— Төмр, яһад тиигҗ келнәч? Хойр уул харһдг уга. Хойр залу кезәчнь харһхнь лавта. Тиигхлә…

— Эн кезәңк үлгүриг шиңкән соңссн болвзгоч?

— Хе, хе, уга… Тиигҗ сурх чини зөв… Зөв… — Генткн Бадм сарвлзад босад, Төмрин өмн күрәд, өвдгләд: — Буйн болтха, Төмр, гемән медҗәнәв, тәвҗ өгич, үкн-үктлән мартхн угав… — Эгзңнәд уульңнлад, дунь чичрәд дегд зута.

— Бос! Бос гинәв — Төмр захаснь үкс шүүрәд, Бадмиг өргәд, босхна.

— Бичә уурлыч… Өшә бичә некич… Мел бәәсән келхәр…

— Кел! Кевтнь кел! Нул уга кел!

— Келнәв, келнәв, Кевтнь келнәв… Зуг бичә уурлыч… хәәмнь… Неҗәд уучкад күүндхм болвза? Аа? Амн хагсад…

— Уга, нанд кергго. Бийдән ке, — гиһәд Төмр чирк өгнә.

— Би һанцарн, шаң кесн биш, чамд... бас нег чирк өгич.

— Чирк нань уга.

— Нә, негәр чигн ууя, Төмр. — Тиигҗ келәд, Бадм кеһәд ууһад оркна. — Чини зөв, Төмр. Болв, мини ичр зовлң хойриг чи бас хувацх зөвтәч. — Ду тәвәд уульҗана. — Ода күртл шүдн уга йоватав, хәләлч…

— Чамаг алтар тәвүлҗ гиҗәли?

— Әрлһич, кен келнә? Алтар биш.

— Яһна? Олврч баһйи? Мөңгәр, малар чигн, әмдәр үксәр чигн, арсар, ноосар чигн, махар, тосар чигн, иләр, далдар чигн, өдрәр, сөөһәр чигн, ачад, чирәд, тууһад, көтләд… чамаг авад ирнә гиһәд…

— Элвг юмб тернь… Тиим эс болвчн. Идх-уух, өмсх зүүх бәәнәлә.

— Тегәд. Шүдн уга йовдгчн… аль намас ял авхар…

— Уга, Төмр, уга! Һә болтха, тиигҗ сансн болхла. — Бадм мусг инәнә. Бас нег кеһәд ууһад оркна. — Ода яахв, Төмр. Болад хуурсн юмиг яһнач? Би чигн би… халурхад, гүүҗ одад зарһд өгәд… санам, чамаг дуудҗ авад, керлдәд, шоодад, нег цөн хонгар дүрәд һарһх гисн… Залу күүнә үүл көлин тавг дор гидг тер болҗана. Түңгәр чи чигн үрәд-тарад одсн угач… би чигн ик олзла харһсн угав.

— Не, тегәд, бас ямаран олз чамд кергтәви? — Төмр һасн кевтә зогсад бәәнә: махмуднь дальгдган уурад, мел менрч одсн: модн. Бийән әрә бәрҗәнә. Генткн сарвлзад өөрдәд: — Түүнәс үлү яахмбчи? Түүнәс үлү яһҗ таван авхмчи? Бийинь — суулһсн. Келсн күүкинь — гергән кесн. Бас яахмбчи? Ода яахар, юуһан хәәҗ ирвчи? Аа? — өрчәснь авад өргн татад, би талан өөрдүлчкәд, хәрү сулдхад орква.

— Төмр, әрлһә! Яһҗанчи? Әрлһә, Төмр, бичә уурл…

— Дәкәд намаг көндәһәд, дәкәд суулһхар…

— Уга, һә болтха, насан насллго одсв, мел мууһин седкл уга…

— Му седклтә йовхла, бичә ну, кел. Эс келвә гизәч, ода цокхла, йир әмд үлдәхн угав. Суух тоод йилһл уга. — Тиигҗ келәд, Төмр хустг авхар беш тал ишкдл кехлә, Бадм бий талан гиһәд, шуд доран унад, уульн келҗәнә:

— Төмр минь, һарх нар үзлго одсв, кемр чамд харта йовхла…

— Ода тегәд ю хәәҗ йовлач?

— Би чамд келә бәәнм, гемән сурхар, эвцхәр гиҗ.

— Гемән сурх эвцх хойрчн тал-талдан эсий?

— Э-э, тал-талдан… Тегәд, Төмр, мел өшәтә кевәр йовхмбчи? Хәәмнь, намаһан яахар, а?

— Хәәмнь… Хәәмнь… Ода хәәмнь гих күн, урднь эн көл нүцкн толһаһарн ухалх бәәсн. Мел мек-тах хойр гиһә йовҗ, хооран кех үсн уга, халун мендчнь иткл уга үлднә гидг эн… Җирһл чигн Җирһл… Хәләһә бәәҗ минь иим… Тьфу!

— Җирһл гихәс, Төмр, ма хойран ноолданд терчнь гемтә.

— Болҗ гинәв, андн. Чи гемтәч… Чи… Кен кениг түрүлҗ көндәлә, а?

— Төмр мел өөрдәд күрч ирвә, —Ичр уга андмчи? Терчнь, яһвчн күүкд күүнлм, чини гергнчнь. Ай, терүг бәрҗ өгәд һархар седдви? Тьфу!

— Уга, Төмр. Мини келхәр бәәхм мел талдан. Чини медәд, соңсад уга юмн. Лавта мел негн күртлнь медхәр бәәхлә, би чамд… — гиһәд Бадм бас нег кеһәд ууһад орква. — Зуг мини сурхар бәәхм чамас: соңсич, бичә уурлыч. Нәйи?.. Чамаг Җирһллә үүрлхәс өмн би түңгичн эргүлҗ йовсн… Җе-не болад…

— Ю-ун? Тегәд, би…

— Э-э, чи, Төмр…

— Кезәнь? Альд?

— Кезәнь гихв, келәд бәәхлә үг дала, — Бадм невчк халад, чаңһрад ирвә, — Ахрар келхлә иим: би таднас ах нааһарн, ики эрт темдглчксн, мел эвтә һазр, ирлцңгү цаг хойр гетәд йовдг биләв. Нег дәкҗ тиим эв харһад ирв. Залу күүнд юн кергтә? Хи-хи, бурхн өрш болхгов…

— Зогс, зогс… чи ю келхәр…

— Хәрнь, түүнә хөөн невчк тар-тур гиһәд… би түүг әәлһхәр седсн, тер намаг… тиигә йовтл чи хальдад күрҗ ирсн… би санамр — яһна йир? — альвлҗаһад зогсх гисн — болҗахш. Та хойр улм өөрдәд, улм долалдсн болад бәәвт. Тегәд, шүдән зальгдм тер…

— Худл! Худл келҗәнәч!

— Худл гихлә бийәснь сур. — Бадм маасхлзна. — Зәрмнь клуб тал көтлхлә, зәрмнь сара-бас эргүләд… өрминь… Өрминь би доласн… Түүгичнь нег эвәрнь би… торһчксн, тегәд, альдаран тер оддмб? Хи-хи-хи.

— Хей, ю келҗәхән медҗәнчи, а? — Төмр Бадмин өрчәс шүүрәд авсн болла, өргәд гишң би талан өөрдүләд авад күрч ирвә. Цаадкнь мел хурагдад, агчад, хавхт торсн зурмн кевтә, гилихәс нань арһ уга. — Амндчнь яһҗ багтад бәәнә, а? Андн!

— Теңгр цокг, худл болхла, бийәснь сур… — гиһәд, саак уульңнлад; Бадм хоолдан шахад, шиикнҗәнә.

— Теңгрәс әәсн күн иигәд… уй, гергнч бәәнм! Түүг эс әрвлсн күн кениг әрвлдмч, а? Адусн! Уга бол! Төмр түлкәд оркна, Бадм нурһарн үүд цокад, сиинд көмргдәд тусна. — Уга бол! Нүдндм үзгддг болвзач!

— Уха сурҗ гисн… улм һәргтҗч. Арһулд… чи намаг меддг бишийч! — Бадм дөрв көлдәд босҗ йовна.

— Чи чигн намаг меддг болхч, — гиһәд Төмр эрк алхна, Бадм сарвлзад босад гүүнә. Төмр көөһәд күцәд, ханцнаснь шүүрәд. Хәрү эргүләд. Чирҗәнә. Цаадкнь чигтхләд, йовҗ өгхш. — Наар, наар, ав тер әркән, — гиһәд Төмр энүг күчәр чирәд авч ирәд, нег шилинь нег хавтхднь, наадк шилинь наадк хавтхднь дүрәд, махинь һартнь атхулад оркна. — Ода мел гүүхәрн хәр. Ардан хәләдг болвзач.

— Уурлад, аюдан келҗәнәв, бичә…

— Йов! Йов гихлә! — Төмр көләрн һазр девсәд авна.

Бадм хооран цухрад һарсн болла, уга болҗ одв.

Төмр, на-ца гитл, Бадмин әрк уусн чиркиг уһаһад, арчад ормднь тәвҗ йовна. Нам яһад тиим адһмта уһаҗ, арчҗ йовхан бийнь чигн сәәнәр медҗәхш. Дарунь һаран арчад, тәмкд һал кевә. Бийнь нааран-цааран хойр йовдңнад, бичкн хораһас икүр орад, ик хораһас бичкнүр орад, нег ормдан тогтнхш. Гүүнәр, дару-дарунь кииләд татадл бәәнә, утань альдаран одснь медгдхш, һазаран һарснь үзгдхш.

Удсн уга, тәмкнь чилҗ одва. Түңгән бешин амнд хайх хоорндан, түүнәсн ташр һал кеһәд, саак кевәрн утаһинь мел зальгад бәәнә, йовдңнад, доран зогсхш. «Ямаран гинәч, андн а? Әмд йовхла ацата темә үзнә гидг. Иим үүсрт уга юмн бәәдви? Җирһл медхнь юн гих? Җирһл… Тер чамд юн билә? Бийснь медг… бийснь хоорндан бөк, цохан олг. Мини керг уга… Уга биш… Уга… Не, уга болсна негн болг. Кевт, амр, чидл хура. Маңһдур дәкәд одак ик алхарн наадх бишийч»…

Хувцта кевәрн, ясата ор көндәҗәхәр гиһәд, диван деер һарад кевтв. Нүдән аняд, унтс гисн бийнь болхш. Басл юм бичә ухалс гисн бийнь күч өгхш. Өмннь—тосвксн, ик хар чирә, намрин будн өңгтә. Киитәвр хойр нүдн, инәг-инәг гиһәд, санхнь-санхнь уурнь күрәд, бүтәнә. «Иим үүл бәәдви? Хара бәәсн күүг хадрна ясн хатхна гиһәд…чи чигн әвртә залуч. Бийән бәрҗ эс чадад, амрвч. Саак зарһ бәрәд гүүҗ йовх… Саак экчнь, һазр деер хәләсн һанцхн аакчнь, сарвлзад ууляд гүүх… Ода яахв, болад хуурва» — гиһәд толһаднь амр уга. Хум гиһәд авх седкл дала. Барун талан чигн, зүн талан чигн көлврнә. Элкдәд чигн нурһдад чигн кевтнә. Болхш. Бадмин келсн үг, хад чолу зальгсн кевтә, өрчднь голиһәд, нааран чигн биш, цааран чигн биш. Генүлнә.

Камб Дамб хойрин тууҗ сананднь орна. «Ээҗ—тег минь! Ичр зуд хойрас, эмнг-үйн кевәрм, идәд-зальгад оркич!» — гиһәд күүкнә чишкәд хәәкрсн дун чикнд доңһдсн болна. Күүкнд санань зовна. Хаҗуднь дахсн харсач уга, халун амн үгд орлцх күн уга. Арһан бархларн ээҗ-теегән темцәд, ээҗ-теегән эрәд… ичр гиһәд тиимл берк бәәсн болҗанал. Ода? Ода юуһинь келхв! Ичр зуд гих мел уга, ишкә чирәдән нааһад хуурсн… харсад, цоклдад, ноолда йовсн бийнь, күзүцә му нер зүүһәд, казамдт орад йовсн бийнь… Камб болдгнь һәәд одг, адг-ядхдан, гергнь боллго бәәхн яһна! Цаадкнь юн чирәһәр авдв! Наадкнь юн чирәһәр оддв! Орчлң ора болчкад, җора гидг эн кевтәлә. Нег кевд цоксн хойр һосн — сәәхн харһҗ ирҗлә! Келҗ, келҗ, тав деерч һарна гидг эн. Олн үйдән өшәһән чамас авна гидг эн. Чи, Төмр, ичр-зуд, нер хәәһәд йовад йовхла, әмтн җирһлән хәәһәд, җирһлән олад, эврәһәрн басл чигн хөвтә болсн болад, әврләд йовнм. Нам тер цальгрҗах хөв-җирһләсн чамд белг гиһәд, хошад шиләр чигн авч ирәд… Саак тосвксн ик хар чирә, инәг-инәг гисн хойр нүдн, атхад авхнь альхн дүүрм сертхр-сертхр чикн, халцха толһа — тус-тустан үзгдәд, делкә мини гисн болсн икркҗ ирсн бәәдлинь, тер хоорнд өвдгләд киисәд, ууляд-унҗад бәәсинь санхла, Төмрин чееҗнь үүмәд, нам бөөлҗүлх чигн өңгтә. «Өрминь… Өрминь би доласн… худл гихлә — бийәснь сур… хи-хи-хи» — гиһәд толһад амр уга.

— Худл! Худл келҗәнәч! — Төмр өсрәд босна. — Йир ямаран чигн болг, Җирһл тиим биш бәәсн. Ода ю келвчн чини зөв, андн. Болв, би иткҗәхшв. Эсклә юн чирәһәр, яһад намла тер үүрлх бәәсн? Дурта билүс. Дурта! Миниһәр болхла, эцкнь одак андн хойр… үзг-үзгәс келәд бәәхлә яһнач? Күүнә келнәс хорта юмн бәәнү? Хад чолу чигн хамхлхнь алдг уга.

Төмр диван деер чик гедргән кевтнә. Саак тоот экнәс сүл күртл дәкәд эрлзнә. Түрүн харһлт… йоста кевәр үүрллһн. Хойр дурн негдсн. Муульта ноолдан… Зарһ…

Зарһ гихәс. «Намаг бичә хавчулыт… Намаг бичә хавчулыт…» — гиһәд Җирһл сурад бәәсн… Төмр энүнә тускар мел ам эс аңһасн…

— Зарһч: — Юунас авн, яһад ноолдвт?

Төмр: — Бадм шал согту, намаг хара зөңдән му келвә…

Бадм: — Намаг Төмр цоква. Хойр шүдим кү татва. Зарһч: — Кен йовла? Кен үзлә?

Бадм: — Җирһл, Җирһл үзлә.

Зарһч: — Җирһл, үзлтә?

Җирһл: — Үзлә.

Зарһч— Тегәд, юн гиҗ зарһд герчлхәр?

Җирһл: — Юн гихв? Цоклдан, гувдлдән угаһар чигн йилһҗ болхм биләл…

Мел тиигҗ Җирһлиг келхд, Төмрин дотрнь «акад юмб?» гиһәд сонҗ киит дүрәд одсн. Болв хөөннь ухалад, сергәһәд кедү йовсн бийнь, Төмр йир мууһар тоолдг уга. Мел сәәһәр тәәләд бәәдг. Негдвәр — цоклдан, гүвдлдән угаһар йилһҗ болх бәәснь лавта. Нань юн гиҗ келх бәәсн? Хойрдвар — илднь һарһад келн гихлә, юунас авн, яһад ноолдсинь цәәлһхлә, би цеврдх чигн бәәсн, зуг «кенә дор эс сәрвксн хормав энчн?» гисн тарад йовҗ одх. Деернь бас дел, сүл урһад одх. Күүкн күүнд түүнәс му нерн альд? Һурвдхла — Бадмиг һацаҗ болшго бәәсн…

Ода бас Төмрин дотрнь саак «акад юмб?» амр өгхш. Дәкн-дәкн шөвгләд, шааһад бәәнә. Дегд сонҗта. «Түңгичн би нег эвәрнь торһчксн, тегәд, альдаран тер оддмб?» Э-э, тегәд альдаран тер оддмб? Келсәрнь һаңхад эс бәәхий? Тиигҗ кел гиҗ Бадм заасн болхий? Кел, эс гиҗ зарһ деер би амтыч барнав гихлә яахмбчи? Болв… бийләнь, Җирһллә харһад, цугнь йилһсн болхнь. Сурхд эвго. Сурл уга, дотран харлад йовхла, түүнәс үлү эвго. Ода деерән андн Бадмин үг иткҗ биш… Иткҗ биш… Төмр доран унтад одна.

7.