Залуд — зөрг чимг

Хальмг үлгүрәс

Хавр эн җил йир сән болва. Хурта, чиигтә деерән, земгә дулан, номһн, салькн-савр уга — келҗл йовх хавр! Унднь тав урһмл, хаврин халун нарна нилчәр, уңгнь батрсн, нурһ-туруһан тинилһәд, сунад өөдән өслтнь беркл сән болва.

Зун бас айта. Сөөднь — элвг чиг. Хая-хаяд бичкнәр хур чигн орад авна. Нарн гихлә — кезә чигн һал үддән ирсн кевтә, герл заль хойраг йир әрвлхш. Тиигх дутман урһмл амрад бәәнә.

Буудя — нег үлү! — тарһлад, хатурад, күндрәд… нам толһаһан әрә өндәлһҗәнә. Эннь әәмшг уга. «Көврдг даах болсн хөөннь көлин бичкнь сән. Күзүн даах болсн хөөннь толһан икнь сән» — кезәнә келчксн үг. Толһань ик болх дутман буудя элвг болх. Тегәд, тәрәчнрт юн кергтә?

Тиим җөөлн хавр, тиим сәәхн зун, иим байн урһц ховр болдгинь келит: долан, нәәмн, арвн җилд негл, хойр учрна. Йиртмҗин ааль гихв? Йиринә тиим, цагта болзгта юмн гихв?

Тәрәнә захд ирәд зогсхнь, хооран һарч болхш. Хәләҗ — бах ханхш. Салькн-савр уга, дуурм цагт, негл ик эрс мет, утдан чигн, өргндән чигн җиирәд, эң зах уга кевтә нүд байрлулад, ики холдан теңгр һазр хойрин ниилдүчнь болҗ, көк торһар чичрәд, седкл авлна. Чееҗ байсана. Әрә сальклсн болад, кииләд үләһәд орктха — негл теңгс! Ик-ик дольган һарад, нег-негән көөлдсн, өрггдәд, буугдад, көөс цахрсн болад, эргнд шуукрад бәәнә.

Тиим әвр, байн урһц урһана гиһәд — амр төр биш. Болв түңгән цаглань, үрәлт-геедрлт. Угаһар, кевтнь ахулҗ авна гидг — үлү болхас биш, тату төр бас биш. Дашкань дала: хадх, цокх, хурах, цеврлх, хагсах, зөөх. Кедү күн кергтә?! Кедү машид кергтә?! Кедү көлгн-күчн кергтә?!

Ташр өвснә хадлһн — мел гүргүнь шимтә-шүүстә, көк ноһан деернь хадҗ, хураҗ эс авхла, шарлад, хумхарҗ одхларн кенд кергтә юмб? Модн болҗ одх. Тиигхлә ямаран үсн-тосн, ямаран өөкн-махн бәәдв?

Иим әвртә, шатчах цагла, хотн-селәдәр хара бәәх, эрүл-дорул бүдүн кү олна гидг берк. Арһта тоотнь мел кеер йовдг. Ард үлдснь: бичкдүд, өвгдүд болн эмгдүд. Нам сурһульчнр үлдхш: хөв-тускан, чидл күрмәрн, чадсарн кесн йовцхана. Эднә бийснь күртҗ өглго, алналм. Бригадирмүд хотн-селәдәр шишлң йовад, көвүд цуглулҗ авад, кен кенәсн түрүлхәр, булалдна. «Би чамд әвртә гидг хойр мөр өгнәв… Чи ирхлә, тиим юм кехмч… тедү мөңг шиңгәхч»… — келдг үг дала.

Тегәд, буудя зөөх, өвс мааҗурдх, ковньг чирх болн нань чигн олн зүсн көдлмш эднә һарар кегднә. Кедү бүдүн улс сулдхгдҗана? Кедү көдлмш уралан йовна.

Тиим болх дутман дархна көдлмш улм шатад бәәнә. Таварлад, өрүни үдлә ирәд, асхни үдлә хәрх оддг хуурла.

Дархнч алхч хойрулн адһсн, зөвәр эртхн көөргтән һал орулад, зөвәр орахн унтрана. Тер бийнь кех-күцәх йир баһрхш. Деернь мел немгдәд бәәнә. Комбайна, тракторин ики-ик әңгәс авн, һар мааҗурин бичкн шүдн күртл, эс керглгдх юмн уга, цуһар ясврт ирнә. Малын халхинь мартҗ бас болшго. Бас хамхрх, эвдрхнь хара биш.

Өдр эклв-угай гилһнлә, дархна үүднд бригадирмүд сольвлдад, цуһар адһсн, — цуһараннь керг хамгин эркн, ам-хамрарн кииһән авсн, келәд керг уга. Түрүләд төвшүнәр, арһул сурад, зөв-учран күргәд, «на-ца, комбайн гин, аль трактор зогсҗана, шулудыт, кечкит» гилдәд, эс болхла, керлдәд, шууглдад одна, Нег-негән мааҗад, хатхад йовдгнь теңкән уга. Негнь: «Яһсн юмбчи? Мел үнд иигәд хонад, түнәд бәәдг болвзач?» Наадкнь: «Уга, чамаһан нааран һарва гихләнь, гетҗәһәд, чамас тату биш, би бас йовсм тер». Һурвдгчнь: «Тана хойран иҗл эвдрлтиг бидн бригадтан кечкнәвидн. Пүрвә Харцхаевич, көөтн хойраһинь», Хонц — хонцдан дурго. Хонцин эзн хойраднь дурго гидгтн эн болҗах кевтә. Яахв эдниг, кенинь ахлулхв? Селгәдәр, ирс-ирсәрнь, басл адһсн болад кенәл, көөркс. Келһҗ авснь — төрүц торхш, нам сән менд уга одна. Беркл халун өдр болҗана. Өрүн нарн бултаҗ-угай гилһнлә, мел дахлцад, һаң унва. Салькн-савр уга, дуурм болснь сән. Эс гиҗ нам йова йовҗ күн шатм. Һаза кевтсн төмр бәрҗ болхш — хәәрәд, һар авчкн гиһәд бәәнә. Селәнд нам әмд-киитә күн уга болҗ медгднә. Бичкн медәтә уга цуһар эвән олад, сүүдрлсн өңгтә. Така нохан бийнь үзгдхш, бас хүв туск арһан хәәсн бәәдлтә.

Һаза халун. Бичкн, маштг дархн дотр, нег үлү халун. Хәәлм дүңгәһәр улалһсн төмр һалар киилнә. Киитн уснд дүрәд оркхла, шиикнәд-пиикнәд, халун «ууран таальна». Нүүрснә һалын утан нүдәр, хамрар орад — дегд. Татата үүдәр цевр аһар, серүн орсн болҗ йир медгдхш.

Төмр цааран хәләһәд зогссн, ки сулдхл уга көөрг дарад бәәнә. Тиигх дутман һал улаһад, күч авч шатҗана. Көвүн киилгән тәәләд хайчксн, нүцкн бәәнә. Нурһн деернь ик-ик умшта көлсн, өргн хамтхасн деер хурсн элвг чиг кевтә, гилвкнә. Пүрвә Харцхаевич, һартан бееләтә, зөвәр ут атхмар һал дотр кевтсн төмр көндәһәд, эргүләд хәлән, бас невчк гүүдүләд булчква.

Көөрг дардган зогсаһад, Төмр, суулһта уснас нег утхҗ уучкад, хойр утхад толһа деерән кев. Тернь цуг махмударнь түргләд одв. «А-ах» гиһәд таасад агсрчкад, көвүн ирәд ик алхан өргәд авн, дөш түшәд зогсв. Дархнч, саак ут атхман беелә һатцас атхсн, һал өрдәд, дотраснь чисм улан төмр һарһҗ авч ирәд, дөш деер тәвҗәнә. Тиигн, дасмҗ кевтә, атхмиг үкс зүн һартан авад орква. Барун һарарн эвтәкн тиим алх шүүрсн болла, җиңнүләд хойр-һурв дөш цокад авб.

Эннь Төмриг белн бол гисн докъя бәәҗ кевтә. Көвүн генткн хурагдад, ик алхиг хойр һардад авад орксн, бульчң болһнь тус-тустан һолилдәд, чаңһрад одв.

Тегәд, бичкн алх хойр дәкҗ җиңгр-җингр — дөш цокад авна. Ик алх өрггдәд, белн болҗ бедрв. Дарунь. Бичкн алх «үңгәр гисәр» улалһсн төмр күб гилһәд цокад, хальтрад һарад одв. Ик алх гетҗәсәр мел тер ормарнь луш гилһәд тусв. Дархнчин зүн һар улалһсн төмриг эргүләд оркв. Җиңгр-җиңгр, күб, луш! Дәкәд төмр өргв. Җиңгр-җиңгр, күб, луш! Җиңгр-җиңгр күб, луш! Җиңгр-җиңгр, күб, луш!

Соңсад бәәхнь — йоста көгҗм: авад һарад бәәнә. Бичкн дархн, ик алхин шүрүнд, һазрта хамдан чичрәд, көгҗмин айс дахад һаңхсн болад одна. Тиигҗ бәәһәд айс сольгдад, адһсн кевтә; җиңгр-җиңгр-җиңгр, күб-күб, луш-луш гиһәд, эс гиҗ җиңгр-җиңгр, күб-луш гиһәд, дархнч алхч хойр, сән һара көгҗмчнр кевтә, деер-дор орулад, геглзүләд, негт нәрдүләд, негт бүдүрүләд, семрәд хаяд бәәнә.

Улалһсн төмр көрәд, хатурад ирв. Дархнч энүг улан һал дотр шурһулад оркв. Төмр, ик алхан доран хаяд, көөрг тал зогсад, кесг саамлад, ки сулдхл уга дарҗ-дарҗ оркв. Һал дәрвкәд шатҗана.

Көвүн, саак суулһта уснас утхад уучкад, үлдсинь өрч деерән цацчкад, хойр утхад толһа деерән кев: бийнь серүтәд, амрад одва. Амрад суус гиҗ йовад, генткн, ормаһад, энд-тендән чиңнсн болҗаһад:

— Хоңх эсий? — гинә.

— Хәләлч, Төмр!

Көвүн һаза һарсн болла, ардан хәәкрҗәнә:

— Түүмр, Пүрвә Харцхаевич! Гермүд шатҗана!

— Гү, Төмр! Гү!

Хоңх, келәд керг уга, хәңкнәд авад һарад бәәнә, Үксн кү серүлм кевәр цокҗана.

Төмр, киилгән шүүрәд авн, гүн йовҗ өмсәд, түүмр тал хурдлв. Энд-тенд бас әмтн гүүснь үзгднә — нурһлҗ бичкдүд. Арднь медәтә улс адһсн боллдна: хурдлх седкл дала гиһит, зуг хойр көл буцҗах өңгтә.

Герин һаза. Тавн-зурһан күүкд улс, нурһлҗ — эмгд, цөн бичкдүд үзгднә. Цуһар чигн хурлзад-хурлзад гүүлднә — хавар уга. «О, дәрк! Дәрк! О, дәрк! Шалтан! Шалтан! Одак. Гелд яһсмби?» гилдәд шугшлдад йовна.

Тер хоорнд сиинц шатад, кевтән нурад унҗ одв. Гер, хашатаһан йосар экләд шатчана. Алькнь чигн хулсн, дәр кевтә, дәрвкәд бәәнә. Очн дарук, хоша бәәсн гер тал өсрәд… цаадкнь чигн һал авхдан арашго! Саак күүкд улс хурлзлдад, шаазһас кевтә, ниргәд, зогсхш.

— Ю хәәҗ ирсн улсвт?! — гиһәд Төмр хәәкрҗәнә. — Үзҗәхштә! Хашас хамхлтн! — Бийнь гүүҗ одад, хойр герин хоорнд бәәсн хашаг на-ца гитл унһаһад, чирәд хооран һарһҗ йовна. Күүкд улс сана авсн кевтә, чидл күрмәрн, шууглдн йовҗ, бас хамхлад, цуцад хайҗ йовна. Гер мел һанцарн шоваһад, шатад үлдәд бәәв.

Өлг-эдәснь хаһцулн гихлә, герәд орх биш, күн зүркдҗ өөрднә гидг күчр. Зөвәр уухнас хуухлад хайн гиһәд бәәнә. Генткн, күүкд улс. «Гелд! Гелд!» гиһәд шууглдад одв.

Эргәд хәләхнь, хар-кер мөр зүүсн, зөвәр өвгәрг күн, бочк деер мордн суусн, тергтә аашна.

Аашна гихәс, өвгн үкс өндлзәд, һартк ик модарн хүрүләд, кеерән невчк адһахар седнә. Тер муультань хойр талан хотьвкад, «цокич, би чамаг яһдгчн!» гисәр, сүүләрн шарвадад, ардк хойр көлән мел бел кесн бәәдлтә йовна. Үкс гиһитә!.. Шулудхнта!..» болад, күүкд улс хәәкрҗәнә. Өвгн, ик модарн кеериг таша деегәрнь өгәд авв. Кер таг зогсчкад, ардан ишклнә. Өвгн цокна. Кер ишклнә.

Төмр тосҗ гүүһәд, өвгнд нөкд болад, чичәд-түлкәд, бочкта тергиг авад күрәд ирв.

— Ай, эн нег зүүлмрлә цоклда йовтл, шатад хуурч кевтәм, — гиҗ Гелд зарһ бәрҗәнә. — Ода мел юн чигн керг уга болҗ… Өвгнә бәәдл, үгәрнь — әрв уга эртхн эн ирсн болну, түүмр шатл уга чигн унтрҗ одх бәәҗ.

Төмр тергн деер кевтсн зузан плащ үзнә. Өөрдҗ ирәд авн, өмсчкәд, өвгнд келҗәнә:

— Көгшә, асхлт деерм нег-хойр суулһ ус…

— Яахмбчи?

— Орнав дотрнь…

— Әрлһә, көвүн. Һалла нааддмн биш.

— Кетн гихлә! — Өвгн дун уга, утхад, асхад оркв.

Төмр, багорар сөңләд, терзиг суһлад авад хайчкад, плащин махлаг босхн-өмскәд, һәрәдәд орад одв. Күүкд улс цуһар зальврад, эс мөргх бурхн уга.

Гер дотр таг сохр: утан. Ясата орн бәәнә. Гүүҗ одад хамад, баглад авсн болла, терзәр шивәд орква. Хәләхнь — чомданс… Һурвн-дөрвн кевәрнь һарһад хайҗ йовна.

Халун, тесҗ болҗахш. Хувцн шатч йовх кевтә, энд-тенд чис-чис гиһәд, өвдәд, менрәд — келхм биш. Төмр һәрәдәд һаза һарн өвгнә плащан тәәләд хайв; көрҗиһәд, модн болҗ. Оч. Гелд деернь, суулһар ус асхҗана.

Генткн, чишксн дун һарад, хәләхнь дуд цаһан хувцта күүкд күн, ууляд гүүһәд аашна: «Дүүнрм!.. Хойр дүм! Дүүнрм!.. гиһәд хәәкрәд йовна».

Төмр, үкс плащиг татад өмсәд орква. Гелд, келвр угаһар деернь утхад, асхад бәәнә.

— Не, болҗ, орнав, — гиһәд көвүн терзүр өөрдсн болла—уга! Улм халун, улм һал болҗ медгдҗәнә. Утанд кииһән авч болхш. — Мана дархнас чигн тату биш кевтә, даву эс болвас… Бичкдүд, тадниг авхар альд бәәнәт, а? Яһвта? Дууһан өгхнтә! — (Мөлкн йовҗ хәәкрәд, дуудад йовна. Хәрү йир уга. Ик хораг эргәд орква. Уга! Бас нег хора харһҗана. Хәәхнь — уга! — яһдмб? — Генткн, үүдн үзгдҗәнә. Түлкәд оркхла — бичкн хора. Нег орн бәәнә. Элк түргләд хәләхлә, орна дор, булңд, хойрулн бөгдиһәд кевтнә. — Эн бәәҗлм! Эн бәәҗлм! Сән… Сән… — гиһәд, неҗәдәр татад авчана.

Тегәд, на-ца гитл, Төмр деерк плащан тәәлҗ хаяд, хойр бичкниг таг ораһад авад орксн, терз тал гүүҗ йовна. Хәләхнь, орсн ормнь һал падрад шатчана. Нег агчмд: «Яһдмб?» гиҗ әәмсн седкл торлзад одв. «Яах билә! Яһад ирләч! — гиһәд бийдән уурлҗ йовна. — Адһ! Эсклә, бас невчк аралҗңглхлач гер нурад, һурвулн… Әмндән күрх кергтә. Шулуд! Шулуд, Төмр!»

Чидл немгдсн болад, зөрәд — автан наадксан, автан! — гиһәд хәәкрәд, һал дотраһар һарһад шивәд оркна. Һар, чирә хамг шатад, хуухрад йовх өңгтә, өвдәд, хорсад, чимәд йовдг һазр дала. Зуг түңгәр көвүн төр кеҗ йовхш: цол чигн уга. Адһҗ һарх кергтә! Хойр һаран өмнән сольвад, чирәһән халхлсн Төмр, шатчасн терзәр һазаран көлврәд унв.

Гелд белн бәәсн, на-ца гитл, түрүләд нег суулһ, дәкәд бас нег суулһ ус, көвүн деер кеһәд оркв. Һал авлцад шатҗ йовсн хувцнь унтрад, уңһдад… Әмтн Төмриг өргәд, герәс уухнд авад һарна. Тер хоорнд көвүн ухаһан геечксн өңгтә: түүрчәд, бүтәд бәәнә. Чирә, өрч, нурһн хамг больчиһәд, больчиһәд зөвәр болҗ. Көл, һарнь — дегд дааврта. Мел дарунь эмчнр гүүлгҗ ирәд, авад йовад одва.

Хойр бичкнд, тавта Нимә һунта Гиләш хойрад, әәх юмн болсн бәәдл уга. Энд-тенднь эргүләд хәләхнь — йир медгдхш. Болв хойрулн чигн икәр әәҗ кевтә. Эгчән — Цегмдиг таг атхад авчкад, тәвҗ өгхш. Хойрулн чигн хурт норад, даарсн юмс кевтә, чичрәд бәәнә.

Удсн уга күрд гиһәд, гер тал дундаһарн нурад, хойр өнцгнь шоваһад, өндр бүүргтә хальмг эмәл болҗ одв. Цегмд бир тәвәд уульҗана. Хойр бичкн дүнь дахҗана, һурвдгчнь — Цегмдин дарук — арвта Эндгә бас асхрулад бәәнә.

— Эн гемтә! Эн!.. Арһулдҗа, аакч арсич авх, — гиһәд Цегмд чигн Эндгәг әәлһәд бәәнә. — Асхндан альд хонначи, а? Олн-әмтдд ханлт өрг! Эднәс биш…

Эндгә тагчг, хойр альхарн селн нульмсан арчад, зогсад бәәнә.

— Одак Төмрәс биш… тадн ю келҗәнтә? — гиҗ нег күүкд күн эклв.

— Чавас, зөвәр дааврта кевәр терчнь шатчла. Кесгтән, бәрн һарх уга, — гиҗ наадк негнь йовулва.

— Дәрк! Дәрк! Бичә үзгдтхә! — болҗ һурвдгчнь немҗәнә. Көөрк, Байраг келит. Тавн-тавн күн ода альдан бәәхмби? Гер гидг — наадна юмн бишлә.

Тиигх дутман Цегмдин дотрнь уутьрад, хоолднь зәңгдрәд, нүднәснь мел нульмсн асхрад, зогсхш. Дүүнрнь бас, эгчән үзчкәд, көөркс, шугшлдад бәәнә.

Цегмд, генткн сана авсн кевтә, Гелд тал эргәд:

— Та энд удан бәәхмтә? — гинә.

— Унтрхинь күләнәв. Яһна, кукн?

— Би одак көвү сурхар, дәкәд көдлмшм…

— Не, йовад ир… Цаас кех кергтә…

— Аакиг ирхлә кетн… Һурвн дүүһән дахулад Цегмд больниц орва. Ирхләнь, цуһар хурдлад бәәнә. Келхәс, негнь гүүҗ йовад: «Нурһлҗ һурвдгч» гивә. Нурһлҗ ик дааврта кевәр шатва гисн үг болҗахугов.

Цегмд түүгинь медҗәнә. «Яһдмб? Яһсн сән болх?» — иим тоолвр амр өгхш. Тегәд, үкс ах эмчд орад, үүдн хоорндас гилтә экләд келхәр йовна. Цаадкнь босад, өмнәснь тосад:

— Соңсув… соңсув… Ода яһнач? Икәр бичә…

— Уга, би талдан төрәр… Кемр Төмрт цусн, арсн кергтә болхла…

— Ханҗанав, Цегмд! Сән… Сән… — гиһәд эмч таасҗ бәәнә. — Ода йов, нег хора бел кехм билә, таднд, дав зуур. Аакдан кел, бичә дегд зовад бәәтхә. Әмтн хайх уга… Нәйи?

10.

Күн—дөңгәр, шовун—далвагар…

Хальмг үлгүрәс

Эңгл, көдлмшәс аашад, дотраснь юмн көтлсн кевтә генткн хаҗиһәд, туһлан хәәһәд авч йовна. Өмнәснь, бас туһлд оч йовх өңгтә, түрүләд өрәсн көләрн, дарунь хойр көләрн селн доһчад, заагарнь нам биилхдән чигн өөрдәд, күүкн аашна. Зөрлцәд ирн:

— Туһлмуд хол йовни? — гиҗ эн сурҗана.

— Уга, цаач һуурһл дотр... үнд... — Эн, өөрхн бәәнә гисәр Эңгл эргәд, өргәрн заав. Тиигхләнь, ээм деерк бичкн дөрвнь шувтрад, дотрк ааһ-ухр хойрнь хәргәд одва. Түңгинь үзн: «Шиңкән кеерәс ирҗ йовна, гертән чигн күрәд уга» — гиһәд күүкнә дотр эрлзәд, зәңгиг түрүлҗ келх күн болад...

— Түүмр болсиг соңслта, Эңгл?

Эңглин дотрнь киит дүрәд, заратрад одна:

— Уга... Соңссн угав... — Хойр нүднь — күүкнә чирәд. Хойр чикнь — күүкнә амнд. Бас ю келнә гисәр, алдад оркҗв гиҗ мегдәҗәнә. Тер хоорнд, өдрин тес бийнь невчк һалдң-һулдң, энд-тенд хая-хаяд ирвлзәд, татсн, зүркн, оошк угаг кевтнь сууляд авчксар дотрнь хоосрад, махмуднь менрсн болад — сән йор биш гиҗ саглҗ йовснь сангдна.

— Байран гер шатва... ху-мулт күртлән...

— Көөрк, көөрк, олн күүкдтә юмн...

— Күүкдинь тана Төмр һал дотрас авч һарва... Больницд орулчква.

— Кениг? — гиһәд Эңгл сарвлзад одва.

— Төмриг... — Күүкн доһчад-доһчад әнлвә.

— Төмри-игә? — Эңгл, доран нохачлад сууһад, амарн ки хавлад... — Хәрнь, дегд дотрасм му йорм татад йовлала, яһва йир? Баһ-саһ юмнд больниц авшго! Көвүм!.. Һазр деер һанцхн Төмрм, — болад асхрулад бәәнә. — Яһв йир? — Адһад босад, гүүхәрн гертән ирнә. Туһлан уяд, дорван хаяд, мел тер кевтән больниц тал гүүнә. Шүрүһәрн үүд татад нег хорад орад ирнә. Хойр-һурвн цаһан хувцта улс хоорндан күүндҗәсән зогсачкв. Негнь, баахн күүкд күн, өөрдәд, келҗәнә:

— Нааран ордм биш, ээҗ.

— Көвүм... Шиңкән кеерәс ирүв, — гиһәд Эңгл уульҗана.

Әәх юмн уга, ээҗ. Бичә уультн... Уульхм биш.

— Ээҗә, бичә уультн. — гиһәд эмч Эңглиг эвлнә. — Юмн болх уга. Ода деерән күнд гихәс биш. Эмнҗәнәвидн. Дәкәд балһснас багштн нисҗ ирхм...

— Кукн, орҗ болхий? — Цаадкнь толһаһарн уга, гиһәд нәәхлҗәнә. — Үүдәр шаһасвла...

— Уга, ээҗ. Хәртн ода, амртн. Медвтә? — Арһ уга болад бәәвә. Эңгл үрвәд һарва. Хәрх дурн йир уга. «Терзәр болвчн шаһаһад, дүңгинь авсн болхнь» гих ухан орҗана. Гер эргәд һарн, Байрала зөрлцәд... тернь сарвлзад гүүһәд, Эңглиг теврәд, уульҗана.

— Тана Төмрәс биш... дәрк, дәрк, — гиһәд, һолан цокад, нер уга.

— Тегәд, Байра, чи нег анч авч чадвч угай? Күнд гицхәнә...

— Цегмдиг күләләв, одахн хәрү орҗ одла...

— Һарч ирх боллу терчнь?

— Хәләһәд ирнәв гилә...

— Байра, юунас авн түүмр болҗ?

— Мана көвүн, Эндгә, — гиһәд Байра асхрулад авв, — йиринә ааһ-саван уһаһад, хураһад бәәдг. Бидн эврсән, кень цолтань, ус халулад, бел кечкдг. Эндр, шулм, мартчкиҗ. Наада бәәтлнь усн көрч одна. Ааһ-сав киртә кевтән. Керлдән һархинь медҗәнә. Тиигхлә, одак шулм, ус халулхар керогаз шатана. Һалынь икәр һарһсм-яһсм, һал авлцна. Үләхләнь, улм падрад шатна. Әәхләрн, көвүн, һарһад һаза хайхар өргәд авхлань, һарнь халад, доран алдна: керогаз унад, тоснь асхрад, цацгдад, йосн түүмр эклнә. Көвүн дегд әәхләрн, ухан-сегән уга, эгч талан һарад гүүҗ.

Хойр дүнь ца гер дотран наадад суудг. Юуһинь чигн медҗәдг уга...

— Чавас, чавас... Теднән чигн һарһҗ авх седкл уга болнал, — гиһәд Эңгл саналдна.

Цегмд гүүһәд аашдг болна. «Дүүнрм! Хойр дүм!» — гиһәд хәәкрәд, чишкәд йовдг болна. Тана Төмр шатчасн гер дотр орад, ю-кү һарһад хаяд, халунднь тесҗ чадад, шиңкән һарч ирсн бәәҗ. «Дүүнрм... Хойр дүм!» гисиг соңсчкад, дәкәд герүр орҗ. Тегәд, хойраһинь һал дотраһар һарһад шивҗ... Дәрк, дәрк... Төмрәс биш... — гичкәд Байра һолан цокад бәәнә.

— Кергә юмн болтхал, дәрк, — гиһәд Эңгл чигн эгзңнәд авв. — Һазр деер хәләсн һанцхнан геехлә нүдм сохрад...

— Эңгл, бичә му сантн, юмн болх уга. — Байра невчк хөрҗәнә.

— Бийиннь хөв бәәхлә, тана, мини хөв бәәхлә, эн өнчн көвүд-күүкдин хөв бәәхлә, юмн болх уга. Иим дала улс цуһар хоосн болшго. Негнь чигн ад-ядхдан хөвтә эс болхий? Йир менд-мендсн, бүтн-бүрн үүнәс һартхал, теңгр эн. Эңгл, би... Төмриг, Төмриг һарһсн ээҗ— таниг, мел мартхм угав. А хәәрхн, тиигәд... нааһар юмн болтхал...

Генткн, цәс-цүс гиһәд, гер эргәд, Цегмд һарад ирв. Эңгл Байра хойр зерг сарвлзад босҗ йовна, — Хойрулн чигн ормалдад — ю келнәч? Яһнач? — гисәр күүкнә ам хәләлднә. Күүкн, экинь үзчкәд, уульн гисн бийнь, эмкәһән зууһад, невчк бийән бәрәд, тогтнад, Эңгл тал өөрдәд:

— Мендвт, ээҗ, — гиҗәнә. — Дала әәх юмн уга. Энд-тенд, баһ-саһар хуухрад, шатсн... удх уга, эдгҗ одх, ик ах эмч балһснас дуудулсн, нисәд аашдгчн, һарчкҗ. Ода, ээҗ, үрвәд хәрәд амртн. — Күүкн эк талан эргәд, келҗәнә: — Аака, дав зуур нег бичкн хора һарһҗ өгсн, манахс тенд бәәнә.

— Уга, бичкн хора гисн юн билә? — Эңгл эк-күүкн хойраг сарвлзад, теврҗәнә. — Йовхм, цуһар манад одхм. Зә дала... Делгх-девсх уга, ааһ-сав чигн уга, яахмбта? Ода манд нег-негнәсн әрвлх юмн тас уга. Хәрнь нег-негндән баран болхм. Хавсн-нурһндан түшдг... Йовый, Байра, йовый, Цегмд.

Эк күүкн хойр тагчгар нег-негән хәләҗәнә.

Кен чигн ду һархш.

— Аак, тадн йовтн. Ээҗ чик келҗәнә, — гиҗ генткн Цегмд төриг хаһлҗана. Би энд үлднәв. Төмриг невчк гиигртл нүдн-амн болад бәәх зөв ах эмчәс авчклав.

— Тиигич, хәәмнь... Тиигич, — гиһәд Эңгл күүкиг теврәд үмснә. Сәәхн иньгм, седклдчнь ханҗанав.

— Не, өөрән хойрулн түрд гиҗәтн. Би одаксиг авад ирсв, — гиһәд күүкн йовад одва.

— О, дәрк, бичә үзгдтхә, дәрк, дәрк, — гиһәд Байра зальврад бәәнә. — Танад, Эңгл, хошлад, сараһан шалдад, ясҗ авхлта. Киитртл цаг ода чигн дала...

— Кү заясн теңгр күмс бас заядм. Байра! Юуһар төр кеҗәхмчи?

— Төр кел уга яах билә? Һанцарн болхла учр оңдан. Дала яайгудта күн яһ гинәт? Ноолдх... Шуугх... Альвлх... Аальнь далала, теднәктн. — Байра гүүнәр саналдна. — Гер һәәд одг. Му күүкдм әмд үлдснь... Төмриг, седклинь, зөргинь кен мартх? Кезә мартх?

— Аа-ка! — гиһәд хәәкрәд, гер эргәд Нимә гүүһәд аашна. Арднь Гиләш эгчәрн көтлүлсн... хамгин ард, үрвәд, йовхв-бәәхв гисәр, Эндгә гүлдиһәд, нам өөрдхдән әәҗәх өңгтә. Экнь тосад, Нимәһән өкәрләд, Гиләшән теврәд үмсҗ йовна. Тер хоорнд ик көвүндән санань зовҗана. «Әәһәд, зүркнь эс хаһрҗ одснд күн алң болхм»— гих ухан орҗана.

— Эндгә, наар. Аакнь керлдхшв, наар, яахв ода...

Көвүн генткн эк талан хурдлад, гүүҗ ирәд таг шахлдад, бир тәвәд уульҗана. Экнь эвлнә. Эгчнь эвлнә. Болхш, һолан цокад, келхм биш.

— Уульг... Уульг, — гиҗ Эңгл дөңнҗәнә. — Әәснь нульмсар һарна гидг тер. Гер шатхла — йиринә әәсн. Экәсн бас әәсн. Хойр дам болҗахнь үзхнт. Эзндән бас чилшго зовлң, Уульг... Не, йовый, — гиһәд Эңгл түрүлҗәнә. Ардаснь Байра күүкдән дахулад һарчана.

— Эдгх күүнә эмчнь эврән харһад ирнә гидг үлгүр мел үнн бәәҗлә. Йир хуучна үгд худл угала, —гиҗ Цегмд келәд, кесгтән экиннь, дүүнриннь ардас хәләһәд зогсҗаһад, гер тал орҗ одв. — Көвүнь — тер... Экнь—эн...

Төмриг авч ирснәс нааран серл йир орхш. Чирә, толһа, өрч, һар, көл күртлнь мел таг ораһад, боочксн... экнь, көөрк, эс үзсн нам нег зүүдән сән. Эсклә, юн болхинь яһҗ медхв. Баһ-бичкн күн биш, насн ирсн эмгнд дала юн кергтә?

Генткн тиим бәәдлтә Төмрән үзхлә, зүркнь доран зогсҗ одхдан арашго.

Көвүнә дотркнь һал асад, шатад, амрал уга бәәх кевтә. Нааран-цааран хойр мел көлвәдәд, түүрчәд, зовад бәәх зовлһинь! Хаҗуднь күн тесҗ бәәнә гидг берк— тедү дүңгә. Тиигхләрн, мел аакан дуудад, хойр һаран өргхәр седәд, теднәрн хамг тоотыг татад, шуучад хайхар седдг кевтә, болв Цегмд мел гетлдәд бәәнә. Бәәс гиҗәһәд, аман аңһаһад, келәрн урлан долаһад ирнә. Ухрар хойр-һурв саамлад ус өгәд оркхла, невчк тогтнна.

Эмчнр йир бәәсән һарһҗахнь медгднә. Эм чигн гүүлгнә. Цус чигн гүүлгнә. Болв серл һучн зурһан часас нааһар оршго гиҗәнә. Дегд дааврта кевәр, зәрм һазрарн ясндан күрәд шатсн — келхд нег үг гихәс биш...

Балһснас багштн нисҗ ирсн, земгә удан, зөвәр оньглҗ хәләвә. Дарунь эмчнриг хураһад хүүвлҗәнә. Хамгин экнәс авн кесн эмлһ чик гиҗ таасҗана. Цааранднь ю кехинь, яахинь зааҗана. Эмчнрин негнь: «Балһсн тал, бий талан авх болвзат?» — гиҗ сурхлань, багштн зөв өгсн уга.

— Ода деерән көндәҗ, хаалһд зовахм биш. Тернь— негн. Хойрдхла — тадна чидл, медрл, дамшлт тавлад, күрх. Хойр-һурвн сарас энтн һарад гүүх... Болв әвртәл чаңһ, беркл бат күн бәәҗ, эс гиҗ... — Цааранднь, юн болх, яах бәәсинь багштн (профессор) күцәсн уга. — Баһ-бичкн болхла яһнат! Эрүл! Чидлтә! Не, би йовнав, үүрмүд. Менд бәәтн! — Цугинь эргәд, һаринь атхна. — Келн, зәңглн бәәтн. Хәлә, мартҗаҗв. Көвүг талдан онц хорад орултн. Шишлң хәләх, харх кү өдр-сө гилго бәәлһтн. Не, сән бәәтн, үүрмүд. Кеснтн уралһу болтха. — Багштн, үүдн хоорндас цуһараднь бас нег гекәд, цухрад һарад одва. Ардаснь ах эмч дахлцад, нисдг керм тал һарһҗ йовна.

— Кемр көвүнә бәәдл дор орад бәәснәс цааран, тиим болх зөв уга, болвчн батлад келҗәнәв, мини герин җиңнүр (телефон) бичәд авчктн: 5—70—42, бичә ичтн, цаг бичә хәләтн, дуудад орктн. — Багштн ах эмчин һаринь авад мендләд, нисдг кермд орад суува. Терз һатцас дайлҗана. Тер дарунь талхм-тачг өгәд көдлгүрмүд күрҗңнв. Нисдг керм, арһул дор ормасн көндрәд, чаңһрсн болла, хурдлад, царцаха кевтә өсрәд-өсрәд, өөдләд һарад одв.

Удсн уга, улм бичкрәд богшурһа болад үзгдҗ йовснь хуурва.

Цегмд тер сөөни тес мел нүдән харһулсн уга. Эмчнр ке гисн хамгиг кевтнь күцәв. Төмр — нег кевәрн. Серл-сегән гих юмн уга. Басл түүрчәд, зовад, басл аакан дуудад, нааран-цааран хойр көлврәд, бүтәд, келәд керг уга. Мел ундасад, амнь хагсад һарва, ясрсн, тогтнсн болҗ йир медгдҗәхш. Цегмдинәр болхнь, нам дор эс орсн болвас. Күчр гидгәр зовҗана. Йосн эмч эс болдг болвчн, Цегмд дөрвн җилдән сурад фельдшер нер зүүсн, сурчахдан чигн, хөөннь җил үлү талан көдлҗәсн бийнь, һә болтха, мел иим күнд шалтгта, иим кевәр зовҗ-туңшәҗәхиг йир үзәд уга. Хаҗуднь бәәх күүнә хуухин үсн босад бәәнәлә. Нег үлү сөөһәр, һанцарн өөрнь геңгиһәд суухла — сүркә бәәҗ.

Өрүнднь, ики эрт, ах эмч гүүҗ ирвә. Орҗ ирн «Яһҗ хонв? Яһв?» — гиһәд гүрәһинь бәрҗ үзәд, ки авлһинь тоолад, шарх-шавнь яһсинь кевтнь аҗглад, шинҗләд кесг болҗана. уг сүүлднь хаҗуднь сандл тәвәд суув, кесг болҗана:

«Үдин алднд серл орна гидг хә виз, — гиҗ келҗәнә. Терүгән, күүнд биш. бийдән нерәдсн өңгтә, юңгад гихлә, арһул, хамр доран гүңгс гисинь нам күн оньһсн уга. Бийләһән күүндәд, бийнь сурад, бийнь хәрү өгәд бәәдг улсин негнь кевтә. Аль зөөц соңсхад, уха гүүлгҗәх йовдл болҗахм эннь? — Серл орхла — сөөдән орх... — Серл орулҗ авхла болх биләл... Цус гүүлгтн... Амнь хагсад ирхлә — ус зальгулад бәәтн». Түнүг... энүг... дала эм, кех эмлһ келәд, бичәд, һарч одв.

Удсн уга, ах эмч хәрү орад күрч ирв. Төмр саак кевәрн — келхм биш. Өөрнь одад, дәкәд кесгтән хәләһәд зогсҗаһад, Цегмд тал эргәд келҗәнә:

— Кемр чадх болхла, таниг мел шишлң сөөнәд үлдәд бәәтхә гиҗ сурхар седләв. Юн гиҗ санҗанат?

— Буру гиҗәхшив, доктор.

— Дегд күнд, — Төмр тал өргәрн зааҗана. — Онц хәләвр кергтә, нег үлү сөөднь. Өдрәр әмтн элвг, амр. Сөөднь... Зөв гиҗәнтә? Ханҗанав, Цегмд. Ода хәрәд амртн. — Асхлад күрәд иртн. Иигәд-тиигтл бидн хойр нег-негән сольх кевтәвидн: намаг ирхлә та сулдх, таниг ирхлә би сулдх... арһ уга, әмн болһна төлә ноолдх кергтә болҗана. Эмчин хүвнь тиим... Не, ода хәрәд амртн.

— Ханҗанав, — гиһәд, Цегмд гекҗәнә. Болв энд-тенд ю-кү хурасн диглсн болад, кесгтән йовхш.

«Яһна? Бас невчк бәәс гихм кевтә. Уга, адһ, одак хойр чамаг күләһәд үкҗәх... Болв нанд бичкн хорадан бәәсн чик кевтә — гиһәд бас тер, заагт гүүдглҗ йовна. — Күн болҗ көлән тәвәд уга күүнә герт яһҗ бәәхви? Аакд, дүүнрт болҗана. Неринь соңсад бәәхәс биш, Эңглиг нам сәәтр үзәд уга биләв... Көвүһинь мел өцклдүр үзсм тер... Не йов, күләҗәх...

Герәд өөрдх дутман Цегмд чееҗдән зовлң кеҗ йовна: «Юн гинәч? Серл уга гинчи? Болшго! Тегәд, юн гихәр?» Тиигә йовҗ хашан үүдәр орад күрч ирв. «Хард» гисиг күләҗәҗ кевтә, Эңгл тосад аашна. Күүкн, невчкн зуур хахад-цахад, нам мендлхән мартҗ йовна. Болв бийән хөрәд, хөрл уга бәәшго, эмгнә өмнәс мусг инәһәд, байрлсн өңг һарһад, келҗәнә;

— Невчк тогтнҗана, ээҗ... Та намаг күләһәд зогсата болвзат?

— Ода намаһан яһ гинәчи, хәәмнь?

— Цегмд ирви? — гиһәд цааһас Байра һарад ирв.

— Тегәд ямаран бийнь? — Эмгн нүдән күүкнәс авхш. «Үн келҗәни, аль аадрулҗани?» гисн хәләц хойр нүдн дотрнь ил үзгдм.

— Зөвүрнь невчк тогтнҗана, бичкнәр унтад бәәвә.

— А, хәәрхн, тиигтхәл энчнь! Цегмәд, шарх-шавнь дегд икйи?

— Баһ биш, зуг күн әәх дааврта биш. Эм түркәд, ораҗ-ораҗ орксн, һазаһин үзлд невчк эвго гихәс биш. (Эннь — эмгиг белдҗәх үүл: бийнь үзәд оркчв гиһәд, саглҗах).

— Тегәд, хотас ю уухмби, а?

— Хот керг уга, тенд өгнә...

Һурвулн герәд орлдв. Цегмд һар, нүүрән уһаһад, цә ууҗана. Дораһар энд-тендән хәләһәд бәәнә. Һурвн хора. Икнь — көвүнә. Бичкнь — эмгнә. Эннь — олна. «Мана гер бас тиим билүс».

Цегмд босад, бичкн хора тал шаһав: дүүнрнь унтҗ кевтнә. Ик хора тал шаһаһад, эрст өлгәтә ик зург үзчкәд, өөрдәд одад хәләҗәнә. «Эцкнь кевтә. Сәәхн күн бәәҗ». Ардаснь экнь орҗ ирв:

— Энчнь эцкнь чигн, дәәнд хорҗ...

— Аака, би йовнав. Ах эмч сөөд намаг һартха гив. Ода невчк амрнав... би тенд бәәсв, нәйи? Гүүһәд, гүүһәд ирәд бәәхв... Бичә альвл гитн... — толһаһарн бичкн хора тал заана.

— Бүшмүдән сольхшийчи?

— Альд йовх бүшмүдв тернь? — күүкнә дунь чичрсн болад одна. Бийнь буру хандад бәәнә...

— Бәәнә. Цегмд... Бәәнә. — Экнь арднь ирәд зогсна. — Невчк арһта хамгинь Төмр орад авчлм...

Күүкн эргәд одна. Мел үг келхш. Экдән иткҗәх бәәдл уга.

— Наар, наар, хәләлч, — Байра күүкән көтләд бичкн хорад орад, орна дорас татад-татад чомдансан ик-бичкн угаг һарһҗана. — Дәрк, дәрк, күүнә көвүн... кергго юмн болтхал. Өөрдәд, хоолдан шахад шимндҗәнә: — ямаран тегәд? Күүкн хәрү өгсн уга. Хәрү угаһар экнь медв.

Удсн уга, Цегмд эврәннь хорадан күрч ирв. Кевтхнь — нөр күрхш. Акад юмб? Сөөни тес нүдән харһулсн биш, дерд толһаһан күргхнь сарсаһад одхв гисн худл болҗ һарчана. «Нөр гидгтн — таварин» — тиигҗ көгшд келдг. Харһад бәәнә. Зовлңта цагт нөр хатҗ оддг кевтә. Эсклә юн гихв? Нааран-цааран хойр көлврч-көлврч, болшго болхлань, босад, хувцан өмсәд больниц орна. Күүкдәс сурхнь — «нег кевтән» гилднә. Ода яахв? Арһта болхнь, зовлңгинь ядхдан хувацхм бәәҗ. Илднь келхлә, кенә төлә, яһад зовҗана гихв? Мана төлә. Дүүнрим әмд авч һарсн — негн. Нам бүшмүд күртлм... Тегәд яахмбчи? Йов, одад унт. Сәәнәр, нөөрән хаңһа. Сөөдән сәәнәр хәләлч...

Цегмд дәкәд ирәд кевтв. Кесгтән, дала җирн җилә юм ухалад, тоолад, көлврчәлә, унтад одна. Мел хамг тоот мартгдад, дотркнь тәвгдәд, талваһад... келәд керг уга. Нам зүүд зүүдлҗ йовх бәәдлтә. Чирәнь инәг-инәг гиһәд, сән, сергмҗтә бәәх өңгтә.

Байра Эңгл хойр һаза, хаша дотр йовна. Байра һартан сүктә, хойр-һурвн төмр һаста.

— Тер булң эзлҗ ав. Үкрән альд уйхан, туһлан... хәлә. Хөд хамдан чигн багтх.

Генткн машин урҗңнад үүдн хоорнд зогсв. Эңгл, чирәнь мел оңдарҗ одв. Тер дарунь Цедә орад ирв. Закрл парторг хойр арднь дахҗ. Цуһар һар авад мендлҗәнә. — Көвүнәннь үр Цедәг үзчкәд гихв, аль генткн му седкл орв гихв? — Эңгл асхрулад уульҗана.

Байра бас дахҗана. Цедә, Эңглиг ээмдәд, эвлн хөрҗәнә:

— Ээҗ, бичә уультн. Бидн ода орад һарч ирвидн. Эмчнр әәх юмн мел уга гинә...

— Наадад Төмр болсн биш! — Парторг инәҗәнә. — Төмрт юн болдмб?

— Минь эн саамд Төмр бийән кевтнь үзүлв, — гиҗ Цедә келҗәнә. — Делкә мини гисн күн!

— Тиим сәәхн сурһмҗ өгсн ээҗд — ханлт! — закрл Эңгл тал хәләһәд гекнә. Дор ормдан Байра тал эргәд: — Танд гер бәрх болҗ шиидвидн. Тер ормднь, гинт аль талдан һазрт? Байра нам хахад-цахад, ю келхән чигн медҗәхш.

— Шатсн ормд бәрх билү? — гиҗ Эңгл чаңһрҗана. — Нүл! Һазр баһ биш. Минь эн мана өөр нег герин зә бәәнә.

— Зөв гиҗәнтә? — Закрл Байраһас сурҗана. — Тернь ду һархш. Келн гихлә — келнәннь бахлур сулдад, үүл биший, уульна. Йосндан ду тәвәд уульна. Ода яахв? Күн хөрсн, керлдсн уга. Цуһар медҗәнә. Байрлсн керә бәәгәч гишң. Үүнә уханань өнцгд уга бәәсн болхгов. Бийснь ирәд, бийснь келәд, бийснь һазр темдгләд... Дотркнь хәәлнә гидг эн!

Залус мендләд йовҗ одв. Эңгл нам деердв — мендин хәрү өгв. Байра гихлә ууляд унҗад, нам ам аңһаҗ чадсн уга.

11.