Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

орчлң деер ор һанцхн Зоя бәәсмн. Ода эннь өөрнь.

—Адик, манаһур орий, би чамаг Ваняла таньлдулнав,— гиҗ келн, Зоя Адучиг көтләд, сана авхуллго, герүр дахулад орҗ ирв.

—Ваня, одак мини келҗәсн Адик эн. Хоюрн таньлдцхатн.

—Э, э, бидн таньлдвдн. Энчн мана ах агроном,— болҗ өмнәснь, шин ирсн директор — Светлов босв. Зоя Светлов хойрин хоорнд ямаран залһлдан бәәхинь, түрүн авгтан Адучд медгдлго бәәв.

—Тана тускар, мини гергн Зоя оньдинд келнә, икәр танд ханҗанав,— гиҗ директор келн, Адучиг сүүвдәд столын өөр авч ирҗ суулһв.

Адуч тер асхн согту күүнәһәр бәәв. Зояла харһснас авн юн болсинь тодлхар седхлә, будн мет толһаднь юмн медгдхш. Зоя байрта бәәдлтәһәр хот-хол тәвәд гүүһәд бәәнә.— Мини гергн,— гиҗ Светлов келснәс Адучин ухан орад-һарад бәәнә. «Зоя Светловин гергн болҗ»— гиҗ иткгдхш.

—Мана иньгллһнә төлә!— гиһәд, сән бәәцхәснь сангдв. Ода шинхн ирҗ Зояһас яһҗ холҗсан медн эн гейүрв. «Би эврән, Зояг зовлң бичә эдлтхә гиһәд, харм төрәд тиим селвг өгләлм. Ода яһҗасм энв? Эх, чи кишго, хөв уга эгоист! Эврәннь амр-таварин төлә тиим Зояла әдл нүл уга күүкнә җирһлднь харш болхар седх!» — гиһәд, Адуч бийән гемшәв.— Тиим бүләкнәр бийим тосад, гиич кесн бийнь, күүндлго гүүһәд һарч ирдгм юн болҗахмб? Ичкевт!— болҗ улм зовлң эдлв. «Светлов Зоя хойр нег-негндән дурта бәәдлтә. Светлов Адучла наснь цацу болҗ һарв. Хөвтә юмсв,— гиҗ дәкн ухалв.

***

Эндр Чопоровла харһсна хөөн Адучд кенлә болвчн седкл-ухаһан күүндх дурнь күрв. Кенәһүр одхув! Светловинүр одх кергтә!

Иван эрк биш ир гилә, Зоя урдкларн әдл, Олуйск райзод хәрү зоотехникәр көдлнә. Сән өдр болһнд герәдән ирнә.

—Ирх гиҗ би чамд эс келлү,— болҗ Иван Адучиг байртаһар тосв. Тәрә хуралһн эклснәс нааран эдн хамдан иигҗ тохнятаһар харһад уга билә. Тегәд, эндр харһсндан һурвулн икәр байрлв.

—Көвүд, өөрән күүндҗәтн, би шулун хот белдсүв,— гиһәд, адһад, Зоя хот кедг хораһурн орв. Адуч Иван хойр герин эрст зогсҗасн диван деер сууцхав.

—Би эндр «Победа» гидг колхозас ирүв,— Светлов саахнда конторт

171

эклсн үгән цааранднь утдхв.— Тегәд Степан Пегасов Николай Гаврилин хойр тракторан хайчкад, эврәннь огородт гергдтәһән боднцг малтҗацхаҗ. Намаг ирәд сурхла, трактормуд эвдрв гинә. Терүгинь итклго, трактормудынь эврән хәләвв. Невчкн эвдркә бәәнә, болв ясхд юмн уга.— Удлго цасн орн гиҗәнә. Күч-көлсән өгәд урһаҗ авсн урһцан яһҗ хайчкхв,— гиҗ тедн зөв-учран келцхәнә.

—Макаров селәнә колхозникүдин ик зунь колхозас урд эврәннь огородтан көдлцхәнә. Балһсн өөрхн болсн уршгар үсн-тосан, така-һалун, боднцг-мәңгрсән зөөнә. Колхозас авсн оруһар ик болхла, яах билә? Ода хәрнь шин ахлач орад, невчк һартан авчах бәәдлтә,— гиҗ Адуч дахлцҗ келв.

—Терчн үнн. Мана тракторн арһта гисн бригадириг колхозин ахлачд шиидәд маниг зоваҗаналм. Эн шин бригадир гусеничн машидиг сән меддго бәәҗ. Одак хойр тракторист эвдрв гиһәд хайчксн машидиг ода күртлнь эвдрсинь меддго бәәҗлм. Тер колхозд көдлҗәсн һурвн отрядт дөң кергтә. Мана һардачнрин негмдн, адгтан тәрә хуралһн дуустл, теднд шеф болх зөвтә.— Светлов Адуч тал өгх хәрүһинь күләҗ хәләв.

—Не, эн хойр харһсн хөөн көдлмшин туск күүндврнь чилхмн биш. Тенд күүндснтн баһдну? Шулуһар нааран хотур өөрдцхәтн,— болҗ Зоя эдниг дуудв.

—Уга, Иван Иванович, би чамла зөвшәршгов. МТС-ин һардачнр түлкәчнр мет тракторист болһна ардас дахсар көдлмш ясрх гиҗ медҗәнч? Уга! Ода ямаран күчтә техник манд ирҗәнә. Дәәнә өмн һарсн хуучн НАТИ-һәр болхла, ДТ трактор йосн арслң болхгов. Дәкәд шин комбайнс болн оңданчн кедү селәнә эдл-ахун машид һарв? Эдниг сәәнәр, йосн эзн кевтә олзлҗ чадх көдләчнр манд бәәнү? Уга! Цаг зуурин механизатормуд хавр-намртнь көдлчкәд, үвлднь МТС-т машидән авч ирҗ хайхнь зу болна.

Адучиг үгән күцц чиләһәд уга бәәтлнь, Зоя дәкнәс келв:

—Болҗ! Болҗ, эс гиҗ хоюрн мини засгла харһхт!

—Зоя, би үгән төгсәсв?— гиҗ Адуч сурв.

—Та хойрин зүтклдән кезәдчн чилшго. Шулун столур суутн!

—Өмнк стол деерән бәәсн чирктә чаһрт һаран күргхәсн урд, нанд амн үгән өгнт, угай?— гиҗ, эн хойриг стол һатц суулһчкад, Зоя цегән хаврин теңгр мет цеңкртсн хойр нүдән бүрлзүлҗ сурв.

—Юн гиҗ үгән өгхмби?—болҗ Зояг наадлҗ-шоглҗахинь медә бәәҗ,

172

нег дууһар хоюрн сурв.

—Та хойр көдлмшин тускар зүтклдхәс биш, хаҗудк әмтән оньһхшт. Би яахмб? Амрхар гертән ирләв. Эндр асхн — амрлһна асхн.

—Тегәд юуна тускар күүндхмби?— гиҗ Иван сурв.

—Умшсн дегтрин тускар, үзсн кинофильмсин тускар, искусствин тускар. Көдлмшәс талдан күүндвр баһий тегәд?— Зоя өмнән бәәсн чиркән һартан авн босв.

Һурвулн нег-негнәннь мендин төлә сөңгән өрглдәд, серглң-дерглң, инәдтә-наадта сууцхана. Зоя хая-хая босад, стол деерк хот сольна. Кедү сергәд, седклән аатрулхар седвчн, өдрәһә Чопоровин келсн үг Адучин зүркинь хәәрәд, төвкнүн суулһхш.

Адуч МТС-ин көдлмшәс һархасн әәҗәхмн уга. Захан колхозд одад, ямаранчн көдлмш кеҗ чадхан меднә. Зуг өөрхн иньгүдтән һолдк зүркндән хадһлсн һашун тоолвран секҗ, селвгинь соңсхар седв.

Терүнә тускар Светлов бас ухалҗана. Зуг яһҗ тер гиигн биш күүндвриг эклхән медхш. Бийнь өр өвдсн бәәдл һарһхла, Адуч таасх биш, өмнәснь керлдәд алхмн. Тегәд Адучин шархинь көндәлго, яһҗ ил күүндвр дуудҗ авхан Светлов тоолна. Эн хойрин дотрк ухаг эс медсн Зоя хаҗудк стол деер дуулулҗасн патефона тааваһинь сольв.

—Ю дуулулхмб?—болад, Зоя залусур эргәд хәләв.— Ишклң юм идсн кевтә, та хойр юңгад маңсиҗәхмбт?

—Ээ, Зоя, Зоя! Чамд ода чигн кесг юм медх кергтә,— гиҗ Адуч хөкрләд, үгән эклхәр седв.

—Икәр медхлә, эртәр көгшрхч. Би ю медх зөвтәв?— Зоя сурвртан хәрү күләв.

—Адгтан, намаг ссылкд бәәх күүһинь меддвч?— гиҗ Адуч, оңдан күүнә тускар келҗәх мет төвкнүнәр инәмсглв. Болв эннь байрин инәмсглһн биш.

—Терүгичн кезәнә меднәвидн! Болв Алдр Төрскнә дәәнд орлцад, цусан асхҗ йовсичнь бас меднәвидн! Ленинә партин зергләнд бәәһәд, тер чинртә нерән һутал уга, чик хаалһар йовхичн бас меднәвдн! Чини иньгүд бидн, хамдан көдлдг үүрмүд—келсн үгәрн, кесн төрәрн, седклдчн кир дусх йовдл һарһв, угай?— болад, Зоя һартан бәрҗәсн патефона тааваһан өрчдән шахн Адучин өөр ирҗ зогсв.

—Зоя! Би оңдан төрин тускар келхәр седҗәнәв. Эндр асхн эврә чееҗ дотркан таднд медүлх зөвтәв. Зуг би тадниг соңсхитн эрҗәнәв,— гиҗ

173

Адуч саналдад ормасн босв. — Мини эцк, теегин салькнд туугдсн хамхул мет хальмгин байнас мөлтрәд, теңгин хазгин аду хәрүләд, тендәс көөгдәд, Көк теңгсин салгт нәәмәдлгдәд, өрк-бүлән асрхин төлә олнцгарн маля кеһәд, орчлң эргсн күн бәәҗ. Зуг Алдр Октябрь Әрәсәд болсна хөөн төрскн теегтән тогтнҗ бүүрлсн бәәҗ. Һучдгч җил эврәннь селәнд колхоз бурдәлһнд орлцад, бригадир көдлҗәһәд, һучн дөрвдгч җилд гемәр өңгрв. Тиигхд, арвн негтә намаг, эктәһим дуудҗ авад, дор орад ирхләрн, эцкм иигҗ келлә:

—Чи, эмгн, арһта болхла эн көвүһән сурһулинь бичә хаюл. Цааранднь советин йосн чик хаалһднь орулҗ, кү кех. Мини седклм төвкнүн.— Эн сүүлин герәсн билә. Җил давад экм өңгрв. Арвн хойртадан өнчн күүкд бәәдг герт орад, дән эклсн җил селәнә эдл-ахун техникум чиләләв. Техникумд бәәхдән — комсомолд, фронтд орхдан — партьд орлав. Ахрар келхд, одак мини сурһуль-эрдм уга эцкин келсн күцв. Парть һартасм көтләд һо хаалһдм орулв. Эн хаалһ һарһсн экэцкләмм әдл эңкр. Зуг эндрклә әдл эвго йовдлмуд үзгдхлә, элкм эвкгдәд бәәнә.

—Юн болв? Нанас ю нууҗахмт?—болад, Зоя әәмҗ залуһурн хәләв.

—Медҗәнч, эндр Чопоров МТС-т ирлә, одак... альд көдлдгинь эс меднч?—гиҗ Иван, бийнь һооднь келхдән хальтрулв.

—Меднә. Милицд көдлдг, нег иим бичкний?— Зоя һаран столла

дүңцүлҗ бәрв.

—Э-э. Тегәд тер «бичкнчнь» Адикиг көдлмшәснь сулдхтха гиҗ манд заквр өгв.

—Юн, юн? МТС-ин директорт заквр өгх йос терүнд кен өгсмб?— гиһәд, Зоя уурлад одв.

—МТС-ин директорт заквр өгдг арһ уга. Болв намаг көдлмшәсм һарһад, талдан һазрур йовулх зөв терүнд деерәс өггдҗ,— гиҗ Адуч цәәлһҗ өгв.

—Сталинд болвчн бичх кергтә!— Зоя дуулҗасн патефонан хайчкад, Адуч Иван хойрин өмн ирҗ зогсв. —Тиим йосн бәәх зөв уга, неклдәд негинь олх кергтә!— Зояд тольс гиһәд, җил хооран Владиславин келсн үг уханднь орв.

—Урднь Сталинд бичсн уршгарчн, эндр өдр күртл иигәд тәвҗ өглго көөлдәд, өшәһән авхарчн седәд йовцхадг болх гиҗ саннав.— Адуч хавтхасн папирос һарһад, һал орулад, хойр дәкҗ кииләд утаһинь

174

һарһчкад, өмннь зогсҗасн Зоян һарас авад, Иван бий хойриннь хоорнд суулһчкад келв:

—Дән чилснә хөөн нааран ирчкәд, удлго негн деерән һарх, удан иигҗ бәәх зөв уга, гемтә, гем угаһинь йилһх гиҗ өдр болһн күләдг биләв. Тиигҗәтл, дөчн йисдгч җил, Молотовин һар тәвсн шишлң тоод бәәх улсин туск заавр ирхлә, Сталинүр бичг бичсм тер. Юуна тускар бичләв? Ода та хойрт келснәннь тускар бичләв. Сар давб — хәрүнь уга, хойрдгчнь давб — бас уга. Һурвн сар болсна хөөн намаг Олуйскур дуудулҗ. Комендатурт ирхлә, күләҗә гинә. Тер өдртән хәрү уга. Маңһдур асхнднь ирхлә, Чопоровин өөр мини таньдго хойр офицер бәәнә. Намаг үзәд, хоорндан докъя өглцчкәд, столын яршгас Сталинд мини бичсн бичг һарһв.

—Чи бичг бичлч?—гиҗ таньдго капитан сурв. Өмннь стол деер мини бичг ил бәәнә.

—Бичлә.

—Альдаран? Кенүр?

—Москваһур. Сталинүр.

—Сталинүр бичг бичтхә гиҗ чамд кен зөв өглә?— Офицер нудрмарн стол цокв, өмнк бекнь, карандашнь өсрәд одв. Хойр талнь суусн Чопоров таньдго лейтенант хойр пүүхлзәд, нохас кевтә эзнәннь докъя күләлдв.

—Бичг бичдг зөв нанд угав тегәд?

—Таниг мөңкинд шишлң тоод бәәлһх йосн һарсиг медхговч? Чамд келсн угай?

—Үр капитан, үүнәнтн тәвсн һарнь бәәнлм,— болҗ Чопоров зуһудн сөгдәд бәәнә.

—Манд умшҗ өглә. Зуг би эс зөвшәрсн учрар, эврәннь седклән бичләв. Сталиниг хәләх...— гиһәд эклхләм, намаг чиләһәд уга бәәтл, одак капитан чирәнь балм болҗ улаһад ормасн хәәкрв:

—Чи Сталинд күн болһна бичг умшад суудг цаг бәәх гиҗәнчи? Правительств тана тускар шиидвр һарһхларн, Сталинә зөв угаһар кеҗ гиҗ медҗәнч?

—Би иткҗәхшив. Кемрҗән мини бичг күрсн болхла, яһвчн хәрүһинь өгх билә...

—Болҗ, болҗ! Хөөннь иим бичг бичхләрн, энүнлә харһхч!— гиһәд, хойр һариннь хурһдар терм кеһәд үзүлв. Тер күүндврин хөөн Чопоров даңгин намаг иигәд мөрдәд, көөлдәд, харшлхар йовдгнь эн.

175

—Тер элмрмүд бичгичнь Сталинд күргсмн уга! Тернь лавта, — гиҗ Зоя халурхҗ келв.

—Яһҗ медхв. Би чигн тиигҗ санҗ биләв. Зуг шидрә оңдан тоолвр орна.— Адуч гейүрснәһәр үүрмүдүрн хәләв.

—Урднь эн төриг төртән авдго биләв. Чини эн келснә хөөн эн төрчнь мини санснла әдл амр биш. Бүкл келн-әмтиг нүүлһсиг Сталин медх зөвтә,— болҗ, ода күртл күүндврт орлго суусн Светлов келв.

—Дәкәд, бүкл келн-әмтн кевтән бузр гиҗ кенчн иткшго. Би нааран МТС-үр ирхәсн урд негхн хальмг үзләв. Тернь мана дивизин командир, генерал — хальмг күн билә.

Дөчн дөрвдгч җил август сард мана дивизь Неман һол һатлад, түрүн болҗ Государственн меҗәд күрлә. Тер дәәнд болсн нег йовдл эндр өдр күртл седкләсм һархш. Мана дивизь Витебск багт бәәсн немш церглә догшар бәрлдәд, шүрүн омгта кевәр дәврәд орҗ йовсн цаг билә. Би «Прощай, Родина» гиҗ салдсмудын нер өгсн дөчн тавн миллиметров товд негдгч номер биләв. Өмнәсмдн немшин нәәмн танк һарч ирв, хойрнь һоодан мини тов хәләһәд аашсн болҗ нанд медгдв. Мана расчетн командир сумнла харһад хорҗ одсн төләд, би товин негдгч номер болн командирин даалһвр хамднь дааҗасн цаг. Күн сүрдх бәәдлтә төмр дәәсд, манур өөрдәд ирв. Тустнь зөвлҗәһәд хахар товиг белдвидн.

Хойрдгч номер һартм хавлулад өгсн товин сумиг, би дегд икәр

сүрдчкәд, товин амарнь зүүҗ чадлго, һартан бәрчкәд, зогсад бәәҗв. Тиигҗәтл, ээм деерм нег күн генткн һаран тәвчкв. Эргәд хәләхлә, мана генерал! Цаад бийднь полкин командир, дәкәд командирән ууҗмас үзхәс биш, тиим өөрхнәс үзәд уга биләв. Танкас әәсн деерән, генералас сүрдчкәд, һартан бәрҗәсн товин суман һазрт унһачкв. Мини сүрдсиг медсн генерал иигҗ келв:

— Танксиг өөрдүлчкәд хахар бәнт? Тертн чик шиидвр. Алдлго тусцхахт!—генерал күзүндән дүүҗләтә дурнаван һартан авад, окопин амн деер тохаһан эвлҗ тәвәд, өмәрән зөрҗ хәләв.

Генералын зөрмг бәәдл, төвкнүн келсн үгмүд нанд сүр немҗ омгшав. Тегәд һурвдгч сумарн хортна түрүнк танкинь шатаввидн. Арднь йовсн танкс хәрү эргҗ зултл, генерал мана өөрәс һарсн уга. Тиигҗ дәәнә хамгин үүмәтә, догшн цагла мана генерал салдсмудла хамдан бәәсмн.

Мана генерал Государственн меҗәд дивизьнь түрүн күрсндән герой

176

нер зүүлә. Тер — хальмг теегин үрн билә.

Дәкәд энд МТС-т ирәд таньлдсн шунмһа тракторист Лиҗин Һәрә, нертә комбайнер Манҗин Церн эдн бас хальмгуд. Эн улсиг күнд засгла харһулх гем һарһҗ гихлә — би кезәдчн иткшгов. Миниһәр болхла, эн бүкл келн-әмт нүүлһснд эндү һарч одсн бәәдлтә,— Иван тачасн папиросин һалынь унтрав.

—Та хойринәр болхла, гегәнчн уга, герлчн уга бутү харңһу болҗана. Яһҗ терүнәс хаһцхин тускар негчн үг келхшт!— гиҗ, хойраһинь гемшәҗ Зоя керлдв.

—Хөвәсн цөкрдмн биш, удан иим бәәдл бәәх зөв уга. Үнн юмн кезәдчн үнндән һарлго бәәдмн биш!—гиҗ Иван хөрв.

—Эңкр иньгүд минь, би яһсндан хөвәсн цөкрх биләв? Эндр таднла седкләрн күүндәд, тана сүв-селвг авлцсндан хөвдән байрлҗанав. Шишлң тоод бәәлһн цаг зуурин йовдлынь би лавта медҗәнәв. Нариг альхар халхлҗ болхий тегәд?—болад, Адучиг босхар седхлә, Зоя ээмәснь хәрү татҗ суулһчкад, хойраннь күзүнәс теврв.

—Нариг альхар халхлҗ болшго!

Терүнәс чик дүңцүллһн бас олдшго!

Чопоровин эндр келсн үгмүдин тускар күүндәд ирхләрн, эднә зүтклдән улм гүүдв.

—МТС-ин агроном колхоз болһныг кергтә цагтан эргх зөвтә. Шишлң тоод бәәх күн комендантын зөв угаһар иигән-тиигән йовх йосн уга. Тер учрар би МТС-т цааранднь көдлҗ чадшгов. Теднд Берияс ирсн заквр бәәдгчн,— гиҗ Адуч цәәлһв.

—Тиим йосн уга болх. Би иткҗәхшив, Ваня. Маңһдур намаг балһснур тәв, би үнн-худлынь эврәннь чикәрн соңсҗ, нүдәрн үзлго хәрү ирхшив!— болҗ, Зоя һаньдглв.

—Зоя балһс орад негинь медәд ирхлә яах, Адик?— Светлов үүрүрн ширтҗ хәләв.

—Әрлһтн цааран. Бийдән харта күн бәәхий? Тиим заквр бәәхинь лавта медәд, би келҗәнәв.

—Яһсн сән болх? МТС-т көдлҗ болшго болхла, балһс ор, тенд көдлмш дала. Би экдән бичнәв. Мана патьрт бә,— гиҗ Зоя халунар келв.

—Уга... Би балһс оршгов. Захан колхозд көдлҗ чадхв...

—Терчнь чик шиидвр. «Победа» колхозин ахлач чамаг колхозурн һархла, агроном орулҗ авх биләв гиҗ келҗәлә.

177

Иван Светлов Адучин шиидвриг дөңнв.

* * *

Гиич һарсн дару Иван Зоя хойр кевтв. Иван көнҗлдән орн, баатр нөөрт диилгдв. Зуг Зоя түүрчәд унтҗ чадлго бәәв. Эн цунцгас көлтә биш. Адучин туск тодлвр чееҗинь дүүргнә. Эн түрү-зүдү цагтнь өөрнь җирһлзовлңгинь хувацх итклтә иньгнь бәәсн болх яһна? Кен терүнд һол зүркнәсн селвгән өгхмб? Орчлң деер ор һанцхарн бишв тер! Нег цагт ман хойрин җирһл негдн эс гилү? Зуг заячин залвр оңдан болсн биший. Тегәд юн терүнд харш болв. Мини гем болхий? Кезәнә болсн йовдл көлврҗ чееҗинь дүүргв.

...Зоя Адучла цүүглдсн асхндан бәәсн гертән гүүҗ ирн, хувцтаһан орн деерән унв. Кесгәс нааран Адучиг седклән келх гиһәд күләһәд, цөкрәд, эврән экләд келснь тер. Болв Адучас күләҗәсн хәрүһән эс соңсхларн, ухаһан гееһәд, яһҗ-кегҗ герт орсан медхш. Сөөнь дуусн чирм гиҗ унтсн уга.

«Адуч намаг яһад меклв? Меклҗ ю кев тер? Би эврән терүнлә харһх сүүр, цаг хәәһәд, улм өөрдх учр некәд эс йовлу? Таньлдснас авн кесг сарин туршар нанла харһх болһндан байрлсн бәәдл һарад, мана сансн, келсн тоотыг күцәдг эс билү? Тиигәд бәәхләнь, би эврәннь геннә уршгар, бийдән дурлҗана гиһәд, ухан-сегәһән гееһәд, неклдәд гүүһәд бәәдг эс билү? Уга, нанд дуртаһан эс келвчн, бәәдләрн медүллә!

Нань ман хойрин хоорнд юн билә? Тиигхлә, эн оңдан күүкнд дурта бәәсн болҗана. Кен медхв? Зуг нег дәкҗ Адуч үгин хоорнд: «Урднь дотран күүкнд дурлдг болвчн, седклән һарһҗ келҗ үзәд угав. Нанд күүкд дурлдг бәәсн угаһинь бас медхшив»— гиҗ келлә. Тиим болхла, ода яһад бидн хойр җирһлән негдүлҗ чадшговидн гиҗ келв?

Эн хойр үгин алькнь үнн болхв? Яһв-кегв Адуч нанд худл келчкв! Өр цәәхлә, эрт әрлх кергтә. Энд цааранднь нанд бәәһәд керг уга». Иим бат шиидвртә Зоя өрүн һарчах шар нарнла урлдҗ, йовдцн машинд сууһад, Олуйск орв.

Кезәд болвчн кевтә-янзта хувцта, бийән тогтунар бәрдг Зоя, нүднь хавдсн, чирәнь үмгдсн, үснь арвасн цаг биш цагла орҗ ирхлә, райзон начальник — медәтә, үснднь буурл орад бәәсн — Лысенко, алң болад,

178

ормасн босад, орҗ ирсн күүкнәс сурв:

—Юн болҗ одв?—Зоя хәрү өгсн уга.— Гертәсчн му зәңг ирвү?— болҗ, эк-эцкнь балһснд бәәдгиг меддг начальник дәкнәс сурв.

—Намаг көдлмшәсм сулдхтн.

—Юңгад?—гисн сурврнь хәрү уга үлдхлә, өр өвч Лысенко, Зоян гербүлднь нег шалтг харһсн бәәдлтә гиҗ санв.

—Көдлмшәс сулдхар седҗәхлә, зөв-учран бичәд, эрлһ өг.

«Гер-бүлнь түрү болсн учрар көдлмшәсн сулдхгдв»— гисн цааста Зоя төмр хаалһин станцд ирв.

Күүнә уха медснәс нааран бәәһәд, өссн-боссн, кесг миңһн кү багтадг, шуугата төрскн балһсн Зоян зөвүр мартулҗ, байр бүрдәсн уга. Хамдан институт чиләсн көвүд-күүкдин кесгнь балһснд үлдлә. Теднә нилчәр Зоя дарунь көдлмшт орв. Болв урдк альвн-дольгн йовдлмуд давтгдхш. Оньдин серглң-дерглң бәәдг, тиньгр чирә-зүснь цолдв. Зояг чееҗдән зовлңта-зөвүртә бәәхинь үр күүкднь медәд, юуһар болвчн аатрулхар седцхәв.

Кесг сарин туршарт Зоя хөвәсн цөкрлго, Адучиг харһх гиҗ сандг билә. Адгтан бичг илгәх гиһәд кесгтән күләв. Уснд чивсн төмр мет зәңг ирхш.

Селәнә эдл-ахун управленьд, көдлдг һазртнь энүнд шин үүрмүд иньгүднь олн болв. Тедн дунд, управленьд ах инженер көдлҗәсн Светлов Ваня Зоян сүүдрнь кевтә, альд болвчн харһад, оньдинд дахлцсн йовдмн.

Светлов догшн дәәнә хаалһар дәврәд һарла. Төрскнә үрдүднь андн деермчнрлә ноолдад, хәәртә цусан асхҗасн цаг билә. Болв арднь үлдсн, өсҗ йовх урһмл мет баһчудын гегән-герлинь таслшгон кергт, сурһулин заведеньс тасрхан уга көдлцхәв. Зуг тер улсин чирәд, урдкла әдл тиньгр бәәдл үзгдхш. Альд көдлҗәх күн болвчн, төрскнәннь диилврт чидлән нөл уга гүҗрцхәв. Радио өдр болһн балһсдан, селәдән немшин һарт үлдәсн һашута зәңгс авч ирнә. Деермчнр Иҗл һолур өөрдв. Эн догшн хату-мөтү цагла Светлов арвдгч класс төгсәв. Хамдан сурчасн арвн хойр көвүд: «Маниг фронтур йовултн»— гисн эрлһ өгв. Дарунь эврәннь балһсн деер бүрдҗәсн полкин ханьд орҗ, дәәнә сурһуль һурвн сард дасад, тер намртан, Иҗл һол деер болҗах догшн дәәнд орад, дәрин утанд, ноолдана гүдүд залуршсн болдг. Ванян полк фашистск деермчнриг Иҗл һолын амнас Одер һол һатлһҗ көөһәд, ичәнүрнь хавчад авад ирв. Дөчн тавдгч җилин апрель сарин һучнд, Светлов Берлинә захд күнд шавла

179

харһв. Дән чилсн җил госпиталяс эдгҗ һарад, хәрҗ ирәд, институтд орв. Терүгән чиләһәд, селәнә эдл-ахун управленьд ах инженер болҗ көдлв. Управленьд хойр зу шаху күн көдлнә, тедн нег-негән хоорндан өөрхн таньхш. Болв шин ирҗ көдлмшт орсн Зояг кесгнь үзн темдглв. Светлов бас теднә негнь билә.

Зоя кенинь чигн доталдго, кенинь чигн һазалдго билә. Цугтаһинь әдләр тевчәд, көдлмшин тускар күүндхәс биш, оңдан күүндвр эклхлә, күүрт орлго йовҗ оддг билә. Тегәдчн кесгнь цөкрәд заагрв. Зуг нег зөрснәсн хәрү хәрдго Иван Зояг тәвҗ өглго дахлцв.

«Зоян сүүдрнь»— гиҗ үүрмүднь наадлдг билә. Тиигҗ өрәл җилин туршарт эн хойр үүрлв. Халта Зояһас хорад, Иван седклән һарһҗ келҗ чадад бәәв. Нег учр деерәс Иван Зояд седклән келҗ, хәрүһинь соңсх зөвтә болв.

Управленьд олн инженермүд көдлнә. Цуһар гишң медәтә улс. Зуг Иванла әдл одахн институт чиләсн һурвхн көвүн көдлдг билә.

Нег асхн управленьд болсн партийн хургт «МТС-мүд һардлһна көдлмш ясрулхин тускар» гидг төр тәвгдв.

—МТС-мүд сулар көдлҗәх һол учрнь — селәнә эдл-ахун медрл уга улс һардсн уршг,— гиҗ тер хургт Светлов келв. — Урднь тракторист, шофер, багш көдлҗ йовсн улс МТС-т һардачнр көдлҗәнә. Нам нег МТС-

турднь ресторана директор көдлҗ йовсн күн бәәнә. МТС-мүдин зәрм һардачнриг соляд, селәнә эдл-ахуд эрдмтә улс эс илгәхлә — көдлмшнь ясршго,— болҗ Иван үгән төгсәв.

Хург йир шуугата болв. Босҗ үг келцхәснь: «Ивана келсн үг чик, зуг ода деерән тедниг сольдг әмтн уга, специалистнр ховр»— гилдцхәв.

—Яһад уга болҗахмб? Эн хургт най шаху коммунистнр бәәнә. Бидн цуһар селәнә эдл-ахун специалистнрлм. Ард хоцрҗ йовх МТС-мүдт одх нег арвн күн олдшгой? Олдх!— гиҗ Иван суусн ормасн хәәкрв.

—Тиим болхла, эврән яһад эс однач?— Хаҗуднь суусн, нүдндән козлдурта, медәтә агроном Иваниг хордав.

—Кемрҗән намаг иткәд йовулхла, тракторн бригадирәр чигн однав,— болҗ Иван хәрүцв.

Тер асхн Иванас талдан һурвн агроном, нег инженер МТС-үр йовцхах болҗ хург деер үгән өгцхәв.

Хург ора чилв. Иван хургас һарад, хол биш бәәсн Свобода гидг площадяс трамвайд сууһад хәрхмн билә. Зуг тер өргн Ленинск

180