Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990
.pdfпроспектәр йовад, йисдгч Алтайск уульнцд күрәд, өмәрән һарв. Эн уутьхн, һо биш, бальчгта уульнцар Иван кесг дәкҗ Зояг гертнь күрглә. Зоя негчн гертән ор гиҗ энүг дуудсн уга билә. Эндр теңгр өгәд, харһадчн бәәх гиҗ санад, Иван һарснь эн. Болв эн асхн эдн харһсн уга.
Маңһдуртнь Зоя көдлмштән ирчкәд, асхн болсн хургин шиидвр хамдан көдлдг улсасн соңсв. Кен МТС-үр йовх болсинь бас медв.
Зоя урднь кесг дәкҗ дотран Адуч Иван хойриг дүңцүлдг билә. Тогтун болн һольшг Адучар болхла, шулун-шудрмг, хөкр Иван гиигн бәрцтә болҗ Зояд медгддг билә. «Болв Светловиг әмтн күндлнә. Иван медрлттә инженер. Бүкл коллектив күндлдг күн нанд яһҗ эс тер таасгдна. Эс таасгдна гисн юн үгв? Бүкл өрәл җилин туршарт бидн эс үүрлвидн? Зуг Адуч Иван хойрин кенднь дурта болхув? Адучд би дурта болвчн, тер нанд юн гилә? Күүг бийдән күчәр дурлулҗ болшго. Иван дурта угаһинь альдас меднәч? Адучла әдл тиим хәрү өгхлә, яһнач?» — гиҗ, урднь хальшрсн Зоя саглв.
Урднь, негчн герүрн эс дуудсн Зоя, генткн эндр асхн Иваниг манаһур орий гив. Зоян эк, Нина Федоровна, тәв һарч одсн наста, баахн үзлтә, кевлүн цогцта күүкд күн. Эцкнь дәәнд алгдсмн. Арднь Нина Федоровна хойр күүкән асрад, әмтнә җирһлин хаалһд орулхар зүткв. Бичкн күүкнь энҗл арвдгч класс чиләҗәнә.
Зояг генткн Олуйскас күрч ирхләнь, экнь бас зовб. Болв дарунь мартчкх гиҗ ицв. Өрәл җилин туршарт күүкнь Адучиг мартлго гейүрәд бәәхләнь, экин зүркн алдлго медәд, күүкндән санань зовдг билә.
Иваниг урднь һурв дәкҗ кинод күүктәһән одхларн, үзлә. Шудрмг, хурц хәләцтә көвүн таасгдла. Зояг Иванта үүрлтхә гиҗ эмгн ицлә. Болв экин седкләр күүкн болҗ өглго бәәв.
Зоя Иваниг дахулад орҗ ирхләнь, хәләҗәсн арвдгч классин тетрадьмудан стол деерәсн шулуһар хөмчкәд, экнь тедниг тосв. Нина Федоровна дундын школд математик заадг билә:
Светлов Иван тиигҗ эн бүлин ханьд багтҗ, өөрхн күнь болв. Баһчудын седкл ирлцҗ, җирһлән негдүлснднь Нина Федоровна байрлҗ, зүркнь талваҗ, эврәннь хәрү эргшго баһ цагнь ирсн чигә болв.
Нег цөөк хонсна хөөн Иван: «Намаг Глотовск МТС-үр илгәҗәнә»— гисн зәңгтә ирв. Эн зәңг, түрүн авгтан, Зояг сүрдәв. Болв эн кезәнә Адуч
181
гем уга гиҗ шиидлә. Тер бийнь, яһҗ харһхв гиҗ, Зоя санад, Иванд энүнә тускар нуулго келҗ өгв. Зоян келсәр болхла, Адуч сән, үүрсг-иньгсг, ухата көвүн болҗ Иванд медгдв. Шин бәәрнд күрәд, Адучла ах-дү метәр бәәх болҗ хоюрн шиидв.
...Нүдән аньчксн Зояд урдк давсн цагин йовдлмуд чееҗинь дүүргв. Хаҗуднь, эрүл-дорул күүнә унтдг, бууһар хавучн сершго бат нөөрт диилгдҗ эңкр иньгнь — Иван кевтнә. «Эндрәк келгдсн үгмүдин тускар тоолҗ, ах-дүүлә әдл эңкр Адучд яһҗ дөң болҗ, эн хату-мөтү цагтнь зовлңгинь хувацхув»— гисн тоолврта Зоя бәәнә.
* * *
Кен чигн күн бәәсн һазртан иҗлдхләрн, эңкр болҗ одна.
Адуч Глотовск МТС-т дөрвн җил көдлв. Эн МТС-ин, нег хәврһәрн дальҗиҗ одсн му модн герт бәәх контор — бәәшң болҗ медгдәд, Глотовск селәнә аһарнь серглң, уснь әмтәхн, һазрнь каңкнсн сәәхн үнртә болҗ медгднә. Болв хамгин үнтә, седклин киләсн болдгнь — Иван Зоя хойрин иньгллһн билә.
Адуч Макаров селәг, терүнд бәәх колхозиг сәәнәр меднә. Шин ирсн һазр ямаран болна, әмтн яһҗ тосна гисн тоолвр терүг эзлнә.
Тавн хонгин туршарт кеер бригадт көдлҗ йовсн улсла харһад, зәрмсиннь бәәх бәәдлинь гертнь үзәд, Адучин бахнь ханв.
Кемрҗән тавдгч бригадт цаглань эс ирсн болхла, хойр зүсн буудяг негдүләд, тәрәнә экиг үрәһәд хайх бәәҗ. Цаглань дөрвдгч бригадт тоосс эс олҗ өгсн болхла, соломан шатаһад, үвлдән малдан хот уга үлдх билә. һүрвдгч бригадт энүг ирхлә, свекл малтҗасн тракторин плугнь эвдрәд, ик свеклмудыг өрәлинь керчәд һазрт үлдәһәд йовсн илдкгдв. Адуч плугинь ясад шинәс йовулхла, свекл цеврәр малтгдв.
Уга! Кедү келвчн колхоз болһн агроном уга бәәҗ чадшго. Колхозмудт агроном уга уршгар яһҗ агротехник эвдгднә? Терүгинь МТС-т көдлҗәсн агрономчнр цуг меднә, зуг МТС-ин көдлмшин зура күцәхиг эднәс бас сурна. Юуһинь нуухув, чидлнь даву болад, зәрмнь агротехник эвдгдсинь ил үзә бәәҗ эс үзсн болцхана. Эн хамгнь колхозмудт, аш сүүлднь государствд харшлтан күргнә. Агроном колхозд кергтә гиҗ, Адуч оньдин келдг билә. «Эврән колхозин агроном болчкад, ямаран тус эн эдл-уушт би күргх зөвтәв! Мини чидл күрхий?» — гисн тоолврта Адуч,
182
дөрвдгч бригадас Макаров селәнүр һарв.
Селәнәс хол биш, хаалһин ам көөһәд, нег трактор һазр хаһлҗ йовна. Адуч дассн авъясарн кирз һоснаннь түрәд шурһулһата йовсн линейк һарһҗ авад, хаалһ дахулад, хаһлсн һазрт тәвәд кемҗәлв. Хөрн хойр сантиметр болҗ һарв. «Сәәнәр хаһлҗ йовна. Кенә трактор болхв?» — гиҗ санад, өткн хар утаһан деегшән хаяд, күрҗннәд ирҗ йовсн тракторур хәләв. «А, одак хуучн НАТИ бәәҗлм»— гиҗ санв.
Эн дәәнә өмн МТС-т ирсн, керосиһәр йовдг, хуучн СТЗ, НАТИ гидг тракториг энҗл үвл яслһнд оруллго хамхрха төрмүдтә хамднь заводур хәәллһнд йовулхар седҗәсмн. Болв «Универсал» тракторт көдлҗәсн Лиҗин Һәрә эврән ясад, нег җил көдлнәв гиһәд сура бәәтлнь энүнд өгсмн.
Дәәнә хөөн эн НАТИ тракторин ормд ДТ-54 гиһәд, чидлтә болн кимд тосар көдлдг трактор һарв. Зуг эңдән МТС-т ирлһн баһ, хуучн трактормудын арһта гиснь, хуучн хувциг хатхад, халасн деернь халас тәвәд өмссн мет ода бийнь эдлгдә.
Һәрә эн трактортан хаврас нааран көдләд, җөөлнәр хаһлсн һазрт хүврүлхлә, шин, энҗл ирсн ДТ-һәс тату бишәр көдлмш кесинь, Адуч МТС-т бәәхдән меддг билә.
Тракторан зөвәр ууҗмд зогсачкад, йовн йовҗ һаран му кенчрт арчн, Һәрә аашна. Эн ээмтә-далта, зөвәр сивһр нурһта, гилисн төгрг хар нүдтә, далһа маңната, отхта чилм хар үстә, инәсн цагтнь ирзәһәд һанцхн шүдднь цәәдг, төгрг хар чирәтә, хөрн тав күрсн наста залу билә.
—Мендвт, Адуч! Таниг һоодан йовҗ одх гиҗ медәд зөвәр адһв.
—Трактор үзә йовҗ, би йовшголм.
—Таниг мана колхозд көдлхәр ирҗ гиҗ соңслав, зуг та гертән бәәҗ өгхшт.
—Тиим. Түрүләд хол бригадмудла таньлдчкад, дәкәд тана бригадур ирүв,— гиҗ Адуч деед үзгүр һарарн заав.
—Не, көдлмш яһҗана? Һазр хатуй?
—Уга. Эн сүл орсн хурт һазр һәәвһә гидгәр девтв. Плуг шигдәд, йир сәәнәр хаһлна.
—Өвгн яһҗ көдлҗәнә? Наснь ирәд, зүркнә гем ирсн күн мет дегәд икәр түңшсн әнь соңсгдад йовдмби,— гиһәд тедүкн зогсҗасн тракторурнь заав.
183
—Гем уга. Кемрҗән үвлдән сәәнәр эмнхлә, дәкн хойр-нег җилд күчкөлсән өгч чадхмн. Адуч, өцклдүр, урҗ өдр, хойр өдр дараһар таниг Федор Васильевичинд хәәҗ одхла, уга бәәҗт.
—Ямаран кергтә биләч? Ода келхнч.
—Дала керг уга. Зуг таниг манаһас эндр асхн цә ирҗ уутха гиҗ келхәр седләв.
—Цә ууна гидг, мод хамхлснла әдл биш гиҗ, орсмуд келнә. Цә ууҗ болҗана,— гиҗ Адуч хөкрлв.— Би эндр ахлачла харһх бачм кергтәв. Маңһдур ирхлә, яах?
—Эндр ирсн болхла, сән болх билә,— болҗ Һәрә келв. «Өдгә цагт әмтнд дала үлү хот-хол бәәхш, кү тоохар хот-хоолан бел кечкснчн болх»— гиҗ Адуч тоолв.
—Тиим болхла, би эндр асхн ирнәв. Болв оратад чигн бәәхв.
—Адуч, тиигхлә, ора болвчн иртн!— гиҗ эндр ирх болснднь Һәрә байрлв.
Эн МТС-т көдлҗәхдән Һәрәг дахад, гертнь кесг дәкҗ одла. Һәрән экэцк кесг җилдән үрн-садн һарл уга йовла. Медәрҗ ирәд көвүтә болсмн. Тоодгин өндгн тоота, терүндән йир харта болдг. Тер мет һанцхн үрндән эк-эцкнь арһта болхла, кир дусхашгоһар, эңкрәр өсксмн. Сиврүр нүүҗ ирсн җилд эцкнь өңгрсмн. Дарук җилднь арвн нәәмтә көвүндән экнь гер авч өгсмн. Һәрән экнь, хуучна авъяс-бәрцән хаяд уга, бурхн-шаҗнд сүзгтә, һанцхн көвүнәннь төлә мөңкинд зальврад бәәдг, увшин самнрта эмгн билә.
Нег дәкҗ Адуч Һәрәтә хоюрн ики ора ирҗ хонла. Өрүнднь босхла, Һәрән эк өөмсинь, деер өмсҗ йовсн киилг хойринь уһаһад, хагсачксн бәәҗ. Адучиг эцкин һанц болн өнчинь медчкәд, эврәннь көвүнләрн әдл сандг билә. Тедү дүңгә цаһан седклтә, өр өвч эмгн бәәсмн.
Һәрән гергнь — Хаалһ, өрәр орад, өрчәр һарч одх бәәдлтә, һарнь күрсн хөөн ю болвчн дарунь эд-бод кеһәд һарһчкдг, эвтә довта, өвс хаддг машинә шалһ мет өрвкәд оддг келтә, өндр хо цаһан бер билә.
Эк, көвүн, бер һурвна зүс-зүркн, бәәдл-бәрцнь оңдан болвчн, өр өвч, цаһан седкләрн дегд берк, йилһҗ авч болшго әдл улс бәәсмн.
Адуч колхозин ахлачта, Федорта һурвулн колхозин конторт асхн арвн
час күртл сууцхав. Тавн хонгин туршарт үзсн дуту-дундс, цаарандк көдлмшин диг-дараг ясрулхин туск күүндвр шин орсн агроном болн ахлач, өөрнь бәәсн Федор һурвнд дала билә. Зуг Адуч адһсн бәәдлтәһәр
184
дару-дарунь һарин баһлцгт бәәсн часан хәләҗәхинь медчкәд:
—Иигәд төгский. Федя, ман хойрла әдл биш, баһ күүнд одх һазр чигн бәәдг болх,— гиҗ Шестаков хөкрлв.
—Тиим. Ода деерән мана күүкдлә таньлдҗ авг. Көдлмш баһрулҗаһад, үвлдән хүрм кех кергтә,— болҗ, хаҗуһаснь Федор дөңнв.
—Хәрцхәй.
—Тадн йовтн,— гичкәд, Адуч талдан үзгүр адһв.
Һәрән гер бас Копай-городт билә. Эднә гернь наадк гермүдлә әдл һаза малтад бәрсн болвчн, дотркнь ут болн өргн болдмн. Тегәд баһчуд нәрнаад кехләрн, эднәд цуглрдг билә. Адучиг үзәд, Хаалһ келв:
—Эн күүнтн аашна,— герин үүдн секгдәд, намрин нүд чичм харңһуд, оһтрһуд һал цәклсн мет ут цаһан һал цацгдад, һазр цәәлһчкәд, җиигсн үүднә дуунд җилиҗ геедрәд, бүтү харңһу бүркҗ Адучиг бүслв.
Адучиг герт орад ирхлә, деед бийд суусн улс ормасн босад одцхав.
—Мендвт! Сууцхатн ормдан,— гиҗ, Адуч цугталань һар атхҗ мендләд, столын өөр сулдхсн бәәрнд суув. Герәр дүүрң әмтн хурҗ. Эдн дунд Альма Саңһҗтаһан, Альман дү — энҗл шин экҗл тракторт көдлҗәх Сарң, комбайнер Маңҗин Церн. Наадкснь таньгдхш.
—Домбран цокн бәәтн!—гиҗ, бешин өөр хот кеҗәсн Хаалһ келн, эрст шахлдад зогсҗасн столыг татҗ, герин тал дунд зогсав. Һарар кегдси ут скамейкс стол эргүлҗ тәвб. Ик цаһан хала тәвүрмүдт ууринь һарһулад, хальмгар чансн боднцгта мах һарһад тәвцхәв. Хойр столд әмтн олн болад, зәрмднь суудг зә уга болв. Тедниг хойрдгч саамд сууцхах гиҗ шиидв. Һәрә күн болһна өмн чиркәр дүүргәд шикрин свеклар эврән кесн әрк кеҗ оркв. Чирк эс күртсн дорд бийәр суусн улст, цә уудг ааһст кеһәд, цуһараднь күргв.
Түрүн чиркт кесн әркән Һәрә, орна көлд суусн экдән бәрүлв. Эмгн өгсн әркиг һартан бәрн, деед бийдк булң хәләчкәд эклв:
Не, идән-чигән элвг-делвг болҗ, Зурһан зүүл хамг әмтн амһлң эдлҗ,
Олн тадн, теднә хормаднь багтҗ,— Мууһин сүүлнь болҗ, сәәнә түрүнь ирҗ Һазаһас орҗ ирсн нег ахтн:
Күүнд келүллго, Нохад хуцуллго. Йов гих зарһ уга,
185
Ях гих өвчн уга, Ооср-җолаһан күүнд булагдлго,
Олн дүүнриннь омгинь шантруллго, Олндан туста нег залу болтха! —гиҗ йөрәв.
Адуч дәәнә өмн хаврин каникулд сурһуляс ирхләрн, көгшдин тәвсн йөрәл зервк соңсхас биш, иим чинртә, товчлсн утхта йөрәл соңсад уга бәәсмн. Тегәд дотраснь әрк уух дурнь күрлго бәәсн бийнь, әмт дураһад:
— Йөрәл шиңтхә!— гиһәд, нүдән аньҗаһад уучкв.
Әмтн хотан ууһад босхла, нәр эклв. Альма долан бернтә домбриг чикинь эрҗ, көг орулчкад, хурдар биилдг айс цокв. Сарң өөрән нег баахн көвүтә түрүн болҗ биилв. Хойр көвүн хү салькн мет хурлзҗ доран эргәд, җиңнсн домбрин айст, җиврән делсн эләс кевтә җигтә сәәхнәр биилцхәв.
—Еңсг айсинь йилһҗ цокад, йовуд бииһинь дахулҗ цокад, дора орулхарн, дегәлҗ цокад, дорнь биилүлхләрн, догдлулҗ чичрүләд, домбр цокҗасн Альма бер, доран мел күвклзәд бәәнә,— гиһәд, дорд бийәснь нег көвүн альхан ташн дөгәҗ өгв. Җиңнсн домбрин айст, җирһсн улсин дуунд Адучин зүркн заядар байсв. Көвүд зөвәрт биилҗәһәд, Адуч Саңһҗ хойрт бииһән өгв. Адуч хальмгар биилҗ чаддго билә. Тер бийнь, арһ уга, Саңһҗиг дахад босв.
Саңһҗ дор ормасн хәәч кевтә хойр көлән сольвҗ тәвн, зүн көлән өскәлдҗ тавшад, барун көлән чавчн тавшад, домбрин айс дахад, дор орад биилв. Адуч хальмгин авъясар һаран деләд, һурв дәкҗ эргәд, бииһән өгхәр седв.
—Цернд бииһән өгтн!— гиҗ сурцхав.
Церн босад, Саңһҗта хоюрн бииллһнлә: — Альма, келдг айс цок!— гиҗ бас сурцхав. Биилдг айс цокҗасн домбрч дорнь соляд, келдг айст орулв. Энүгинь эрҗәсн мет Саңһҗ домбрин чикнд одад хадгдчкад, нәрхн җиңнсн дууһар эклв:
Бичкн-лә гинәлә кер-лә мөрнь Биилгдсн-дуулгдсн йовдңта Бичкн күүкн Цаһаниг Бийиһән дахна болһлав, болһлав.
Домбр шиб-шиб гиһәд дор орулхла, дораһур Церн җивҗ ирәд, доңһдсн сарул дууһарн келнә:
186
Өргн мөңгн бүснь, Өрчин махнднь шигднә. Өңгтә чирәтә Цаһаниг
Өөрән сууна болһлав, болһлав.
Баһчуд дара-дарандан бослдад, бииллдәд-дууллдад бәәцхәв. Әмтнә ду, би невчк тогтнхин алднд, дорд бийд күүкд улс шимлдсн бәәдл һарв. Альма Хаалһ хойр һартан неҗәд чирк әрк бәрчксн герин тал дунд һарч ирәд зогсчкад, сөң өргцхәв.
Һашун дуута хоңһр һалзн Һазриһән санҗ доңһдна. Һанцхарн зүтксн бииһән яахув, Һарлцгсн-терлцгсн холынь яахув.
Хойраннь дунь йир сән гидгәр ирлцәд, сарул доңһдсн дууһарн седклинь сергәҗ талвалһв. Адучин өөлсн-өшрсн хамгинь мартулҗ, өрчинь сонрдулв. Хойр бер дууһан чиләһәд, Альма Адучд сөңгән бәрүлв. Хаалһнь хадм экдән бәрүлв. Сөңгән бәрүлчкәд, хооран хойр ишкм цухрҗ зогсчкад, дәкн частр эклв:
Улан хоңшарта хоңһр Һалзн үсиһән хәәҗ доңһдна, Уйхн бичкн насиһән яахув, Ууҗм хол һазриг яахув.
Адуч арһ уга, әркинь уучкад, савднь хавтхасн сарҗңнсн һурвна цаас, цаһан мөңг тәвб.
Сөң бәрлһн угаһар, сән дурарн асхнас нааран әрк ууһа бәәҗ Саңһҗ, Һәрә болн Церн зөвәр халад, кел-аман бүлүдәд бәәнә. Түрүн өгсн әркинь ичрин төлә уучксн Адуч, дәкәд бийднь күртсинь уулго хәрү өгә билә. Зуг ода эн дуулад өгсинь уучкад, зөвәр халад, махмуднь чим-чим гиһәд, менрәд ирв. Дотр бийәснь бахлуртнь һолиһәд һарч ирчкәд, дотркинь үүмүләд бәәв. Босад һарн гихлә, ичснь күрнә.
187
Тер хоорнд күүкд улс баглрад, урднь Саңһҗд соңсгдад уга, һашудсн гейүртә ду эклцхәв:
Иҗл деерәсн һархларн, Үүрмүдәсн салсан медләв, Инәһәд нааддг үүрмүдәсн Үзлцлго салсндан зовнав.
Көкрҗ һарсн үүлнәснь Көвкр цасн киисвә, Көөрх баһ насндан
Көндлңгин зовлңла харһва.
Харлҗ һарсн үүлнәснь Хәәлңгү цаснь кииснә, Хар уга мадниг Хамаран авч йовхмб?
Сахлд хурсн цаңнь Салькн үләхлә, хәәлдг, Седклд хурсн кирнь Селгән ирхлә, һардг.
Күүкд дууһан дуулад төгсәхин алднд, Адучин дотр бийнь улм үүмәд ирв. Терүгән әмтнд медүлш угаһар гертәс һарв.
Адучиг һарад зөвәр болхла, Саңһҗ еңнв:
—Не, одактн иршго болв. Маднла әдл улсла тер юн нәәрлх билә.
—Күүнә өгсн әрк чигн уусн уга!— болҗ үүдн талас негнь дөңнв.
—Маниг зуһудҗана гиҗ медҗәхгов!— гиҗ талдан негнь дөңнв. Эн
хойр күүнә келсн үг, амнь халсн улсин зүркинь бульглулҗ маниг күн гиҗ, мендәнчн келлго хәрҗ одв гисн тоолвр орулв. Дарунь неҗәдхошадар эклҗ әмтн хәрхлә, нәр тарв.
Адуч зөвәрт элк түргәр һазр деер кевтәд, бийән сергәһәд, хәрү нәәрүр орҗ, ханлтан өргәд, зөвән келхәр һарв. Энүг герт өөрдәд ирхлә, хойр бичкн терзәр улң-улң гиһәд һарчасн шамин герл унтрв. «Унтсн әмт
188
босхҗ йовхар, маңһдур нег цол-зав болхла, ирәд келслчн. Зуг наадк нәәрт бәәсн улсла эс мендлснь эвго болв»— гиҗ Адуч санн, герүрн һарв.
Маңһдур өрүнднь энүг орнас босад уга бәәтлнь, ахлач ирв. Колхозин көдлмшин дуту-дундынь дигләд, өдр сө уга бригадмуд,
кеер көдлҗәсн маши эргҗ хәләһәд, сүв-селвгән өгә йовтл, дәкн долан хонг давб. Эн цагин туршарт Адуч тер нәәрт бәәсн улсла цуһаралань гишң харһв. Зуг харһсн болһнь энүнд мендин хәрүһинь өгхәс биш, оңдан төрин тускар күүндхәсн зулсн бәәдлтәһәр йовҗ одцхадг билә.
Өцклдүр кеер һазр хаһлҗ йовсн Һәрәлә харһхла, мендлчкәд, тракторан көндәһәд, цааран һарв.
«Яһад нанас зулад бәәнә эдн? Адучд ил медгдҗәхнь: тедн өөлсн бәәдлтә, юунд? Медҗ авх кергтә». Адуч иигҗ шиидәд, асхн шидр конюшнә өөр мөрән тәәлҗәхләнь, хаҗуһарнь Бамбин Сакл хәрҗ йовхнь үзгдв.
—Мендвт!— болҗ, Адуч тосҗ мендлв.
—А, чи Адучвч? Менд!— болад, хаҗуһарнь һарч йовсн Сакл, тотхҗ зогсн хаҗиһәд күрч ирв.
—Не, көдлмш ямаран? Таасгдҗану?
—Му биш. МТС-т көдлсәр болхла, аһунь баһдан альд, ямаран дутудунд бәәхнь ил медгднә.
—Тиим болхла, сән. Альд көдлвчн дурн-седклән өгч, һартан көдлҗәх
улст һол-зүркнәсн хаҗһринь чикләд, үнн седкләрн зааһад-закрхла, әмтнд күндтә болн тоомсрта болдмн. Кениг болвчн бацхмн биш. Ик сана зүүхмн биш. Чи намаг уха заахар бәәнә гиҗ бичә ацг ав, чамаг баһ-бичкн күн гиһәд келҗәнәв,— гиҗ келәд, Сакл хавтхасн һанзан һарһҗ һал тәвв.
—Келтн, келтн! Юңгад ацг авх биләв,— болҗ, Адуч өвгнә келхиг күләв. Эн нег угаһар келҗәх үг биш, мини һарһсн эндү медәд келҗәнә. Хальмг өвгд күүнә эндү келхәр седхләрн, холас эргүлҗ авч ирәд, теҗгәр келдгинь Адуч меднә. Ода эн өвгн ю келнә?
—Цааранднь нанд келдг үг уга. Би чамаг ухата, төвшүн көвүн, дорас өсҗ йовх мана баһчудт сүв-селвгән өгч, делхднь җивр болҗ, деглзхднь көл болҗ чадх күн гиҗ санлав. Чини наснчн баһ болвчн, дән-даҗгд орад, һалднь шатлго, уснднь чивлго һарч ирсн күн болҗанач.
Тер чамла нәәрт орсн баһчудчн болхла, күүнә уха сәәнәр медәд уга
цагтнь нааран авад һарч ирсн, күзүцәһән түрү-зүдү үзсн улс болҗана.
189
Тер Альмаг дүүтәһинь хойраһинь таньнач. Эцкнь дәәнәс шавта ирәд, энд өңгрв. Манҗин Цернә эцкнь дәәнд үкв. Һәрәнчн эцкнь бас энд өңгрв. Гер болһнас һару уга улс тедн дундчнь уга.
Маниг нүүлһҗ авч ирсн дару, эн бәәрн әмтн хот-хоолар хувалцад, эврәннь гермүдтән орулад, мел бүкл келн-әмтн гем угаһинь медцхәв. Болв хая-хая тоолвр уга улсин келсн һундлта үг соңсхларн, эн бичкдүдин седклнь хорддг билә.
Дән чилсн дару күн цергәс ирхлә, бүкл селән төр кеһәд, соньмсад одцхадг билә. Тер салан цаад амнд бәәсн гермүдт күн ирҗ гихлә, эндәс мана күүкд, Манҗин Церн нань чигн кесгнь гүүлдҗ оддмн. «Ю хәәҗ йовнат! Танахст цергәс ирдг күн уга!» — гиһәд, өмнәснь Кравцова Груня мана күүкдиг көөҗ. Бичкдүдин зүркн әвр уйн юмн. Нанд ирәд, зарһ бәрцхәдг билә. Юн гихв? «Арһулдҗатн, эн ирх, тер ирх»— гиһәд, тиигхд бичг ирҗәсн улс заадг биләв. Удлго цүврлдәд, әмтн ирлдәд бәәв. Мана селәнд хальмгудас зурһан күн ирв. Дәкәд, чамаг Молчанов Федоринд ирсиг, бас күүкд зәңг авч ирв. Урднь, Федор цергәс ирхдән: «Нег хальмг көвүнлә ах-дү боллав, нааран ирхмн»— гиҗ нанд келлә, «Тертн дәәнд йовад, Федорла ах-дү бәрлдсн бәәҗ»— гиҗ цәәлһҗ өгләв.
Чамаг сержантск хувцта, алтн погонта ирсичинь үзчкәд, мана күүкд эврәннь ах-дүнь ирсн мет байрлцхав. Бәәсәрн байн, суусарн өнр гишң, манахс тиигхд бәәсәрн чамаг тооһад нәр кехлә, чи МТС-үр көдлмшт һарч одвч. Ода чамаг мана колхозур көдлмшт һарч гихлә, эднчнь байрлад, нәр кеснь эн!
—Нәр сән болв. Би икәр ханҗанав!— гиҗ, ода күртл тагчг соңсҗасн Адуч келв.
—Эн үгән нанд келәд тус уга, Тер нәр кеһәд, чамаг тоосн улст кел.
—Намаг иртл хәрҗ одцхаҗ.
—Әмтнлә мендлл уга йовҗ одчкад, хәрү ирсн болхговч...
—Уга, би хәрсн угав. А-а! Ода медгдҗәнә...— гиһәд, Адуч Саклд яһад һаза һарсан келҗ өгв.
—Тиим болхла, теднәсн эврән гемән сур.
—Эрк биш.
190