Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990
.pdfзураһан күцәхлә, саак ГЗ-һән авх. Нег шанһ шар магран хаш, нег шанһ ишклң хавстна баланд үлү авлһн бас олз гиҗ. көвүд санна. Болв Адуч тиигҗ санҗахш. «Тегәд чигн чидлм хәрҗ йовхий? Уга. Арвн зурһадгч эргц йовдг арһ уга. Яһна-кегнә дурнь... цааранднь йовҗ чадшгов»— гиҗ санад, бәәсн күчән һарһҗ, Манҗин чирлһ дахад йовҗ йовна...
Аш сүүлднь Адуч көдлҗәх бетон ниилүлдг машин тус ирәд, эврәннь тачкан тәвчкәд, бийнь хәврһшән унв.
—Адуч, Адуч! Яһвчи?—гиһәд, Манҗ гүүҗ ирҗ өмннь зогсв. Манҗин өмн йовсн, урднь эврәннь тачксан үлдәчксн хойр көвүн бас гүүҗ ирцхәв. Манҗ өөрән нег көвүтә Адучиг хойр таласнь сүүвдҗ авад, хол биш бәәсн бичкн модн герт сөөднь көдлдг санинструкторур авад һарв.
Тер хоорнд арднь тачксан түлкҗ йовсн көвүд ирв.
—Энүнәс көлтә маңһдур бүкл взвод ГЗ уга үлдхмби?— гиҗ теднә негнь Адуч чидлән гееһәд унснд һундлго, эврәннь ГЗ-н төлә келв.
—Тавхн эргц үлдв. Яһад болв чигн торад, тер тавн эргцән күцәтхә. Кемр Манҗ көшсн болхла, бидн селәд нөкд болнавидн,—гиҗ хойрдгч көвүнь келв.
—Ю келҗәхмта, көвүд!—гиҗ теднә өмнәс Манҗ келв.— Адучиг эврән меднәт. Энтн тер бийнь араһан зууһад, тавн эргц кечкв. Нань арһ уга, яахмта тегәд!— гиҗ керлдв.
—Кен терүнә тачк зөөхмби? Яһад болвчн өрүн күртл тортха!
Эднә зовлң бас медх кергтә. Юңгад гихлә ГЗ гиснь баһ болвчн, үлү хот, тиигхлә чидл невчк өгх. «Геснәс бөк юмн уга»— гиҗ тер көвүнә келсн үгд күн хәрү өгсн уга. Адучиг авад йовҗ одв.
Эргин ташуд, нег бичкн цеврлсн площадк деер, бето ниилүлдг машин болн баахн модн гер билә. Тер герин дорак давхргнь, эднә көдлдг күрз, кирк, ломс болн нань чигн инструментс билә. Өрүнднь ирәд, күн болһн кергтә инструментән авдг. Деерк нег бичкн хораднь сөөһин селгәнд көдлдг дөч һарсн наста санинструктор Нимән Шорва урднь дундын школд географин багш йовла. Эн Сталинградас Адучла хамдан нег командт ирлә. Тегәд таньдг билә. Күндәр түңшҗ йовсн Адучиг тер хойр үүрнь сүүвдҗ ирәд, стул деер суулһчкв. Шорва эн зурһан сарин туршарт кедү иим улс үзсн болхв! Зуг халун, эс гиҗ ил шав уга болхла, көдлмшәс сулдхдг арһ энүнд уга билә. Адуч дәкҗ көдлҗ чадшгонь ил, зуг сулдхдг арһ уга. Яахмби? Шорва босад, Адучин сүүднь термометр дүрчкв.
81
—Тадн һаза күләҗәтн,— гиҗ Шорва тер хойрт келв. Арһ уга, тедн гемтә Адучиг үлдәҗ һарв.— Чамд халун уга,— гиҗ санинструктор тедниг һарсна хөөн келв.— Зуг чи көдлҗ чадшгоч. Би чамаг маңһдур күртл тәвнәв. Зуг өрүндән эмчд од. Эс гиҗ мини сулдхлһн тоолгдшго. Зуг чи эмчд өрүндән одхларн, гесм өвдв ги. Би өрүндән одад, эмчд эврән келчкнәв. Невчк амрчаһад, баракурн күрәд кевт!—гиҗ Нимән Шорва келв. Тер эргин ташуһас хәрү хәрхд амр, дорагшан йовгдна.
Адуч барактан ирәд, унтад, цогцан амраһад авчкад, өрүн хотан ууһад, эмчүр одв.
—А, юн өвдв?— гиһәд, эмч Карл Вайденкеллер Адучиг тосад: — Нернчнь кемби? Бораев... медгдҗәнә, гесн гемтә гиҗ, үр Нимеев өрүнә ирлә. Мә, тавн хонга сулдхвр өгчәнәв. Үдин хөөн ирәд, эмән ав,— гиҗ тер келв. Терүнә келсн үгиг Адуч иткх эс иткхән медҗәхш. «Геснә гем уга. Нанла әдл чинәһән геесн улс дала. Наадлҗадг болхий?» — гиҗ санв, зуг һартан Вайденкеллерин өгсн тиизтә цаас үзәд байрлхларн, ханлтан келхән мартчкҗ. Эмч Вайденкеллер Иҗл деер бәәх Немшин АССР-ин күн билә. Бас хальмгла әдл гер-бүлән Сиврүр нүүлһүләд, бийнь эн лагерьт эмчәр көдлҗәнә. Эмч Карл арһта болхла, нам әрвҗго шалтг бәәхлә, көдлмшәс кениг чигн сулдхна гиҗ, хальмг көвүд келдг билә. Зуг невчкн дегәлң уга болхла, арһ уга. Адучин тускар өрүнә санинструктор Нимән Шорва ирҗ Карл эмчәс сурсиг Адуч хөөннь медв. Болв Шорван нилч угаһар иим амрар сулдхвр өгшго бәәсинь эн тодлад, тер өдр эврән медлә. Даңһар тавн хонг амрлһн. Терүнәс даву хөв-кишг эн лагерьт бәәх улст уга билә. Үдин хөөн хотан уучкад, Адуч ОК-ан баракд бәәсн Җалхан Пүрвәд золһҗ ирв.
Җалхан Пүрвә эн баракд ирҗ орснас нааран һурв дәкҗ Адуч ирҗәснь эн. Ирх болһндан толһан үсн босх чигә юм эн үзнә. Зуг нег цөөкн үг Җалхан Пүрвән тускар. Дәәнә өмн Адучин һарсн болн өссн хотнд аду өскдг хойр миңһн мөртә Куйбышевин нертә колхоз билә. Терүнә наһцхнь колхозин адуч болҗ көдлҗәлә. Йисдгч класст сурчаһад, Адуч үвлин каникулд хәрҗ ирлә. Нег үвлин номһн өрүн Адуч наһцхан дахад, кеегшән аду манлһнд һарла. Генткн үдин хөөн хү салькн көдләд, догшн чиигтә шуурһн шуурв. Агчмин зуур цасн мөрнә геснд күрч орв. Зун һучн гүн болн нег алтн нооста аҗрһта адун билә. Асхн өөрдәд ирх дутм улм харңһуртад, шуурһн дөгәд ирв. Адуна ард йовсн наһцхин болн Адучин унҗ йовсн хойр мөрн көйрәд ирв. Алтн нооста зеерд аҗрһ адуна өмн
82
хаалһч болад йовна. Зәрм гүүднь адунас салад хоцрхар седхлә, зеерд аҗрһ гүүҗ ирәд, шүдәрн терүг хазад, хәрү адуна дунд орулчкна. Шуурһна гүдүд альдаран адун йовҗ йовхнь медгдхш. Адуч дотран төөрч йовнавидн гиҗ санҗана. Минь тер кемд наһцхнь мөрән зогсаһад келв: — Не, алтн зеерд аҗрһ адуһан хулста нуурур авч одх, бидн төөрлго хәрхмн,— гиһәд, мөрән эргүләд, герүрн һарв. Наһцхин һарһсн йовдлд алңтрсн Адуч бас мөрән эргүлв.— Ода адунас әәһәд керг уга, зуг эврән төөрлго гертән күрхлә, болх,— гиҗ наһцх зееһиннь чикнд ирҗ хәәкрв. Юңгад гихлә нүцкн теегт шуурсн шуурһна әәд күүнә дун биш, хасн бууһин дун соңсгдшго.— Өр цәәтл шуурв чигн алтн зеерд адуһан алдшго, кевтнь, негинь чигн салһлго хулста нуурт авч одх. Тегәд чигн адучнрт сән аҗрһас даву юмн керго. Кедү иим шуурһнд аду авч һарв эн!— гиҗ наһцхнь зеерд аҗрһд ханлтан өргв. Адуч наһцхтаһан әрә гиҗ шуурһнд төөрә йовҗ сөөнь өрәллә герән олҗ авла. Шуурһн хойр сө, хойр өдр улм дөгхәс биш, нам номһрсн уга. Һурвдгч өрүнднь шавр гермүдиг цасн ора күртлнь дарҗ, болв шуурһн зогсҗ. Адуч наһцхтаһан арвн дуунад бәәсн нуурт ирхлә, адун кевтән, зуг зеерд аҗрһ агт адуһан эргәд йовад бәәнә. Агт адуһан залдг аҗрһла кү дүңцүлхд эвго бийнь, Адуч ода Пүрвән тускар ухалхларн, мел терүнлә дүңцүлхәр седв. Дөчн дөрвдгч җилин октябрин эклцәр эн бетон зөөдг взводт ирәд, түрүн өдрәс авн хойр сар дундурт Пүрвән тачк түрүн, взводын маңнад йовдг тачк билә. Тер кемд Адучин тачк арвн хойрдгч номертә билә, ода һурвдгч. Адучин өмн йовсн йисн көвүн эн зергләнәс һарад, хойрнь өнгрҗ одв. Долан көвүд Пүрвәтә хамдан ОК-ад бәәнә. Түрүн авгтан чидлтә Пүрвә эврәннь тачкан күргчкәд, хәрү ирәд, хоцрҗ йовх көвүдин тачк авад, уралан күргдг билә. Дәкәд бәәһә бәәҗ эн бүсдән шидмс бооһад, муурч йовсн көвүдт нөкд болдмн. Терүнә дамшлтар Манҗ ода Адучин тачк чирлһнд дөң болснь тер. Тиим чидмг-чиирг Пүрвә хойрхн сарин дунд зул кевтә бөкх гиҗ кен санҗала? «Бүкл взводын муурсинь чирн гиҗ, эврән чинән-чидлән геев»— гиҗ старшина Уланов терүг гемнәд ОК-ад орсинь соңсҗ келлә. Җигтә юмн, наадк көвүд дора орхларн, арвн-хөрн хонгтан арһан барад, көлән чирәд йова бәәҗ, ундг билә, зуг Пүрвә болхла, сүл өдр күртл чидлнь чилҗ йовхинь хаҗуһаснь медгддг болв чигн, тер бийнь, муурув, зовҗанав, көшҗәнәв гиҗ нег чигн үг келсн уга. Өр цәәлһнлә сүл тачкан деегшән авч ирәд, түргүр хайчкад: «Болҗана! Нань арһ уга!» — гиһәд, бийнь хәврһдәд кевтҗ. Цемент авч ирдг мөрн тергн деер ачад ОК-ан
83
баракд күргснәс нааран тенд бәәһә, өрәл сар болҗ йовна. Түрүн ирхдән Адуч ОК-ан баракд бәәх көвүд амрчасн цагла нуувчинәр Пүрвәд золһла. Зуг хойрдгч ирлһнд үзсн тоот ода бийнь энүнә седкләс һарчахш.
Түрүн золһҗ одхдан һар хоосн одсн Адуч хойрдгч одлһндан ю авч одхв гиҗ ухалв. «Чидлнь чиләд дор орҗ одсн Пүрвәд ода хотас даву юмн керго. Альдас, ямаран хот авч одхв. Эврәннь паек өдмгәс кемтлҗ хуһлад авч одхла, терүнд чигн юмн болшго, эврән өлсхүв. Яһснь сән болх? Одак Кунгур станц деер лейтенант Королевин өгсн шин комсоставск хувц хулдх кергтә»— гиҗ ухалв. Хальмг хойрдгч батальонас хол биш бәәсн зекмүдин лагерьт одахн ноябрь сарин дундурар прибалтийск республикүдәс сулдхсна хөөн авч ирсн кесг миңһн литовцнр болн латышмүд билә. Ямаран үүл һарһснд тедниг авч ирсинь меддг арһ уга. «Көөрксиг бас манла әдл хар гөрәр авч ирсн болхгов»— гиҗ хальмг салдсмуд теднд өр өвддг билә. Тәмк татдг хальмгуд цуһар хувц-хунран соляд, теднәс тәмк, зәрмдән һахан өөк авдг билә. Болв үлү хувц-хунр авч ирснь ховр бәәсмн. Көөркс, салдст юн үлү хувцн бәәх билә. Зуг невчк хатучнь болн хадһлмҗтань үлү хувцта. Ода терүгән соляд, тәмкәс өгчәнә. Тер литовцнр болн латышмүд хальмг хойр батальонла әдл котлованд ирҗ көдлдг билә. Тегәд урднь теднлә таньлдсн көвүдәр дамҗулад, Адуч комсоставск хувцан өрәл кило давста һахан өөкн болн хөрн стакан тәмкәс өгв. Тәмкәр өдмг кезәд болв чигн эврәннь баракдан сольҗ авч болхмн. Үннь ил — нег стакан тәмкд өдрә паек өдмг — 550 грамм. Тегәд хойрдад Пүрвәһүр ирхләрн, Адуч йир байрта йовла. Нег паек өдмг болн одак һахан өөкнә өрәлинь авч ирлә. Эврән әрә торчах күн, хотан оңдан күүнлә өрәлинь авч хувалцна гисн амр юмн биш. Болв Адуч бийиннь җилвән болн ховдган дииләд, тер хотан Пүрвәд авч ирв. Үдин өмнк цаг билә. ОК-ан баракин үүд секәд орҗ ирхлә, өмнәснь күңшү болн үмкә үнр хамртнь орв. Юңгад гихлә эн зун җирн күн бәәх баракд әрә торчахнь чигн, доран мөрән үзҗәхнь чигн бәәнә. «Өдрин арвн, нам зәрмдән үлү чигн улс энд үкнә»— гиҗ Пүрвә Адучиг түрүн ирхд келлә. Баракиг йир икәр халулҗ. Юңгад гихлә чинән-чидл уга улст мел даарсн болҗ медгднә.
Адуч үүд секәд орҗ ирхлә, зүн һар тал бәәх терзин өөр стол тәвчкәд, цаһан лавшгта эмч сууна, хаҗуднь һурвн күн киилг уга, негхн бөс дотаҗта зогсҗана. «Дотаҗан мөлтлчк»—гиҗ батальона эмч Карл Вайденкеллер эвлүнәр бийиннь өөр зогсҗасн хальмгт келв. Тер күүнд
84
нег чигн хусм махн уга гиҗ келҗ болхмн. Үнәртнь келхд, келкәтә ясн деер татчксн бор хальсн. Нурһан өгәд зогсҗасн күүнә охр сүүлднь бәәх ямана ишкин сүүллә әдл ахрхн яс үзчкәд, Адуч әәһәд, хәрү һархар седв. Әмтин түрүн энүнд орсн ухань: «Эн йосн күн биш!» — гиҗ санв. Зуг бийән күчәр бәрәд, нүдән аньчкн, невчк бәәҗәһәд дәкнәс хәләхлә, улм әәмшгтә. Тер зогсҗасн күүг эмч һараснь бәрҗәһәд дорнь эргүлҗ шинҗлнә. Генткн үүдн хоорнд зогсҗасн Адучд сегркә хальсна һатц бәәх хавсд заагур терүнә улан зүркн часин нәәхлдг дүүҗң мет цокснь үзгдв. «О, хәәрхн! Әмд күүнә зүркн бас үзгддв?—гиһәд, Адуч цааранднь хәләҗ чадсн уга. Тер хоорнд хойр санитар нар деерәс цаһан киилгтә болн дотаҗта улс буулһад, хойр таласнь сүүвдәд, тер зогсҗасн улсин өөр зерглүлҗ зогсаһад бәәнә. Зәрмнь көл деерән зогсҗ чадна, бахн түшәд зогсҗасн зәрмнь нәәхллдәд, әрә салькн үләхлә, унҗ одх бәәдлтә. Мел чинән угаһинь теднә өөрк нар деер теврҗ авч ирәд суулһна. Тер хоорнд Адуч киилгән тәәлсн улсур гилс хәләхлә, кесгиннь хойр хәврһнь көкрҗ, зәрмнь нам улан шаврла әдл болҗ, кевтр орм үлдҗ. Цааранднь эн зүрк өвдкәх улсин бәәдл үзшгоһар, төгрг бешин ардаһур Пүрвән кевтсн булңгур одв.
—Эндр комиссь болҗана,— гиҗ Пүрвә келв.— Дотаҗинь шовтлад, охр сүүлнь шоваһад, хавсн деернь махн эс үлдсн болхла, акт кеһәд хәрүлҗәнә. Тегәд тер йовҗ эс чадҗасн көгшдин бийнь байрлҗана. Зуг иигҗ чидл-чинәһән геесн улс яһҗ гертән кесг миңһн дуунад күрхмби?— гиҗ деернь Пүрвә немв.
—Би бас тиигҗ санҗанав, зуг иигҗ эццн улс урднь үзәд уга биләв,— гив Адуч.
—Цуһар тиим. Намаг теднәс деер болһҗанчи? Зуг би эднлә әдл байрлҗахшив. Дәкәд иртлчнь би торч чадну аль угай,— гиҗ Пүрвә келв.
—Ю келҗәхмчи? Тиим му йорта үг бичә кел,— гиһәд, Адуч өрмгин хавтхас нег паек өдмг болн нег моһлцг һахан өөк һарһад, терүнә дерин өөр тәвчкв.
—Авч ирсндчнь ханҗанав, зуг би күүнә паек авшгов,— гиҗ Пүрвә эццн һарарн түлкв.
—Эврәннь паекан чамд авч ирх ад нанд ирв болһначи?— гиһәд, Адуч хәрү түлкәд, ормднь тәвчкв.— Одак лейтенант Королевин Кунгур станц деер нанд белглсн комсоставск һадр хувц эс меднчи? Терүгән хулдад, хот авчкув. Бичә һаран саҗ, чини төлә биш, эврәннь төлә. Би бас эцәд,
85
доходяга болҗанав. Тегәд хотан ясхар хулдув. Терүнәс чамд авч ирүв,— гиҗ үүрнь келв.
—Цаадксан үзҗәнчи, ода эн шин дөчн тавдгч җил эклснәс авн сард һурвн комиссь болад, эцәд өргүлхдән күрсинь хәрүлҗәнә. Энд әмтн баһар үктхә гиҗәнә. Тер бийнь өрүн болһн эн баракас адгтан арв һар үксн улсин цогц авч һарна. Болв тедн хаалһдан үкснь эн Широклагин начальникүдт керго, зуг эврәннь спискәс әмдәр йовулсн темдг авсн хөөн нань теднд керг уга,— гиҗ Пүрвә келчкәд: — Би бас теднә хаалһар одхув гиҗ санҗанав. Өдр болһн чидлм хәрәд бәәнә. Әмд-менд гертән күрхләрн, мини келсн күүкн Даван Кермнд келчк. Би терүнд йир дурта биләв. Зуг тәвсн хөвәсн давдг арһ уга. Терүнә хөв-кишг бәәһәд, бас нег күрг олҗ авад, тер җирһх,— гиҗ Пүрвә Адучд келв. Пүрвән келсн чик. Эн ик баракас кедү күн өдр болһн әмнәсн хаһцна? Дәкәд шин җил эклснәс авн арв хонад комиссь ке;һәд, кесгинь герүрнь тәвдг болв. Зуг тер акт келгүләд хәрсн доходягудас адгтан өрәлнь хаалһдан хорад, гертән эс күрчәхнь эднд соңсгддг билә. Тер бийнь зун җирн ормта барак оньдинд дүүрң. Тедү чигә эцәд өргүлҗәх улс барак болһнд дүүрң билә.
Тиим седклтәһәр Адуч Пүрвәг үлдәчкәд, ОК-ан баракас һарла. Зуг өцклдүр өрүн сөөһин көдлмшәсн ирәд, хотан уучкад, амрхар орндан орсна хөөн нег көвүн Адучд ирҗ келлә: «Чамаг Җалхан Пүрвә ОК-ан баракур эндр иртхә гинә». Болв тер өдртән цогцнь икәр зовсн учрар Адуч одҗ чадсн уга билә. Тегәд эндр сөөнь өрәллә чидлнь чиләд, эрт ирәд амрсн деерән, үдин өмн тавн хонга амрлһ эмчәс авсн күн болад байрлҗ, дәкн хойр стакан тәмкәрн өдмгин хойр паек сольҗ авад, негинь бийнь идчкәд, негинь хавтхлад, ОК-ан баракд ирв.
Үдин хөөн эн баракин гемтә улс амрчах цаг билә. Тер кемд эмчәс оңдан күүг эн баракд орулхш. Үүдн хоорнд суудг дневальн бас эн гемтә улсас невчк арһтань суудмн. Адуч терүнүр нүдән чирмчкәд, хавтхасн хойр чимк тәмк альхн деернь тәвәд өгчкснә хөөн эн барак дотрк улсиг кевтнь авад һарсн бийнь ду һаршго болв.
Адуч орҗ ирәд, Пүрвән көл туст нар деернь суухла, тернь нүдән секҗ хәләв.
—Ханҗанав, Адуч. Түмдә Гаврил та хойрас талдан күн нанд ирхш. Би теднд өөлҗәхшив. Иим түрү-зүдү цагла күн болһн эврәннь арһан хәәдг бәәҗ,— гиҗ Пүрвә келв. Дәкәд Адуч яһҗ сөөнәһә чинәһән гееҗ унсан, яһҗ эмч тавн хонга сулдхвр өгснә тускар үүртән келҗ өгв.— Ода
86
чи әмд үлдхмч, би лавта медҗәнәв. Тавн хонг амрна гисн, мана чидл чилҗ йовх цагт бүкл әм өршәснлә әдл. Би йир икәр байрлҗанав. Намаг чинәһән геесн цагт тавн хонгар сулдхвр өгсн болхла, би әмд үлдх биләв. Зуг чамд үлү үзҗ келҗәхшив. Күн болһн тәвсн хөвдән йовх зөвтә,— гиҗ Пүрвә келчкәд, эццн һарарн дерән өргәд, нег цааснд цуглата юм һарһад:
— Адуч, чамаг мини сүл герәс күцәх гиҗ меднәв. Мини хойр сара партвзнос өгчк. Дәкәд эн мини ордениг Кермнд өгчк. Герәсләд хадһлҗ йовг. Намаг үкҗ одхла, эн Широклагин нег начальник авчкх, эс гиҗ хайчкх,— гиһәд, Пүрвә көлс арчдг бор альчур дотрас Улан Тугин орден һарһад, зүн альхн деерән тәвчкәд, барун альхарн һурв дәкҗ илчкәд, Адучд өгчкв.
Түрүн авгтан Адуч Пүрвәлә зүтклдәд хөрхәр седҗәлә. Кен болв чигн гемндг, кен чигн эцдг, болв гемнсн күн эдгдг гиҗ керлдхәр седчкәд, үүриннь нүд болн эцәд, чинән-чидлән алдсн цогцинь үзчкәд, дәкәд Пүрвә оңдан улсла әдл эвлүллһәр болдг күн бишинь сәәхн меддг Адуч терүнә келсн үг — герәслин үг болҗана, гиҗ санв. Адуч ирәд һарсна маңһдуртнь Җалхан Пүрвә өңгрҗ гисн зәңг ОК-ан баракас ирв. Тиигәд хойр җил дундурт дәәнә халун һалд шатлго һарсн Пүрвә, эн Ар Уралын тайга дунд күд чолу чавчлһнд болн киитн, чиигтә бетон зөөлһнд бәәсн чидлән гееһәд, хөрн хойр наста цагтан өңгрв.
* * *
Герәсән келәд, әрә әмтә бәәх үүрәсн һарч ирсн Адучд ямаран седкл бәәхв? Эңкр үр Пүрвәнь энд-маңһдуринәр бәәх, эврә бийиинь җирһлиг тавхн хонгас хооран саасн. «Амрлһна хөөн хәрү одак арвн тамин эргцд одхларн, кедү хонг торхмн болхви? Җалхан Пүрвә дааҗ эс чадсн түрүзүдүг би яһҗ даахмби?» — гисн тоолврта Адуч зөвәр оратсн цагт эврәннь баракур ирв.
—Таниг күн күләҗәнә,— гиҗ дневальн һазаһас орҗ ирсн Адучд келв.
—Кен?— гисн сурвртнь дневальн хәрү өгтлнь, нар һатцас Ермялын Микүлә:
—О, Адуч, чамаг күләҗ-күләҗ, эс ирхләчнь, йовхар седҗәләв, — гив. Барун бийдк терз тал бәәсн Адучин кевтдг нарур эдн ирв. Эн алднд
негчн күн уга. Гемтәд өргүлҗәсн хойр күүг өцклдүр ОК-һур авч одла. Адуч терзин өөрк стул деер Микүләг суулһчкад, бийнь эврәннь нар
деерән суув. ОК-ан баракд одсан болн Пүрвә дегәд дор орчкад, герәсән
87
келснә тускар Микүләд келҗ өгв.
—Одуванчикин тоод орсн хөөн болснь тер гиҗ би чамд урднь эс келлү?— гиҗ терүнь хәрүцв.
ОК-ан барак һарһад, гемтә улс тенд орулҗадгчн гиҗ келснә хөөн тер баракд бәәх улс үзчкәд, кесг сар хооран Микүлә:— ОК гиснтн «одуванчики кривоногие» гисн үг,— гиһәд, көвүдт Микүлә цәәлһҗ өглә.— Одуванчикиг үләхлә, бүрнь нисәд, нәрхн болн матьхр көлнь хуһрад унҗ одна. Тер баракд орсн улс, зекин келдгәр, «вышк» приговор авснла әдл, эндр эс үкхлә, маңһдур үкх улс. Мана эркн төр ОК-ас холд йовх.— Йириндән хурц келтә, шогч Микүлә тиигҗ келхд көвүд керлдәд алн алдла. Адуч бас терүнлә керлдлә. «Микүлән тиигхд келсн үнн бәәҗ»— гиһәд, ода Адуч санв.
Ермялын Микүлә төмр хаалһ тосхад нааран ирснә хөөн нег сард Адучла хамдан бетон зөөдг взводт көдләд, хуучн геснә гемнь босад, нег цөөкн хонг баракд амрчаһад, хозвзводт мөрәр ут бахнс котлована деер бәрҗәх герүр зөөдг орла.
—Кемр танла көдлсн болхла, би Пүрвәһәс эрт одуванчикд хүврх биләв. Ода невчкн чидл орулҗ авчкад, орһхар седҗәнәв,— гиҗ Микүлә инәмсглҗ келв.
—Орһ, орһ! Чамаг Сарңга Дорҗакала әдл Половинк станц деерәс бәрәд авчкх,— гиҗ Адуч йириндән шоглад бәәдг үүрән итклго бас наадлҗ келв. Зуг Микүлә орһх гисиг эн кезәд чигн иткшго.
—Би Дорҗакала әдл эврән НКВД-н һарт одҗ бәргдхәр бәәхшив. Чи маниг дахад йовх болвзач гиһәд ирүв. Орһий?—гив.
Кесгтән күүндә бәәҗ Микүлә эс шоглҗах, йосндан орһхар бәәхинь Адуч медәд:
—Ю келҗәхмчи? Альдаран орһхмби? Советск Союзас альдаран одхмчи? Дәкәд цаачн дән чилҗ йовна,— гиҗ үүрән хөрв.
—Дән чилҗәх төләднь би адһҗанав!— гиҗ Микүлә келв.— Дән чилсн хөөн ямаран чирә зүүҗ хәрхмчи? Бу-селм дааҗ чадхнь дәәнд орад, Төрскән харсв. Чи бидн хойр лагерьт зекмүдлә бәәсән келҗ хәрхмби! Уга, би Берлинд күрәд, Гитлериг алчкад хәрү ирх күмб. Кемр бидн эндәс зулад, дәәнд орад, диилвр авад ирхлә, мана хальмг улст шиңгәсн му неринь дархд невчк амр болвза гиҗ санҗанав,— гив.
—Терчнь үнн, зуг НКВД-д бәргдлго яһҗ зулхмчи? Нохасар хәәһәд мөрдүлх,— гиҗ Адуч келв. Микүлә босад, үүдн тал хәләһәд, нар эргүлҗ
88
хәләчкәд, хавтхасн нег карт һарһад, Адучин өмн тәвчкв.
—Үзҗәнчи эн улан татвриг? Коми-Пермяцк округар дәврәд, Архангельскд күрхмн. Хаалһин туршарт бүтү ө-шуһу модар йовхмн, — гиҗ келв.
—Нохаһар мөрдхлә, яахмта?— гиҗ Адуч сурв.
—Хаалһдан тәмк цацад, мөрән геелгхвидн. Зуг тәмк баһар олдв. Дәкәд арвн хонга хот бел кечквидн,— гиҗ Микүлә келхлә, Адуч йосндан иткв.
—Хавр күртл күләхлә, яһна? Хавртан йовхд амр болх билә, — гиҗ Адуч селвг өгв.
—Уга. Ода йовсн — көлд күнд, зуг зүркнд гиигн. Өдр болһн цасн орна, мана мөриг дарчкхмн. Кемр түрүн орһсн өдр эс бәргдсн хөөн маниг эднә хатханчг суңһугас сулдв гиҗ сан. Дәкәд хавр күртл күләһә бәәтл дән чилҗ одхла, яахмби? Уга, дән чилхәс урд күрх кергтә,— гиҗ Микүлә келв.
—Терчнь чик,— гиҗ Адуч таасв.— Зуг Архангельскд күрчкәд яахмчи? Хальмг гихлә, хәрү нааран авч ирх, зуг арвн җилә болзг авхч,— гиҗ Адуч келв.
—Архангельскд күрсн хөөн ауфвидерзейн, фронтур йовсн маршев ротын командасн үлдсн манси, ханты, коряк нань чигн баахн келн-улсин нерн олдх, оңдан келәр бичгдхүв. Цааранднь ил — фронтас давулҗ йовулшго!— гиҗ Микүлә омгтаһар иткүлҗ келв.
—Ода чамаг иткҗәнәв. Чи фронтд күрхч, зуг толһа менд ир!— гиһәд, Адуч орн деерән һарад, буру хандҗаһад, көнҗл дораһур модна көрәдсн үүрәдцәр дүүргәд чикчксн улвин шуурхаһар һаран орулад, дотраснь бултулсн бор түңгрцгәр дүүрң тәмк һарһв.
—Чи, Адуч, тәмк дәкнәс татҗанчи?—гиҗ Микүлә алң болв.
—Уга. Одак лейтенант Королевин нанд белглсн комсоставск хувц эс меднчи? Терүгәрн эн латышмүдәс хөрн чирк тәмк сольҗ авлав,— гиҗ келв.
Тер түңгрцгәсн хойр стакан тәмк Микүлән хавтхд кеҗ өгчкәд, Адуч невчк бәәҗәһәд, дәкн нег стака немв.
—Би чигн йовх биләв, зуг иим ик цасар таниг дахдг чидл уга, бичә өөл,— гив.
—Медҗәнәв. Эн тәмкчнь мана әм авч һарх. Ханҗанав. Одахн эн Широклагин ЧОС-ин складт столовас заһсна көндә бочкс күргләв.
89
Тендәс нег пииср орс, урднь зек бәәсн күн мини цан деер сууҗ ирлә. Хальмгуд йир икәр хорҗана, минь эн өрәл җилин эргцд миңһ һар хальмг үкҗ одв. Нам лагерьт бәәдг улс теднәс баһар үкнә гиҗ, тер келв. Адуч, санлчнь, чи ухата көвүнч! Энд ирсн тавн миңһ һар хальмгас өрәл җилин эргцд миңһнь өңгрхлә, юн болҗана? Цааранднь яахмби?
Адуч үүриннь һариг чаңһар атххла, тернь цааранднь үг келҗ чадсн уга. Минь эн кемд үг кергтәй терүнд?
— Менд харһий!— гиҗ Микүлә келв.
...Дигтә арвн хойр җил болад, 1957 җилин Майин Негнлә Элст балһсна тал дунд, улан герин өөр өрчәрн дүүрң орденс болн медальмуд гнлвкүлҗ зүүсн Ермялын Микүлә Адучла харһад, яһҗ фронтд күрәд, Прага балһснд дәәһән чиләсән келв.
* * *
Җирһләс даву болн доталлһта юмн кенд чигн бәәдг болхий? Җирһлин туршарт зовлң эдлх, хөв тату күн бәәҗв гиҗ, мана кесгнь уханднь эс эвцсн нег юмн ирхлә, келнәвидн. Зуг ямаран чигн зовлңгин хар дегтрт хоорнднь цөөкн болв чигн цаһан бәәр цаасн харһна. Зуг тер цөөкн болн цаһан бәәр цаасиг олнд хүврүлхднь мана эврә арһ болн гүҗрлт кергтә. Оцл ухата болн оцл седвәртә күүнә җирһлин хаалһ оньдинд хоцрад йовх зөвтә.
Болв Адучин тәвсн хөв оцл бәәҗ гиҗ келҗ болшго. Хәрнь тавн хонга амрлһ авсна хөөн тәвсн хөвнь энүг чирәһәрн үзв гиҗ келҗ болхмн. Зуг тер арвн тамин амнас энүг татҗ авсн улс — санинструктор Нимән Шорва болн эмч Карл Вайденкеллер хойр билә. Иим хату-мөтү цагт чигн зүркн көшәд, седкл хатурҗ одсн кемд тиим улс бәәдгәрн делкә муурад одшго.
Адуч эмчин белглсн тавн хонгин дөрвинь амрчкад, көл-һартнь әмн орад ирв. Дәкәд эн дөрвн хонгт хот кедг гер эргҗ көдлдг көвүдәс заһс болн өдмг тәмкәрн сольҗ авад, гесән дүүргдг болснас авн цогц чаңһрад ирв.
Тавдгч, амрлһна сүл өдр, көвүд көдлмшт одсн өрүн үүднә өөрәс нег күн хәәкрв: «ЧОС-ин складт көдлх күн бәәнү?»
Урднь көдлмшт һарлго үлдсн көвүд тенд оч үрҗәх заһсна толһа йилһҗ хайдг көдлмш кедг билә. Амрсн деерән дәкәд заһсн харһхла, идхин төлә тер көвүд сән дурар оддг билә.
Өөрән дөрвн өвгтә Адуч энд бас ирв. Көдлмш амр: заһсна үрсн
90