Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990
.pdfадунаннь өөр бәәдмн, үвлднь Хар һазрт бригадарн адутаһан нүүҗ оддмн. Ик чаңһ дуута, залуһан болн көвүдән әәлһәд, нег мөрәр һарһдг Кермн, өнчн дүүдән санань зовад, нег чигн модьрун үг келсмн биш. Арслң хаҗһр, эвго йовдл һарһхла, эврәннь көвүдән цокх, эс гиҗ залунь гертән бәәхлә, терүнүр дәврх. Нам зурһан классас цааран сурһуль эс суршгоһар седсн дүүһән, цааранднь номан дас гиҗ закҗ чадсн уга. «Орчлңгин ик зунь гүн сурһуль уга. һаран тәвҗ өдмгән авдг болсн хөөн болх. Мини дү ямаран сәәхн бичнә, сельсоветин пиисрәс сәәхнәр бичнә. Зурһан классин сурһуль гиснтн уйн цогцта күн дааҗ чадшго медрл»— гиҗ Кермн бийән
аатрулҗ келдг билә.
Арслң эгчән дахад, үкр саадг фермүр йовад бәәҗ учетчик көдлв. Өрүн асхнд саасн үснә то-диг кеһәд, темән тергәр арвн дуунад бәәсн колхозин тос цокдг заводт үс күргдг билә. Көвүн өсәд, арвн нәәм күрхләнь, эгчнь нег өнчн күүкнлә ханьцулад, залунь көдлҗәсн адучнрин бригадын улс көөҗ авч ирв. Түрүләд шаврар кирпич цокҗ хагсаһад, дәкәд долан хонгин дунд, эврәннь герлә ниилүләд, нег бичкн хора босхҗ өгв. Эврәннь герин чуланас үүд керчҗ һарһад, теднә эвтәкн хорала негдүлв. Тегәд һазаһас ордг үүднә барун һартнь эгчин герин үүдн, зүн һартнь Арслңгин үүдн. Ардк үүдәрнь малын хаша тал һардг. Тиигҗ Арслңгиг бас арвн нәәмтә Намҗл күүкнлә дөчдгч җилин цаһан сарла эгчнь ханьцулла.
Намҗл тер фермд туһл асрдг билә. Номһн, җөөлн Намҗл Арслңд мордҗ ирсн өдрәсн авн, баһ наста залутаһан эгч Кермнә келсн үгәр бәәдмн.
Дөчн негдгч җилин хаврар Арслңгиг цергт авхла, зурһан сар болсн күүктәһән Намҗл эврәннь эвтәкн хорадан улдв. Залуһан, дүүһән болн ик көвүһән цергт йовулчксн Кермн дү бердән нүдн-амн болад, нег ааһташанһта бәәв.
Тер хоорнд догшн дәәнә һалнь падрҗ, мана советск церг немшт көөгдҗ цухрн гиҗ, Боглан хотнд ирҗ зогсв. Эн хотнас арвн дуунад мана церг фашистнрин дәврлһиг зогсаһад, өрәл сар шахуд өмннь ик заац кеһәд, урдаснь һолын амнд малтчксн окопст, дотмуд болн дзотмудт тулҗ зогсав.
Боглан хотнд болхла, мана цергин хойрдгч эшелон бәәв. Тер бийнь хая-хая немшин самолетмуд ирҗ бомбан хайҗ, хотна улсиг сүрдәдг билә. Баахн хотнд бәәршсн мана салдсмуд дурндан гермүдт кергтә керг
21
угаһар чигн орҗ ирдг билә. Бүкл җил даву гер-бүләсн салад, кесг әәхсүрдх хамгинь үзсн салдсмуд эврәннь гер-бүлән чигн санад, эн хотна улсла күүндхәр седхлә, орс кел меддг күн ховр бәәсмн. Сән орс келтә гиснь Бемб өвгн билә.
Иим цагт Арслң гериннь өөр ирчкәд, бүкл асхни дуусн герин ардк канавд деерән халхлад кесг шарлҗ хайчксн кевтв. Сөөнь өрәл давсн цагт Арслң мөлкҗ ирәд, мал орулдг хашад орад, ардк үүднә төдгиг бичкн цагтан тәәлдглә әдл нәрхн төмр заагурнь орулҗ тәәләд, чуландан орв. «Ода нег ишкм — эврәннь гертән, Намҗлыннь өөр»— гиһәд санхлань, зүркнь догдлҗ цокв. «Зуг... кемр иим олн салдсас негнь Намҗлла кевтхлә, яахмби?»— гисн санан генткн орхла, зүркнә догдлһн улм давад, эн хооран цухрв. Уга, баһ наста гергн оңдан күүнлә кевтх гисн түрүн ухаг көөһәд, буута салдс болад бийим хачкхла, яахв гисн ухан дииләд, эн хәрү һархар ардк үүдндән күрчкәд: «Цааранднь яахви? Удлго өр цәәх, тииклә бәргдлго бәәдг арһ уга, төгәлңдән харулд бәәх салдсмуд, наадкснь чигн босх. Иим сәәнәр гериннь үүднд ирчкәд, хәрү эргҗ альдаран одхв»— гиҗ санчкад, терүнд нег мөслсн ухан учрад, хәрү малын хашад ирҗ, кесг җиләс нааран тенд кевтсн утдан нег тохан чигә тергнә төмр көшүр авад, хәрү чуландан орҗ ирв. Кесг җил кевтсндән зеврҗ одсн күнд төмр һартан авн энүнд зөрг орв. «Кемр гер дотр оңдан күн бәәхлә, тер намаг ю-кү медлго хаһад оркхий? Гергн үүдән тәәлҗ өгх хоорнд, би терүг бууднь күрглго цокад унһахув. Нань арһ уга. Эс гиҗ эврән әмнәсн цохрхув»— гиҗ, эн зөргтҗ үүдән арһул цокв. Хаҗудк хораһас эгч болн терүнә көвүднь соңсх гиҗ эн әәв. «Һарлцсн эгч намаг бәрүлхн уга. Зуг көвүднь алдг болад оңдан көвүдт келчкхлә, зәңг тарх»— гисн тоолвр эн хол болн әәмшгтә хаалһин туршарт энүнә чееҗд хадата йовла.
Хальмг улс күүнә герин үүд цокҗ орх зөв сурдмн биш, берк күн үүдән төдглдг бәәсмн. Зуг эн дәәнә цагт кен чигн саглҗах кергтә. Намҗл нег чигн үг сурлго төдгән тәәләд, үүдән секхләрн, дурта цагла ирдг хадм эгч ирҗ йовх гиҗ санв.
Чирәнь дүүрәд хар сахл урһсн, киртә болн илҗрәд шуурч йовх хувцта залуһан үзсн Намҗл үг келҗ чадад, хадсн бахн мет көндрлго үүдн хоорнд зогсв. Тер хоорнд бас үг келлго, залунь гергән модьрунар түлкчкәд, герүрн гүүһәд орв. Өмнк болн өнцгин эрсин хойр терзәр әрә орҗах герлд хәләхлә, орна ард бийднь герин эрслә шахлдад, зөвәр өсҗ одсн күүкнь кевтсн г тер үзн, гер авхднь эгчнь Ностын Окнар келгүлҗ өгсн ке
22
сиилвртә модн орн деер делгәд, дорак пол күртл шавшҗах кевсиг зүн һарарн өргәд, барун һартан төмр көшүрин тасрхаг бел кеҗ бәрв. Зуг орн дор — урднь энүг гертәсн һархд бәәсн хуучн модн яршгас талдан юмн уга. Тер кевтән төмрән ардан бәрҗәһәд, зүн һарарн кенчринь өргҗ хәләв.
Модьрунар өрчәрн цокулад, хооран зөвәр дәәвлҗәһәд унлго әрә гиҗ нүцкн көл деерән зогсад, залунь һарһҗах ааль медҗ чадлго бәәсн Намҗлд генткн сергәсн ухан орҗ:
—Ха, ха!— гиһәд, тер чаңһур инәчкәд, әмт серүлчкв гиһәд, аман барун альхарн бәрәд:— Намаг күүнә залута кевтнә болһвта?— гиҗ арһул келв.
—Юн залу?— гиһәд, Арслң түрүн болҗ гергнүрн хәлән келв. — Салдс герт угай?—гиҗ тер гергнәсн сурсн түрүн үгнь тер.
—Юн салдс? Немшнр аатр телтр һолын амнд бәргдҗ,— гиҗ гергн
келв.
—Уга, мана салдс герт угай?—гиҗ залунь келв.
—Мана салдс нааран ю хәәхмби? Эврәннь окопстан бәәсинь үзсн угайта?—гиһәд сурчкад:—Эврә салдсас юуһинь әәнәта?— гиҗ немв.
—Иим күүнә үг медшго малас альдаран одхви? Намаг яһҗ ирсинь үзҗәхшийчи?— гиҗ залунь иләр келхәсн хальтрв.
—Үзҗәнәв. Ирсн болхла, сән,— гиҗ баахн гергн бүкл җил үзәд уга залуһур зүркнь татҗ, кесг дәкҗ зүүдндән үзсән санҗ, кедү таалврта үг келҗ, терүгән тосхар белдҗәсән ухалҗ, нүцкн көләрн уралан ишкҗ, терүнә нәрхн күзүһинь теврҗ, хар толһаһинь өрчдән шаххар седҗ йовад, залуннь барун һартан атхчксн зевтә бөдүн төмр үзҗ:
—Яһлав! Ю кеснд!— гиһәд, күүкд күн нәәхлҗ хооран цухрв.
—Адрҗ йовнчи? Яһад хәәкрвчи?—гиҗ сурн, барун һартан чаңһур атхчксн төмриг Арслң үзҗ, терүгән герин шавр пол деер хайчкв.
Тер хоорнд орн деер кевтсн нүцкн күүкн серҗ шугшв. Бийән яахан эс медҗ чадҗасн Намҗл, хан һәрд шовун мет орн деер кевтсн күүкән халхлҗ, терүгән өрчдән шахҗ кевтәд саатулв.
Мел һанцхарн үлдсн Арслң барана өмн бәәсн модн стул деер көлән амрахар суув. «Эн намаг яһад ирсинь медҗәх бәәдл уга. Ода яһҗ эн һәргтә гергнд медүлҗ келхмн болхви?»—гиҗ тер ухалв.
Зуг әрә арвн йис күрсн наста Намҗл һәргтә биш билә. Болв баһ наста күүкд күн орндан орх болһндан залуннь тускар ухалдг билә. «Нам нег көл уга чигн әмд ирхнь болх билә»— гиҗ тер дотран зальврад, бурхнд
23
зул өргчкәд мөргдг билә. Терүгән Арслңгин эгчәс нуудг билә. Баһ насна уршгар ичдг бәәсмн. Зуг терүг орһҗ ирх гисн санан энүнд кезәд чигн ордго билә. Одахн хойр сар хооран эндәс хөрн дууна бәәдг Харадан хотнд нег залу цергәс орһҗ ирәд, гертән бултҗасинь милицнр гетҗәһәд бәрҗ авхар седхлә, тернь һарч зулад, бууһин сумнла харһад үкҗ гисн зәңг шуугла. «Тиим бузр нер үр-садндан үлдәҗ үкхин ормд, дәәнд үкснь ке билә»— гиҗ хотна улс терүг цуһар гемшәлә. «Яһсн му нер күүкндм өгхәр бәәхмби? Әмтнә нүд яһҗ хәләхмби? Эгчин залу көвүн хойрнь бас тер һал дотр. Бүкл хотнас дәәнд одсн һуч һар күүнәс, һанцхн эн орһҗ ирҗ йовхмби»— гиһәд санхла, нүднәснь нульмсн асхрв.
—Бай-бай. Сәәхн күүкн унтад одв...— гиһәд, Намҗл саатула бәәтл, тернь унтв. Терүнә дунь невчк эгзңнсн болҗ залуднь медгдв. «Кемр эн үг эс келҗ чадҗахла, би эклҗ келх зөвтәв. Эн ор һанцхн күүкән өнчрүлшгон кергт, би энүнд дөң болх зөвтәв. Зуг яһҗ?»— гиҗ гергн санҗаһад, орн деерәсн өндәһәд: «Унтҗ одвта, Арслң?»— гиҗ сурв. «Уга. Чамаг күүкән саатула бәәтл, би ю келхв. Келх үг дала, зуг чамд меддг арһ уга. Ода намаг ирснд һундад уульҗ эс бәәнчи? Чи тиим әәмшг үзсн болхла, му уха санхн уга биләч,— гиҗ залу иләр эс келдг болв чигн, экзахинь өөрдхҗ медүлхәр седв.— Аль намаг үкхлә, амрх билчи? Тенд үкхд амр юмн»— гив. «Эн хотнас дәәнд йовх һуч һар күн амрч йовхий? Тана эгчин арвн долата көвүн яһад тер әәмшг дааһад йовна?»— гиҗ сурхар седчкәд, залуннь күүнә бәәдлән геесн чирә үзн санв: «Энүнә дотркнь юн эн һазак бәәдләсн деер болх билә. Әәмшгин чидл күн болһн диилҗ чадшго гиҗ, Бемб өвгн тер зәңгин хөөн келҗәсинь эн соңсла. Удлго өр цәәх, терүн күртл яах кеехән йилһҗ авх кергтә. Эндрәс авн энүнә зовлң—мини зовлң, хамдан хувалцх зөвтәвидн»— гиҗ ухалад, Намҗл орнасн бууһад:
—Эгчиг серүлх кергтә. Терүнә селвг манд кергтә,— гиҗ, адһҗ үүдән темцв.
—Уга!—гиһәд, Арслң суусн ормасн өсрҗ босад, гергнәннь аминь альхарн атхв:—Уга! Келҗ болшго, көвүднь медчкх!—гив.
—Кемр һарлцсн эгчән эс иткхлә, цааранднь яһҗ бәәхмби?— гиҗ гергнь шуукрҗ хооран цухрв. Гергән һарч гүүхәр бәәнә болһад, Арслң терүг белкүснәснь теврәд авчкхла, залуннь һуйнь болн ээмнь чичрҗәхинь тернь медәд, элкнь урсҗ, зүркнь хәәлҗ, санань зовхларн, толһаһинь иләд:
24
—Яһсн гидгәр киртҗ шиимгдсмб эн үснтн, агчмин зуур ус халулад уһачкнав толһаһитн,— гив.
—Ю келҗәхмчи, Намҗл?—гиҗ залунь гергән түрүн болҗ нерәрнь келв,—Хар һазрт одсн үсн биш, хар толһаһан яһҗ хальчлдмби гиҗәхлә, болх болшго үг келәд бәәнәчи!— гиҗ тер келчкәд, гергән улм бийүрн татҗ шахчкад, махмуднь улм догдлҗ чичрәд, Арслң бийдән санань зовад уульв.
Дөчн тавн хонгин туршарт өлн чон мет өдр сө уга бултад йова йовҗ зерлгшәд, зүркн толһа хойринь әәмшг эврәннь төмр хавхдан батар хавчад авчксн төләд, энүнд эврәннь әмнәс даву ухан уга билә. Нег чигн үг иим ут хаалһд кенлә чигн күүндсн уга билә. Ода иим өөрхн, иим эңкр гергнь бийинь хәәрләд, толһаһинь илхлә, дотркнь хаһрсн мет энүнәс нульмсн асхрад, цогцнь улм чичрв.
Тер бәәдлинь гергнь медәд, арһул бичкн күүкд мет толһаһинь иләд:
—Үзҗәнта, Арслң, мана күүкн яһҗ икәр өсҗ одсинь. Тана зург үзчкәд, папа гинә. Күчр келтә, күүнлә ээлтә,— гиһәд, терүг аатрулхин төлә келсн деерән залуннь ууринь невчк тогтнулҗ, көндрлго герин тал дунд кесгтән саллго зогсв. Юңгад гихлә салад һархла, бичкн күүкд мет дәкн хәрү шүүрлдх бәәдлтә. «һанцарн үлдхәсн әәҗәнә»— гиҗ Намҗл ухалв. Аш сүүлднь Арслңгин махмуд-цогцнь дагҗңнҗ чичрдгән уурад, киртә ханцарн нүдән арчхлань, гергнь цевр бүшмүдин ханцар терүнә нүдинь арчн: — Невчк сууһад амртн,— гиһәд, залуһан урднь суусн стул деер суулһчкад:—Гем уга, нег арһ олдх,— гиҗ Намҗл келв. Арслң толһаһан һудылһад, дорагшан хәләһәд тагчг сууна.— Миниһәр болхнь эгчд келлго бәәҗ болшго,— гисн үгән Намҗл келчкәд, Арслң бурушах гиҗ санҗала. Зуг тернь үг эс соңссн мет тагчг сууна.— Көвүдтнь медүллго, эгчиг һанцхн бийинь авч ирнәв. Зөвшәлх кергтә,— гиһәд немҗ келсн үгнь чигн хәрү уга үлдхлә,— Арслң, би эгчүр одад ирнәв,— гиһәд, Намҗл адһҗ һарв.
—Сәәхн иньгм, Арслң!—гиһәд, эгчнь орҗ ирн, стул деер суусн дүүһиннь толһа теврәд, усн-цасн болад уульв. Зуг яһад тер тәвндән өөрдсн наста күүкд күүг тиигҗ уульҗахинь кен медхви? Эцкиннь нер дуудулхар үлдсн ор һанцхн дүүһән әмд-менд ирсн төләднь байрлад тиигҗәхий, аль әмтнәс йилһрәд, бүкл хотна нер һутахар орһҗ ирсндкь һундҗ уульҗахий, аль орһҗ ирсн дүнь эндк цергт бәргдхәснь әәһәд эврәннь әмнә төлә уульҗахий? Кен медхв? Зуг аш сүүлднь чаңһар экрәд
25
уульхлань:—Эгч, һазаһур йовсн салдсмуд соңсад, орҗ ирх нааран,— гиҗ Намҗл эгчиг хөрв.
Кесгтән эгчнь дүүһиннь толһа теврчкәд, усн-цасн уульсн бийнь көшҗ одсн мет кевтә көндрлго суусн Арслң, салдсмуд гиҗ гергнәннь келсн үг соңсчкад, эмнг мөрн кевтә доран тогльҗ ормасн босхар седв. Уульдган уурсн эгчнь ханцарн нүдән арчҗ ормасн босв.
—Ода яахва? Иигәд уульлдад-шууглдад бәәсәр манд кен чигн дөң болшго. Давсн хур занчар хүрүлсәр хәрү эргҗ иршго. Әмд күн әмән әрвлх кергтә,— гиҗ, эгч нульмсан арчн бәәҗ келв.— Арслңгиг һаза һарһҗ болшго, мөрән суулһд үзг, би эврән ирәд асхҗасув. Келтә-амта күүкдт медүлҗ болшго, һәргтә насн ода бийнь. Оңдан күүнд келәдчн оркхмн. Мана көвүдт чигн медүлҗ болшго, ода цагин пионер, комсомол көвүд келәд чигн оркх. Медгдвү, Намҗл?— гиҗ эгч сурҗана.
—Медгдв, эгч,— гиһәд, бер невчк эмәсн бәәдл һарһад:— Өдртнь Арслң альд бәәхмби? Генткн күн орҗ ирхлә, яахмби?— гиҗ сурв.
—Өдртнь кевсиг һазрт күргәд делгчкәд, орн дор кевтг, асхнднь орн деер кевтг. Тер мана ик көвүнә ориг эндән тәвчк,— гиһәд, эгч терз бәәсн эрс тал заав.— Чи күүктәһән унтхч. Өрүнәс авн күүкән тер мана фермин бичкдүдин садикд өг. Өдртән тенд бәг. Дасҗ авг.
Эднә көдлдг үснә фермин нег хораднь үкр саадг, туһл хәләдг күүкд улсин бичкдүд бәәдг садик билә.
—Герән өдрәр чигн һаза дота хойраснь төдглҗәх кергтә. Эн салдсмуд үс авхар өрүн, асхнд гермүдәр ирнә. Асхнднь шам шатахмн биш,— гиҗ эгч бердән закҗана. «Эн дала закврмуд эгч альднь хадһлад йовсмби? Мел урднь кесгәс нааран тоола бәәҗ иим ухан орҗ гиһәд келҗ болхмн». Зуг дүүһиннь толһа теврчкәд ууляд бәәтлнь, терүнә толһад иим ик шиидврмүд орла:
—Би ода хәрәд ус буслһнав, деернь киитн ус кеһәд, икәр савңдад Арслңгин толһаһинь уһах кергтә, эс гиҗ бөөсн дүүрң болх. Ардк үүдәр һарад, тер малын хаша дотр уһатн. Күн үзхн уга. Эн киртә хувцинь кевтнь баглад, катгт бәәсн яршгт хайчк,— гиҗ эгч бердән закв.— Икәр тәвхлә, эн церг нег сар бәәх, цааранднь немшиг көөһәд әрлһх. Тиигхлә яахнь медгдәд бәәх,— гиҗ келн, эгч һарч одв.
Эн күүндвр 1942 җилин августын хөрн негн өдрәс августын хөрн хойрдгч өдр эклҗәх сө болсмн. Кемр немш көөчкхд Арслңгин эгч негхн сар өгсн болхла, кесгнь терүнәс урдар, нег цөөкн хонгас фашистнр
26
көөлһх гисн саната билә. Зуг тәвсн хөвәс холд оддг арһ уга. Тер сөөһәс авн дигтә һурвн сар болад, Сталинград шидр болсн мана цергин күчтә дәврлһн эклсн түрүн өдр, бичкн Боглан хотн деер бәәсн церг немшиг көөһәд уралан йовҗ одла.
Зуг эн һурвн сар, эс гиҗ йирн хонгин туршарт эгчин өгсн заквр тату эс болад, кесг әәмшгәс Арслң менд һарла.
...Толһаһан кирһүләд, бийән уһалһад, бөөсн кир хойрасн сулдсн Арслң эгчин өгсн закврар өдртнь орн дор, сөөднь күүкн унтсна хөөн орн деерән һарч кевтдг болв. Болв һурвн сарин дотр юн болхинь кен чигн күн урдаснь тааҗ медҗ чадшго.
Арслң ирәд, һурвх хонсн цагт, нег чиклҗ болшго зеткр үзгдв. Тер хотн дунд харулд бәәсн салдсмуд, хотн улсла таньлдад, үс теднәс авад, өдмгән болн шикр, тәмкәсн бәәрн улсла хувалцдг билә. Хадм эгчдән тәмк авч өгхин төлә Намҗл нег баһ наста орс салдст өрүн, асхнднь үкр саахларн, бүләкн үснәсн нег котелок кеҗ өгдмн. Ормднь тер салдс нег пачк тәмк, эс гиҗ нег банк американск һахан консерв авч ирҗ, өдр өнҗәд өгдмн. Сәәхн өндр нурһта, заарг чирәтә, шар үстә салдст бас баһ наста, кевлүн чирәтә, оньдинд бийдән ирлцдг хувцан эврән уяд өмсдг Намҗл таасгдад, өдр болһн ирәд, күүкинь таалад, шикр өгдг билә. Үнәртнь келхлә, һанцхн үснә төлә тер ирҗәсмн биш. Эн эвтәкн, сәәхн берлә таньлдад улм өөрдхәр седхлә, нег-негнәннь кел меддг арһ уга..
Тегәд салдс арһан бархларн, Намҗлын күүкинь таалдг билә. Келн-амн шин орҗах күүкн терүг «дядя Ваня» гиҗ келдг болад, өмнәснь тосад гүүдг болв. Хойр өдр Арслң орн доран кевтв. Һазаһаснь оньслсн герт нег чигн күн орҗ чадшгонь ил. Тер бийнь саглад дасчксн күн орн доран делгчксн ширдг деер, толһа доран өрүлг җөөлкн дер тәвәд кевтхлә, күсдундур сард альд чигн хувцн-хунртаһан кевтәд йовсн Арслңд, мел курортд бәәснлә әдл болв. Босҗ ирәд, белн хотан идчкәд хәрү кевтх. Иләрнь келхлә, эн хойр хонгин туршарт эн цогцарн болн седкләрн амрч авла. Асхнднь Намҗл ирәд, күүкн унтсн хөөн кедү җигтә байр энүнә седклд үүдәҗәв? «Көөрк, Намҗл, яһсн беркәр намаг санҗ уудьсн болхви? Эн хойр сөөһин дуусн өрүн эрт көдлмштән одх бийнь хойр нүдән харһуллго теврәд, үмсәд таалҗана. Дөчн тавн хонгин дунд үзсн зовлңгиг эн хойр сөөһин төлә эдлҗ болхмн бәәҗ. Ода нам үкв чигн һундл уга. Тиигхд, Тең һолын амнд немшин танкс намаг дәврәд алчксн болхла, Намҗлын җөөлкн болн ке сәәхн цогцла бийән ниилүлҗ шахлдхн уга
27
биләв»— гиһәд, энүнә седклнь дуулад бәәнә. Зуг невчк тогтнад: «Уга, үкҗ болшго, яһад болвчн әмд үлдх кергтә, Намҗлын болн күүкнәннь төлә». «Чи яһад орһҗ ирвчи? Әмтнәс ичҗәнәв!»—гиһәд, Намҗл цүүгә татх гиҗ эн әәҗ йовла. «Зуг би энүг сән меддго бәәҗв. Яһад ирсән келҗ чадлго бәәсн бийнь, тер нег чигн үг сурлго эврән медв. Ухата бәәҗ»— гиҗ бас Арслң ухалв.
Зуг һурвдгч өдртән санамрдсн Арслң терзән кенчрәр хаачкад, орн доран орлго, деернь кевтв. Болв эн гергнәннь белн кеһәд үлдәсн үдин хотан уучкад, санамр орн деерән кевтсн цагт, хаалһата терз һатцас орсар күүндсн дун соңсгдв. Арслң орн деерәсн босад, өмнк терз хаасн кенчр заагур хәләхлә, герин өмн бәәсн, кезәнә хайчксн төгә уга хуучн тергнә ярндг деер һурвн орс салдс суусн үг күүндҗәнә. «Яһад нааран ирсмб эдн? Ю кеҗәхмби эдн?» — гисн тоолвр энүнә зүрк авлҗ зовав. Һазаһаснь оньста герт тедн орҗ иршгоһинь медә бәәсн бийнь, Арслң орн доран орв. Зүркнә цоклһн улм догдлв. «Кемр тедн медсн болад орҗ ирхлә, орн дор кевтлһн харсхий?»— гисн ухан энүнд орв. Минь одахн орсн байрта седкләс мел юмн үлдсн, уга.
Дәкәд салдсмудын дун соңсгддган уурв. «Үүднә ард чигн ирәд гетҗәх»— гиҗ тер санчкад, бултлһнасн һарсн уга. «Уга, йовҗ одцхав»— гиҗ тер бийән аатрулв.
Асхн бүрүлин гегән тасрхла, Намҗл суулһан җиңнүләд, күүкнләрн үг күүндәд, чуланд орҗ ирснь соңсгдв. Күүкән ээҗинд орулчкад, Намҗл үүдән тәәлҗ ивлц салу сааҗ авх көк ширтә кастрюль авхар орҗ ирәд:
—Арслң, би үкрән саахар йовнав. Кеемәг эгчинд үлдәчкүв,— гиҗ залудан келв.
—Һаза юн салдсмуд бәәнә?—гиһәд, залунь орнас унҗулсн кевс секҗәһәд сурв.
—Һаза салдс биш, нохачн уга,— гиҗ тернь келв.
—Нә, шулуһар ир,— гиҗ тернь санамрдҗ келв.
—Альдаран одх биләв,— гиһәд, Намҗл инәв.— Үкрән саачкн ирхүв,— гиҗ келәд, үүдән оньсллго, чикнднь торһад өлгчкв.
Эк ирхләрн, күүкән дахулҗ ирҗ гиһәд, Арслң кевсән дәкн хаачкад, орн доран кевтнә. Генткн күүкнә болн залу күүнә дун үүдн һатцас соңсгдв. Дарунь җиңнүләд оньсинь тәәләд, үүдн секгдв.
—Дядь Ваня, эн юмби?—гиҗ герт орҗ ирсн күүкн хаҗудкасн сурҗана.
28
—Это пилотка, Кеемя,— гиһәд, орсар тернь хәрү өгәд: — Сейчас садись сюда, на стул, или иди играй. У тебя есть игрушки? — гиҗ терүнә орсар келсн үг Арслңд соңсгдв.
Тер күүндвр соңссн Арслңгин махмуд-цогцнь чичрәд, өргнь дагҗңнад бәәв. Эн орс салдсинь Арслң лавта медҗәнә. «Яһад эн мини күүкнлә иим өөрхнәр таньлдсн болхви? Намҗл энүнлә нәәҗлдсн болхий гиһәд, ирсн хочлһн ухаг холд көөһәд, эн әәмшгтә бәәдләс яһҗ хөөһдмб?»— гисн тоолвр энүнә толһа эзлв. «Одахн ирсн асхндан авч ирсн көшүрин тасрха төмриг Намҗл хәрү ормднь күргчклә. Адгтан тер төмр һартм бәәсн болхнь иим зовлң эдлхн уга биләв»—гиҗ ухалх дутман, безг гем ирсн мет цогцнь чичрв.
Тер хоорнд үкрән сааһад, суулһта үсән һартан бәрҗ, гертән орҗ ирсн Намҗл орс салдсин өвр деер суух күүкән үзн болн орн дор кевтх залуһан санн, нүднь харңһурҗ, толһань эргәд, һартан бәрҗ йовсн суулһта үсән алдад, асхрсн үснь шалдсн шавр пол деегүр тарҗ гүүв.
—Извини, Намҗа, Кеемя увидела меня на улице и говорит пойдем к нам,— гиһәд, заарг чирәтә салдс босв. Салдсин келсн үг кевтнь меддг арһ уга болв чигн Намҗл күн болһнд бәәдг харсгч авъясарн барун һарарн күүкән салдсин һарас булаҗ авн, зүн һарарн терүнә нурһарнь түлкәд:— Ходиль домой!— гиҗ терүнд келн үүдән секв.
—Ну, извини, Намҗа, (урднь үс ирҗ авхларн келдгәрн) Кеемя привела меня сюда,— гиһәд, келҗәх үгинь эс медҗәх бәәдлинь үзн:—Я не сам ворвался,— гиһәд, һарарн өрчән цокв. Орс салдс герин үүднәс һарлһнла: «Дядь Вань!»— гиһәд, күүкн уульҗ хойр бичкн һаран терүнүр суңһв. Күүкән чишкәд ууляд бәәтлнь, Намҗл гериннь үүдән дотраснь төдглчкв.
Намҗл күн болснас авн иим нкәр юмнас әәҗ үзәд уга билә. Терүнә ик әәмшгнь, һанцхн залуннь төлә. Юңгад гихлә кемр залу бәргдсн цагт, орһҗ ирсн кү бултулсн болҗ үүллә харһхв гиҗ эн әәсн уга. «Кемр залу иим икәр әәҗәхлә, сурдх учр бәәдг болх. Залу күн эврән медх зөвтә»— гиҗ эн дотран санад, генткн биркләд уульв.
—Дядь Ваняг дахнав!—гиһәд, һартнь бәәсн күүкн ууляд аздлв. Эк күүкн хойр энд уульсн, орн дорк Арслңгин цогц-махмуднь чичрсн, күүкән эгчд күрг гиҗ келдг арһ уга, юңгад гихлә иим хавшҗах келтә күүкн намаг үзхләрн, орҗ ирсн күн болһнд келх гиһәд, санад оркхла,
29
махмуднь киит урсад одв. Терүг Намҗл медҗ күүкән авч һарчахн уга. « Би яһсн хөв уга күн бәәсмби...»—гиҗ, тер бийдән санань зовҗ бас уульх дурнь күрв.
Гер дотр һурвхн күн бәәчкәд, нег-негнәннь сансн сана эс медхлә яахмби? Аш сүүлднь уульҗах күүкән теврәд, Намҗл һарн, ардан үүдән оньслсинь залу соңсв. Тедниг һарсна хөөн үүдн лавта һазаһас оньслгдсинь медсн Арслң орн дорас һарч ирәд, хату шавр полар асхрҗ гүүсн үсиг му кенчрәр арчад, герин булңд бәәсн суулһта уснас нүр-һаран уһасн бийнь, зүркнә цоклһн зогсҗ өгчәхш. «Эртәр санамрдад керг уга бәәҗ. Эн әрә гиҗ һурвдгч хонгнь биший.— гиһәд санҗаһад:— Тер салдс мини күүкнлә яһад тиим ээлтәһәр күүндәд бәәв? Намҗлла бас кинәмҗтәһәр күүндхәр седв. Урднь мини гергнлә тер нуувчар бәәсн болхий? Нуувч гисн юн үгв? Намҗлта тер унтсн болхий?— гиҗ хочлсн ухан оратҗ терүнд орв.— Терүнлә өөрхн бәәсән нанд медүлшгоһар салдсиг көөһәд һарһсн болхий?— гисн нег ухан орн, тер санаһан дарунь әәмшгт булагдв.— Кемр тер салдс орн дор хәләһәд, намаг үзсн болхла, яах бәәсмби? Тууҗ авх бәәсний? Кемр күүкн терүнә һарас бууһад, нег наадһаһан хәәһәд, орна кевс сексн болхла, яах бәәсмби?—гисн тоолвр толһаһинь дүүргәд, нам хочлх ухан чигн орҗахн уга.— Ода яһдмби?»— гиҗ тер түңшв.
Намҗл зөвәр удан эгчин герт бәәһәд, күүкнь унтхла, терүгән теврәд, орн деерән унтулв. Ода ю күүндх эдн хоорндан? Кень кенән гемшәхв. Эн хойрин зүркд догдлулсн әәмшг хоцрв, зуг кедү иим болн энүнәс даву әәмшг эднә өмн бәәдг болхв! «Эгчин келсәр, бүкл сардан күләх кергтә. Кемр нег сарас үлү болхла, яахмби? О, хәәрхн! Олн бурхд минь, иим ик аюлас хольҗулх болтн!»—гиһәд, Намҗл эклҗ зальврн:—Не, нааран һартн, хотан уй, — гиҗ келв.
Хәәсндән буслҗасн цәәһән самрад, үс кечкәд, орн дор кевтсн залунь эс һарч ирхлә, Намҗл әәһәд, орнас унҗҗасн кевс секхлә, тернь цаснмөсн көлсән асхрулсн кевтнә.
—Дәрке, дәрке! Иигтлән көйрәд кевтлго, күн уга цагт тендәсн һарад сергх,— гиҗ гергнь келв.
—Кесг салдсмуд шагшулад авч ирәд бәәхлә, яһҗ һархмби?— гиҗ цутхсн зурмн мет толһаһаснь усн һооҗҗасн Арслң зөвәр шүрүтәһәр келв.
—Кен салдс шагшулҗахмби?— гиҗ Намҗл келәд, цааранднь тер
30