—Ӧрӱнӓ ирлӓв.

—Беш деер цӓ бӓӓнӓ, цаач, ӱкӱгт гуйр бӓӓна, авад

кедж у.

Сандж дун-шун уга зогсад бӓӓнӓ.

— Сандж хот юнъгад эс ууджахмч?— гидж келад, ӧвр деерк ӱӱлӓн буулгъад, босад, Ботха цӓ кев.

—Ботха, би танур кергтӓ ирлӓв.

—Сӓн, хот уудж авад чигн кслхнч.

—Уга, Ботха, хоолдм хот орш уга.

—Хоолд хот орулшго ягъсн кӱчр, бачм керг

терчнь?

—Сургъуль сурхар бӓӓнӓв.

—Ӓнъгин ахлачд од, би ахлач биш, яяхв чамаг.

—Школд шанъгъагъар ордг зӓ уга. Багш эврӓгъарч

ор гинӓ. Тегӓд танад бӓӓхӓр ссдджӓнӓв, — гидж келад.

Ботхагъур шилтдж хӓлӓв.	_
— Сургъульд ик дуртавч?
— Сургъуль сурхд йир дуртав, тӧрӱн	альвлхшв,

гидж Сандж нег киигъӓр келв.

— Нӓ, сӓн, манад бӓ. Ик болхларн сургъулин багш

болхмч, медвч? — Эн угӓн келн, Ботха инӓгъӓд ормДаН суув. Сандж байрта улан чирӓгъӓрн Ботхан ӧвр ДееР киисв. Ботха уйдад, Санджин толгъаг илӓд, энъкр ээджин седклӓр таалв.

школд

Байр ӧрчд багтдж ӧгл уга дсврӓд, нӧр кӱрл уга, Са­ ндж кесгтӓн унтдж чадад бӓӓв. Иама гидж санчкад, нӱдӓн анӓд, тӧрӱц юм ухалл уга кевтдж ӱзв. Тер кевтӓн духуцац унтад оч.

Ӧсрӓд серхлӓ, ӧр цӓӓдж оч. Сандж босад, хот-хоо- лан уудж авад, школур одв.

Школин кӱӱкд бас босчксн, хотан уухар бедрДжаи хӓдж. Багш кӱӱкдиг зерлгдӱлдж зогсагъад, тавшу^в> дакад школин ӧмн тавшулджагъад, физкультурн за'

рядк келгъв.

Эдниг хӓлӓдж бӓӓгъӓд: «фӱф, эднӓ заагт тавшлдад йовхинь» — гидж санад, Сандж хуухан мааджв.

Хот-хоолан уулдад, сургъульчнр классмударн ор'

цхав.

Сандж бас негдгч классин кӧвӱтӓ ордж ирӓд, ӓмин ар захин партд оч суув. Багш Санджд тетрӓдь болн ка-

рандаш ӧгв.

120

Санджин байрлгънд кемджӓн уга. дӧрвн час кезӓ-

гъӓр чилснь медгдсн уга. дегтрӓн сӱӱвддж авад, Сандж

хӓрв.

— Сандж, школ ямаран? — гидж Ботха сурв.

—Школ йир сӓн, багш нанд дегтр, тетрадь ӧгв, карандаш бас,— гидж бардмнв.

—Аков, пииср наарлч, ӱнӱнд юн гидж бичӓтӓ бӓӓнӓ? — гидж гер дотрк улснн негнь дегтр деер барлата ӱзгӱд хургъарн заагъад келв:

Сандж дегтриг авад, меддг кӱӱнӓгъӓр хӓлӓмш болд-

жагъад, авч зулад, дер дор дӱрчкӓд, гарв.

Хойр нӱднь Санджинӓр болдж ӧгл уга, школин гер-

мӱд тал хӓлӓдж одад бӓӓнӓ. Эн кевӓрн Сандж школ орв.

Ик школин барун бийдк халцха деер сӱргъульчнр шагъа наачацхана. Ик хар кӧвӱн хӓӓкрджӓгъӓд хагъад, шагъа ӱлдӓл уга шӱӱгьӓд авад бӓӓнӓ. Кӧвӱд дакдж ӧрлдӓд, сахарн гарлдцхав. Сӱӱлӓс гарсн ик хар нег сахарн гал деер кевтӓд, нег сахарн ахлдж гарв. Ах гарсн кӱн хах зӧвтӓ болад, ик хар чӱӱкл сахан авв. Сахиг

эрдж-эрдж бӓӓгъӓд, ӧмӓрӓн хойр ншкн, зӱн—нӱдӓн

дарн хагъад орксн, хошадлад оркв.

— Кӧвӱн, орман	ишкхнчнь! — гидж келӓд,	Сандж
ик хард ӧӧрдв.	орман ишкдг билӓ! — гидж	келӓд
— Оргъадг ксзӓ

бичкн хар кӧвӱн саналдв.

— Чи кӧвӱн, цохан хамхлуллхар эс седджӓхлӓ, бичӓ хуцад бӓ!— эн ӱгӓн келн, Ӧргъадг церӓд суув.

— Хӓлӓй, кенӓ цох кен	хамхлдгинь	ягъдж	медхв,
болв йоста юмиг йосарнь	келджӓнӓв, — болдж		Сандж
хӓрӱцв.	.............		захас
Эн заагур ӧрцгӓн дакн	орлдцхав. Олкиннь
гаргъдж авад, бичкн хар сӱл гурвн ӧрцгӓн ӧрв.
— Би нег сахарч хадж	ӧгсв, — гидж	Сандж	бичкн

харас сурв. Бичкн хар мошкрджагъад, хоргълджта кӧк чӱӱкл сах ӧгв.

Сандж цугтагъаснь ахлдж гарад, кӧк сахиг эрджӓгъӓд хагъад оркв. Сах ӧрцгиг хамхлн алдад авад гарад одв. Зургъан ӧрцг авчксн цагт, Санджин сах ӧрцгӱдин ца оч даңдарглдж тусв.

Кӧвӱд цааранднь наадлдв. Санджин хавнь гарад ирв. Ӧсргӓд орксн ӧрцгӱдиг цуглулдж авад, ӧлкиннь

121

заагт дӱрӓд бӓӓсн харин шалвриннь	шунъгърцг ахр-
дад, ӧлкиннь зах дӱӱджлгдӓд, унджад	ирв.
Наадн чилхлӓ, бичкн хар Сандж	хойр кӧтрлдӓд,
сала орад гарв.

—Чини нернч кемб?

—Баснъ.

—Чини?

—Сандж.

—Сандж, хоюрн нӓӓдж болхмн; хоюрн хамдан

шагъа наадад бӓӓхми, нӓй Сандж? — болад, Баснъ ӱӱрӓн атхв.

—Нӓ. Шагъагъан альд дӱрдвч?

—Газрт булхмн, эс гидж Оргъадг булагъад авчкх-

Эн кевӓрн кӱӱндӓ йовдж, салан ксцд ирӓд хопр иньг суув’. Шогънч утхар газрин кӧрсиг эвдл уга дӧрвлджнӓр авад, дорак газринь копъкдулдж малтад, шо-

рагъинь киилгинь хормад кегъӓд хуучн худгин ормд

асхад, шагъасан буцхав. деернь газрин кӧрспнь тӓвчкхлӓ, ӧвстӓ юютагъан ӧмнк кевтӓн болдж тохрв. Хойр

ӱр, ӱнн седклиннь амн ӱгӓн кӱӱндлдӓд, анъгьр-анъгър

инӓлдӓд хӓрдж ирцхӓв.

Сӧ ӧдрӓр сольгдад, сармуд давлдв.

Негдгч классин сургъульчнриг, Музан Муутл гндг

багш сургъдг билӓ. Эн багш кӱчр халта кӱн билӓ.

Нег дакдж то-эсв болджала. Багш Кӧквӓн джииджӓ кӧвӱг дуудад, доскд гаргъв. Джииджӓ бнйнь эсвтоог кергт бӓрдж дасдг уга билӓ. Ташр тӱн дееран

багшас ӓӓснь немр болад, тоогъан кедж чадл уга, чичрӓд зогсад бӓӓв. Нег бичкн цаг зуур зогсад, Джииджа

тал хӓлӓдж оркад, Муутлин арань зуугдад, альхнь

хӱмгдӓд одв. доскд ӧӧрддж ирӓд, барун гаран дапл-

лгъналнь Лжииджӓ толгъагъан ӧкӓлгъӓд орксн, Муут"

лин гар доскд одад «пилд» гигъӓд тусв. Арднь хӓлӓдж суусн кӧвӱд кӧлӓрн пол девслдӓд, шуугад ннӓлдихӓв.

— Инӓх юн болв? — гигъӓд, инӓлдджӓсн сургъульчнран чон нӱдӓрн хӓлӓчнӓд, ӧӧрӓн зогсджасн Джиид-

жӓг чон хӧ бахлурдшнъ, авад, гедӓльгъджӓгъӓд, тоЛ"

гъагъинь мошкад гедргӓнднь пол деер унъгъав.

— Багш, багш энтн ӱкр бишлм. Я'гъджанат ӱнӱ-

гӓн? — болад ард захин партд суусн Сандж босв.

— «Кишвӓ» чонин кичг, нургънчнь джахчнджану? — гин, белкӱснӓсн улан бӱс тӓӓлдж авад, Санджиг хойр орагъад авв,

/22

Ларук ӧдрнь, тӱрӱн урок умшлгън болв.

Терз деер бӓӓсн умшлгъна дегтрмӱд тӱгӓхлӓ цуг тоогъас нег дегтр дутджана.

Муута багш сургъульчнртан	келджӓнӓ:		Эс
— Легтр авсн кӱн ормднь	ӱд	кӱртл орктха.
Гидж му болад бӓӓх.		сурлдад, авсн	кӱ
Сургъульчнр хоорндӓн зарллдад,
эс олдж чадцхав.

Муута ӱдлӓ ирдж сурснд: «Уга» — болдж хӓрӱ ӧгцхӓв. Чирӓнь хагърад, цусн асхрн гитлӓн уурлсн Муута багш эврӓннь «сургъмджан» ӱӱнд бас ӱзӱлв.

Негдгч класспн сургъульчнриг цугтагъинь ӱдин хотас дутав. Сургъульчнриг классднь ӱлдӓгъӓд, багш бийнь хот орад аль хӓӓв.

Болв, эдн мел хот уга ӱлдцхӓсн уга. Хотан vycn ӱӱрмӱднь негнь хӱв ӧдмгиннь ӧрӓлиг авч ирдж ӧгнӓ, наадкнь махнасн авч ирдж ӧгнӓ. Баснъ махн—ӧдмгӓсн Санджд бас авч ирдж ӧгв. Тиигӓд, нам кӧвӱд хот уӱснас олзта болдж тусв.

Сургъульчнр классас гарлго асхн кӱртл бӓӓгъӓд оркцхав. Асхн болдж одв, багш хотнас ирӓд уга. Багшин зӧвшӓл угагъар хот ӧгч болш уга, эдн асхн хотас бас ӱлдцхӓв. Хотасн ӱӱрмӱд бас хувалдцхав.

Кӧвӱд класстан хонх болдж шиидӓд, зӓрмнь парт

дер, зӓрмнь газрт зӓӓгъӓн олцхав. Эдн дотран Сандж элӓд билӓ, тегӓд чигн ӱӱдӓн дотраснь чӧӧджлдж оркад

ӱӱдн хоорнд кевтснь эн.

Зӧвӓр ора болад орксн цагт кӱн ӱӱд цокв. Сандж ӱӱднӓ ӧӧр одад «кемб»?— болв.

— Бив. Наадк ӱӱдӓн тӓӓлч,— болдж Муутан дун

кӱнъкнв.

— Цугтан шугшад уульцхахмн эднӓ геснь ӧлсдж гидж санх, — гидж келӓд, Сандж ӱӱд тӓӓлв.

Муута ӱӱд татад ордж ирӓд, классин тал дунд ал-

цадж зогсв. Гартан шӱкр маля атхдж. Кӧвӱд цугтан нусан татад, шугшад уульдцхав.

—Асхн хотан ууцхалт?

—Уга, —гидж Сандж хӓру ӧгв.

Кӧвӱд нӱдӓн нӱлмсӓрн улм икӓр будад, ӧмнкӓсн

чанъгъур шугшлдцхав.

— Босцхатн, хотан оч ууцхатн! — гидж келен Муутан ӱг сонъсад, сургъульчнр ӱкс босад, хот уудг гер орцхав. Хот уудг герт цӓӓг кегъӓд, ӧдмгиг зӱсӓд оркдж

123

Кӧвӱд хурдлдж ирӓд. цӓ ул уга ӧдмгӓн авад гарлдв. Ташр тер ӧдмгӓн унтдж кевтсн ӱӱрмӱдӓн серӱлдж бас

хӱвд орулцхав.

Сӱл болад Муутан ӧӧгӱр гарч йовсн Сандж «салдсалд» — гисн ӓркин ӱнр сонъсад, дотран санв: «Сове­ тин йосн тогтад арвн джил болдж йовна гипӓлм, ода тегӓд маниг иигтлм бидн юнъгад зовагъад бӓӓнӓ? Мана багш — медӓтӓ, юмна учр мсдх кӱнлм, аалтӓ юмб? Иамаг, ик болхларн багшин сургъульд эс одхин».

Хавр болв. Муутан гарт «килгъсн хорха» гарад,

хойр мӧр татсн тергн дсср суудж авад, Элст ордж одв. Кӧвӱдин банрллдан тенъкӓн уга.

— Белчр уга голар гӱӱлгӓд орлгънла тергпӓс кинсӓд, тӧгӓд дӓвргд элмр, — болад нег цӧӧкн кӧвӱд харадж сууцхасинь Сандж ӱзв. Ик удан болл уга, Муутан гар эдгснь сонъсгдв. Кӧвӱдин хӱвӓр, баппнрип шӱӱвр болад, медрл тату гигъӓд Муутаг багшаснь гаргъчкдж.

оргъадгин йосн

..Кӱп болх багьасн. Кӱ.тг болх yiirwiacii»

(Хуучна ӱ.иӱр)

Школд ик чигн, бичкн чигн сургъульчнр бӓӓцхӓдг билӓ. Эдн дотран Оргъадг гатлад бӓӓдмн.

Тер монцхр хамрта, хату могълцг хар кӧвӱн билӓ. Шуд хӓлӓсн кӱӱид кӧлӓн чирдж ишкси, залху бӓӓдлтӓ болдмн. Керӱл-цӱӱгӓн болад оркхла, махмуднь хатурсн болад, кӧлнь шулудад нрдг билӓ.

Асхн бӱрӱл болад, хотан сургъульчнр уугъад дуу-

слгънла «унттн» — гисн Оргъадгин дун ӧрӓ болгънар джинъндмн. Сургъульчнр эзнӓсн ӓӓдг нохашнъ аргъул дживлдӓд, орндан ордж кевтӓд, кӧнджл дорасн колсколс хӓлӓлддмн.

Зӧвӓр удан кевтӱлдж оркад, туг-тусад унтн гиджӓсн цагла «бостн» гидж келӓд, зерглӱлӓд тӓвсн ордудин хоорндагъур йовад, дарад, улан бӱсӓр хойр та-

лан цокад, Оргъадг зелӱлдмн. Сургъульчнр аргъ уга, кӧнджлӓн ӱкс шивлдӓд, хувцан ӱмсцхӓдмн. Цугтан хувцлад дуусцхасн цагт, удан хувцлад ӱлдсн хонр-негинь, хошад-неджӓд цокад, уурлдж оркад, «нӓ, унтцхатн» —

124

кс/1ӓд, бийнь хувцан тӓӓлдмп. Оргъадг хувцан тӓӓлӓд оркхла, «йоста унттха» — гисн темдг болдмн.

Хот уудг герт Оргъадгин шншлнъ суудг орм бӓӓдмн.

Оргъадг ормдан суучксн, махна ӧӧктӓг ӱмкӓд сууна. Зӓрм сургъульчнр хӱв махан аагънннь ӧӧр гаргъад

ьркчксп, шӧл сорлдад заг-заагурнь Оргъадгур хӓлӓл-

лӓд сууцхана. Оргъадг махан адгън-шидгн иддж ор- |;-ад, аагъан стол деегӱр гӱӱлгв. Кӧвӱд дарад-дарад, оӧрӓн уурнь гарад кӧргӓсн хӱв махан аагъд тӓвлдв. Эн аагъ эргӓ-тӧгӓлӓ йовдж Баснъгин ӧӧр ирв. Оргъад-

1ИН аагъд хӱв махан тӓвх Баснъгин сслгӓн биш бӓӓсн

учрар, махп идгддж одсн цаг билӓ. «Ода яяхв»? —

гидж санджагъад, ӧдмгнппь ӧрӓлнг тӓвӓд аагъиг давулв.

Хотан уусн сургъульчнр гарцхав. Баснъ гер эргӓд,

1'ӱӱдрт суусн Сандж тал оч йовла.Баснъгнг герин барун булпъгд кӱрлгънлӓ, ӧмнӓснь зӧрӱд гарч ирӓд, «чи юн

казвадад	бӓӓнӓч?» — болад, Оргъадг	цохарнь чнчӓд
авв. Цань	суусн Сандж, хурдлдж ирӓд	хоорнднь орв.

«Хойр бухип хоорнд хо гунджн чини юючв?» — гигъӓд Санджиг цокхар Оргъадг нудрман ӧргӓд авв. Тиигл-

гънлӓнь Сандж ӧрчӓрнь тӱлкӓд орксн, Оргъадг эрст

одад «хиг» гигъӓд тусв.

Эн хоорндагъур багш гсртӓс гарад ирв. Оргъадг эс мсдсн болад, зслмлзӓд хооран гарв.

Нег дакдж хӓр отгас пег бичкн кӧвӱн ирв. Кӧвӱг ӱзн Оргъадг «цергӓн» цуглулв. Негл кӱчр ик нертӓ

бандит бӓрхӓр бӓӓх улсшнъ, хоорндан шимлдӓд, зӓнъг

ӧглдӓд цугтан хурцхав.

Хӓр кӧвӱн школин ӧӧгӱр давад ишкрн дуулад, артк салагъар ордж йовла. Школин ар-бийӓс генткн бутарлдад гарч ирӓд, Оргъадгин «церг», кӧвӱнӓ ард орв, Гӱӱлддж йовх кӧвӱдиг ӱзн, герин ӧмн наач йовсн

Сандж Баснъ хойр бас гӱӱлдв.

«Цергиннь» толгъад йовсн Оргъадг кӧвӱг кӱцӓд ирдж йовлгънлань, ардан хӓлӓн юн болдж йовхинь

медл уга, тер хатрад гарв. Удл уга Оргъадг дакн кӱ-

Цдж ирӓд, кӧвӱг гиджгдӓд авв. Кӧвӱн бӱдрдж киисн;

босдж авад, сала кӧӧдж зулв.

— Кӱцӓд-кӱцӓд неджӓд цокад гарад бӓӓтн! — гидж

Оргъадг командлдж йовна.

Кӧвӱг сала эргдж йовхинь ӱзӓд, Сандж Баснъ хоир амдцхав. Удл уга Сандж кӱцӓд кӧвӱнӓ ээмӓс татв, кӧ-

125