Боркан Сарң

ШИНРСН ТЕЕГИН УЛС

1.

1923 җил.

Хаврин түрүн сарин чилгч.

теегиг теврәд бүрксн цаһан цасн экләд хәәлв. Эндтенд харлснчиигтәһаэрас, өөдән һарсн киитн ур.шуукрЖ үләсн салькнла нииләд, күүнә өмссн хувцн заагар ивтрҗ, цогц махмудт күрәд, заратрулад даарулв. тигәдчн эн өдр Эрднин хотна зурһан өрк бүлин ишкә гермүдәс, һаза һарч йовсн улс хәтәр үзгднә.

Әмтин дорд захд бәәсн цаһан гер, Босхаҗин Эрднин гер.

Эрдни җирәд наста, эгц буурл үстә усн гүүсн улан нүдтә, һаха хәләцтә, ахр бөдүн шииртә, әрмгдән геснь бултсн, тек сахлта, махн толһата, маштг хар евгн.

— Уга биш бәәнә, угатя биш баймб,— гиҗ Эрдни, хәәснә хаҗуд, хәврһән өгәд суусн Нүүдлә тал хәләҗ келчкәд, барун бийд барана өмн зәмләд суув.

Нә, болҗл ода, чини байниг цуһар меднә,— гигәд, эмгнь өвгндән хәрү өгчкәд, «чирд» гиҗ нүлмчкәд, барун хорасн һанз һарһҗ, тәмк нерәд татв.

Нүүдлә Эрднәс тавн насн дү, хурняста өргн маңната, үүтхн хар нүдтә, нимгншар күмсгтә.иигт буурл үстә, хавтха хамрта, сөртәсн зузан урлта, дундин урһцта шар эмгн.

— Өрүн өрлә уснд одсн кишго ноха, одачн уга, чамаг домбр, ирхләчнь арсичн авсв,— гигәд Эрдни уурлад, арвн хурһан атхад, аман хаҗилһҗ араһан зууһад, усн гүүса улан нүднь икдәд, энд-тендән шилвкәд, өргн хар чирәнь үүмәд улагчарад одв.

190

Тер саамла Санж, улан һалзн цард татсн бочкта тергиг, худглн өөр зогсачкад, арһмҗин үзүрт батлад боосн ик хар бадьяһар гүн худгин уснас утхад бочкт эк-

ләд 'кев.

Өрүн өрлә Санҗин адһж уусн киитн хальмг хар цә, илсн бичкн һуирнь шиигрәд, геснь өлсәд, баһ бичкн иогцаснь асхрсн көлснд уһагдсн киртә киилг махмдлань наалдад, чидлнь чиләд муурв. Шуурха бор девлин унҗсн ут хормаһар зәрмдән чингтә чирәһән арчад, баахн зуур амрч амр.чаһад, уг сүүлднь бочкиг усар дүүргв.

Нариг хар үүлн бүркәд, салькн өмнк кевәрн шуукрад үләһә. Хөөнә арсар уйсн, чиигтә хуучн махлаг Санж доргшан дарҗ емсәд, девл деерк нәрхн бусиг чаңһар татад бүслчкәд, бочкин барун өмн бийд тергнәс хойр көлән унҗулад суув.

— Хач, хач...—гисн әәһәр, һалзн цар толһаһан доран авад, бочкта тергкг күгдләд татв.

Санҗ баһ бичкн насндан эк эцгән гееһәд, өнчрәд улдсмн. һунта настаднь экнь гемәр гемнәд өнрсмн. Арвн нас наслсн цагтнь эцгинь, Байра Нәәмн гидг бандит хтж алсмн. Түүнә хөөн Санҗ Эрднинд ирҗ көдләд, хойр җил

болв.

Бичкн наснасн Санҗ күүнә герт му үзәд, үвлин ик киитдн, зуна догшн халунд шатсн хар чнрәтә, арвн хойр иаснасн зөвәр ах бәәдлтә, һәрд шовуна хәләцтә, һо хамрта, өргн ээмтә, өндр нурһта, эццн нәрхн көвүн.

Үвләс эцҗ һадсн цар, чидлнь тату болад, балчгта кунд хаалһд көшәд, амнаснь цаһан көесн цахрад, әмсхәд зогсв.

Санж тергнәс өсрж бууһад эццн мал, өнчн күн хойран зовлң әдл,—гиҗ дотран санад, цард санань зовсар күзүһинь теврәд, келстә толһаһинь бичкн һарарн иләд,— гер ода өөрхн, удлго хамдан хоюрн амрхвдн,—гигәд царла күндчкәд, үзгдҗәсн гермүд тал хәләв.

Баахн зуур амрчкад, һалзн цар өмнк кевәрн бочкта

тергиг балчгта күнд хаалһар күгдләд татв.

Эрднин гер өөрдсн саамла, герин барун бийд һаза кевтсн ик хар ноха, генткн чочсн бәәдлтәһәр өсрҗ босад хуцад тергиг тосад гүүж. одчкад, Санжиг тәнәд сүүлән шарвадад зогсҗаһад, хәрү эргәд хуучн ормдан

одад кевтв.

Эрднь улан иштә, нәәмәр гүрсн ташмгиг хухслҗ барун һартан батлҗ атхад, нуһсн шовуна ишкдләр нәә-

191

хлҗ ишкәд, хулһн гетҗәх мис мет хавтаһад, Санҗиг тосв.

— Кишго ноха өрүнәс наар.ан, инм удан әлд йовад йоввч?—гнгәд һартан бәржәсн ташмгарн далпнь дәврүлэд хойр даралдулад цокснд, Санж. чишкж. хәәкрчкәд, нурһан хоталһад, нүднәсн асхрсн нүлмсиг киртә һарарн арчад, гүүһәд хотна дунд ирчкәд, харслт хәэсәр хәлә-

һәд зогсв.	_
Энүг үзсн	Эрднь байна хөөч Бадмин гергн Болха:—

«Көөркүг юнгад мөңкәнд дажрад бәәнә эн? Арһго, чинп хаҗһр гиҗ Эрднд келҗ болшго»—гнж, дотран санчкад, Сапжд санань зовж шуукрад саналдв.

Эрднь ханцан шамлад, өмнк кевәрн ууртан бүтәд, на- аран-цааран йовҗаһад «кишго нохаһас көлтә игж. му- урдв»...—гигәд гертән орад, модн орндг деер гесән деегшән цурдалһад, хамран сарталһад шулун шулуһар кни-

һән авад кевтв.

Бочкта тергнәс сулдсн һалзн цар «эн ик зовлң дакж бичә үзгдтхә»— гисн бәәдлтәһәр муурсн нүдәр тергн тал хәләчкәд, ижлән хәәж. мөөрәд, хәрү күләҗ хойр чикән сольвҗ чиңнәд, зогсв.

— «Чини зовлн» сәәнәр меднәв, .тигәдчн чамаг икәр хармлнав, эрт ижлдән күрч амр, би чамд нөкд болсв,»— гисн санаһар, Санҗ цариг хотна деед үзгт, һазрин холд үзгджәсн үкрмүд хәләлһәд тууһад һарв.

Көлд өмссн үкрә арсн буршмг, хәәлсн цасна уснд ивтрҗ чиигтәрәд, безг бәрҗәх мет, Санҗин бичкн цогциг чичр(үләд даарулв. Чирәнь көкрәд, геснь өлсәд, чинәнь алдрад, нүднь харңһутрад, толһань эргәд темтрҗ ишкәд, һартан бәрҗ йовсн модарн һазр түшәд зогсв. Тер хоорнд иҗлән хәәҗ мөөрхәсн цар, үкрмүдлә нии-

ләд тагчг болв.

Эрднин ташмгар цоксн ормнь хорсҗ өвдв. Нурһан һоолж зогсад, девл деерк сулдсн бүсән, сүүлин нүкднь күргж, чаңһар татснд, Санҗин өлн геснь невчк дүүрсн бслж медгдв. тер хоорнд генткн Бадмин Болха адһсн

бәәдлтәһәр цаста бичкн ирмгиг өөдлҗ һарч ирәд, удлго Санжин хаҗуд зерглҗ зогов. тер эврә һарсн эңкр көвүһән таалҗах мет, көвүг халхинь өкәрлҗ илчкәд келв:—чамд невчкн хот авч ирвв.

Болха барун һартан батлад бәрҗәсн боодһата цаһан алчуриг цасн деер тәәлҗ делгв. Шилд дүүргәд кесн хальмг хар цәәг, болһад альчурд дүрсн невчкн һуйриг

192

Санж үзчкәд, күүнә му хүвиг хувалцдг күи бәәжл,»—гиж санчкад, Болхаг теврәд, барун халхарн чеежинь дсрлҗ шугшж уульв.

Иоста экпн зүркн, үрн болһнд жөөлн.

Сэижиг хармисн, Болхан зүркнь, өрч дотрнь урсад, хойр нүднәснь һарсн нүлмсн, халхинь дәврж гүүв. Кесг иим асхрсн һашута нүлмсиг, салькн үләҗ хагсасиг, өн-

грсн хуучна цаглн мини тег үзлә.

— Бичә ууль, «Алтн шорад даргддмн биш»,—гндг хуучна хальмг үлгүр бәәдм, мууд даргдлго залу бол- хч.—глж Болхла Санжиг эвләд тогтнулв. Санжбаахнзуур тагчг зогсҗаһад, цасн деер йовһн сууҗ, чинәнь алдрад, чичрсн һарарн хотиг өөдән өргэд, дарунь-дарунь адһҗ зальгв. Болха Санҗ тал хәләҗ, җирһл үзлго өңгрсн эврәинь бнчкн цагинпь насан санв.

Салькн номһрв.

Архасн нигт хар үүлн, мөсн хәәльҗәх мет урсв. Нарна герлд, цаста тег нүдиг хәлтр(үлҗ гилвкв.

— Та, хәртн, би үнд үлднәв, үкрмүдәс нанд холд оддг арһго,—гиж келәд, Санҗ хотан уучкад, Бол: э тал, хансн нүдәр хәләв.

Тиим, тиим, бн хәрнәв,—болад, Болха сулдсн шилиг ааһтаһинь хамднь хәрү алчурдан цуглҗ бооһад, герәдән үрвәд һарв. Ирсн ормарн йовад, ирмг деер һарчкад, хәрү эргәд Саиҗ тал хәләв. Санҗ бадун һаран өөдән өргҗ дайлв. Болха бас һарарн көвүнд хәрү өгчкәд,

өмнк кевәрн йовад, ирмг ташрлад үзгддгән уурв.

— Әмтн цуһар Болхала әдл жөөлн седклтә бәәсн болхла ямаран сән болх билә,—гиж бийләһән күндәд, Санҗ үкрмүд идүлҗ йовсн өндр деер һарч ду дуулв.

һалун шовун донһдна

һазр усн сангдна,

һанциг заясн заяч чамаг Альк насндан мартхв.

Санжин дуулсн дунь, аһарла ниилҗ негдәд, өргн тее- гәр нисв.

Невчк амрх седкләр, Санж һазрин хумха шарлҗиг таслад зөөҗ овалад, деернь һарч девлиннь унҗсн ут зүн хормаг доран делгәд суув. Көвүн буршмган тәәлҗ, нүцкн көлән барун хормадан цуглҗ дуладхад, чиигтә

цуглаһан нарна герлд хагстха гнгәд хажудан делгв.

Салькн номһрхиг күләхәсн, Эрднин хотна бичкк күүкд, гермдин дунд нег негән көөлдҗ наадцхав. Эднә

13 Д*ьмаиах Х& 7

шуугайд, унтҗ кевтсн Эрднь нүдән секәд, күндәр нүүхлҗ босв. Хойр ахр бөдүн 'һаран суняҗ өөдән өргәд, усн гүүсн улан нүдән әнҗ, зевтә шар, шүдән үзүлж аман акһаҗ эвшәчкәд, хәрү орн деерән суув. тигҗәһәд генткн хаҗудан бәәсн улан залата өндр хар хурсх махлаг доргшан дарҗ өмсәд, у цаһан шалврин шуңрцкиг һосна түрәд дүрәд, девл деерк дөрвн товчиг зөрц товчлл уга, үрвҗ ишкәд, гермдин өмнк толһа деср һарад, кеер идүлж йовсн эврәинь малмудин хара харвад, нурһан үүрәд зогсв.

Санжин тууҗ йовсн Эрднин үкрмүд, хотна захд ирж

туһлан хәәҗ мөөрцхәв. Ялчнрин гергдүд һартан суулһ бәрсн гертәсн адһҗ, үкрмүд саахар тосцхав.

Өдр чиләд нарн деед үзгт, холд шатжах түүмр мет

улагчрад, һазр ташрлҗ бултв.

Хотн тагчг болад, хаврин аһар, кииләд амрв.

Санж цәәһин хөөн, тулһин хаҗуһас босад, герин барун бийд, үкрә арсн деер халаста ширдг делгәд, девләрн хучад кевтв. Көвүн ирвчин дораһур уләсн харңһу сөөһин киитн салькнас даарад, нурһан бөкчилһәд, хойр келән тәкиҗ нүдән аньв.

♦♦ ♦

Хаврин нарна дулан герлд, тег тнниһәд амр(в. Шавшад' урһсн көк ноһан, үләсн номһн салькнд, нег-негән дерлҗ көөлдәд наадв. Өдрин сәәхнд байрлад, энд-тенд тоһрун шовуна ниргәд дуулсн дун соңсгдна. Саиҗ хәрүлж. бәәсн үкрмүдәп тогтнулҗ идүлчкәд, толһан өндр деер, һартан бәрҗәсн ут модан түшәд, хаврин өдриг һәәхәд зогсв.

Дорд өмн үзг талас, зам улан хаалһар, тергнд бор мөр татсн күн тоос пүргүләд Санҗин өөр ирәд зогсв. Мөрн бичкн көлстә, хазарин ууд кемләд, хамран сарсалһж әмсхәд, хойр чикән сольвҗ хәәчләд, толһаһарн наадад, барун өмнк көләрн зәрмдән һазр тееһәд, ормдан әрә тесҗ зогсжана.

Ирсн залу Санжла күүндәд, өнчн көвү<һинь медәд судв:

—Эрднинд көдләд удан болҗанч?

—Хойр жил болув,—гиҗ көвүн хәрү өгв.

—Кесн көдлмштән кедү мөңг авдвч?

Санҗ доргшан <һазр хәләчкәд тагчг зогсҗаһад келв:

— Мөңгнә ормд Эрднь эн хойр ж,илин хоорнд нег

194

девл, хеөнә арсар уйсн ма.хла, зурһан өмсәд тәәлсн хуучн книлгән нанд өгв.

Тер киилгүд эләд, эн һанцхн киилг үлдв.

Көвүн деерәи бәәсн кесг халаста, өвдгәсн доргшан укжсн, хойр ханцнь һараснь ут, киртә киилг үзүлв.

—Кедү шалвр эләвч?

—Эрднин эмгн Нүүдлә келнә,—шалвр чамд керго,

өвдгәс доргшан унжсн киилгин дораһар кен чамаг хәләх билә.—гиҗ келәд, Санҗ башрдад инәв.

—тигәд үвлд яахмб?

—Үвлд ут девлән өмснәв.

Ирсн залу Санҗин келсн үгд улатлан ннәһәд, хавтхаси алчур һарһад чиррһән арчв.

—Чини нернч кемби?—гнж, сурв.

—Санҗ.

—тәнл болий, мини нерн Басн болдмн.—Эцг эк уга көвүд күүкдиг цуглулад, шаңһа хот хувцар өңгәр сурһуль сурһтха гисн, деерәс заквр ирсн бәәнә. тигәд эндр намаг дахад йовхмч,—гнчкәд, Басң хәрү күләҗ Санҗ тал хәләв.

—Эрднәс зөвшәл уга йовҗ болшго-болад көвүн толһаһан зәәлв.

—Нә тигхлә, чи үкрмүдән тууһад үрвәд күрәд ир, би чини тускар күүнднәв,—гиҗ Басң келәд, җолаһарр бор мөрән шавдад Эрднин тал гүүлгәд һарв.

Санҗ тергнә ардас хәләһәд, Басңгя келсн үгиг кесг

давтад,— шаңһа хот хувцар, өңгәр сурһуль суртха...

Нам медгдҗ бәәхш. Болв йовх кергтә, Эрднинд бәәснәс му болхн уга,—гиҗ бийләһән күүндәд, көвүн үкрмүдән тууһад, хотнур өөрдүлчкәд, Эрднин герт орҗ ирҗ, үуднә зүн бийд тагчг зогсв.

— Чамд өнчнә гер,т одад олз уга, хальмг күн кезәнәс нааран сурһуль уга йовата юмн, чи ода сурһуль сурҗ кениг амрахмч?—гиҗ келәд, Санҗнг узсн Эрднь. мусһлзҗ инәһәд, эн ямаран хәрү өгнә гисн бәәдлтәһәр,

нүднәннь булңгар барун бийд суусн, ирсн залуһур гилс

хәләв.

— һанцхн Санҗ биш, эк эцг уга өнчн евү көвүд күүкдиг цуһаргинь цуглулад, өнчнә герт өгч, шаңһа хот хувцар сурһуль дастха гиҗ йосн һарсн бәәнә. Санҗ эндр намаг дахад йовх зөвтә.. Эн вмһҗ бәәсн киилгәсн талдан хувцн бәәхлә, авад тергн деер, орк, өдрин гегәтәд йовх кергтә,— гигәд, Басң Санҗ тал холәж келв.

13*

195

Ямаран хәрү өгхән медл уга тагчг зогсҗаһад Эрднәс әәсн бәәдлтәһәр Санҗ келкәрәд нгж келв:

Н-нанд нань махла, д-девл хойр бәәнә.

— Көвүн үрвж ишкәд, барана барун бийд бәәсн махлаг хуучн бор девлтәһинь авад һаза һарв. Басң суусн ормасн босад Санҗиг дахв.

Хотна дунд шуугад наадж. бәәсн бичкн көвүд күүкд гүүлдҗ ирәд, тергиг төгәләд хәргәд зогсцхав.

— «Менд бәәтн» гисн хәләцәр, бичкн көвүд күүкдүр Санҗ хәләчкәд, тергн деер( һарад, ирсн залута зергләд һазр хәләһәд суув.

Хүүрә һазрас өөдән тоос һарһад, бор мернд татсн тергн, һазрин өндриг ташрлж үзгддгән уурв.

«Өнчнә кишгнь өвртнь гнгәд, — Бадмин гергн Болха, Санҗин хүвд байрлад-үрнд йилһл уга, мини бичкн Бембәлә эдл, көөрк менд йовтха»—гиж дотран санад, Санҗин йовсн үзгүр хәләһәд, нүднәск һарсн нүлмсән арчв.

— Кишго ноха, күүнә үг соңслго йовҗ одв. Хамаран одх биләч, хәрү эн мини герт аштнь орж ирхч. Олн өнчн көвүд күүкдт кен өңгәр хот хүвцинь өгч асрна болһ- нач—гигәд, Эрднь Нүүдлә тал хәләҗ келчкәд, суусн ормдан нүүхлзәд, гесән бүрксн әрмгән барун һарарн

илв.

— «Чамас салхд нанд хату, болв би йовх зөвтәв. Мартх гнҗ бичә сан. Зүркндм мөңкинд бәәхч, теегм. Мини бичкн насна кесг зовлцгиг чи үзҗ, нанта хувалцлач... Бийәсн бичкн бәәсн болхла, чамаг «ргҗ теврәд таалх биләв» — гиҗ дотран санад Санҗ ард үлдж йовх өргн теегиг гейүртәһәр хәләһәд, гүүнәр шуукрҗ сана-

лдв.

— Ода мана одх һазр холий?—гиҗ хаҗудан суусн Баснгас сурв.

— Уга, дегд ик хол биш.

Басң сулдсн җолаг татад, мөрнә йовдлиг чаңһрдулв. Удл уга мөрн тергн, өнчн көвүд күүкдин цуглрсн

хотнд ирәд зогсв.

— Бас нег манла әдл өнчн көвүн бәәдлтә,—гиж. суусн олн көвүдин дундас, шуурха киилгтә, кнртә өргн хар көвүн келсиг Санҗ соңсв.

— Манас бичә эмә, цуһар чамла әдлвдн, наар,—гиж кевүдин захд суусн нимгн шар көвүд, хамран һарарн арччкад, ормасн босад Санҗиг тосв.

196

Санж. шин үүрмүдләһәп таньлдад, тедллә хамдаи «Хальмг-Базр» гпдг ссләнд күрч зогсхан санв.

Өдр чиләд, нарн сууһад, холин баран тасрв. Ниргәд шуугжасн көвүд күүкд тагчг болад, хаврин дулан цагла һа?а кевтәд амрцхав.

Сө.

Үләси бүлән салькн, кевтс күүнә чссҗпг таалад члв. Санҗ өмнк күләҗәх хүвдән байрлад, кесгтән унтл уга, хойр һаран толһа дорап авад, өөдәп тсңгрпн оддуд хәләһәд ксвтв. Эн сөөһпп ссрүн аһар дулан болсн болад, деер үзгджәсн олп одна герл улм сәә.хн болж. мсдгдәд, баһ насна бичкп зүркнь өрч дотрнь бульглад, баахп бор үүлн заагар бултаҗ шаһажасн сарла нсгдәд наадв. Са- н>к тигәд уняртсн сөөг һәәхә бәәҗ, яһж. пүдәп аньсан

медсн уга.

Өрүн өрлә көвүд күүкд, унтж. кевтсн ормасн шуугҗ босад, цәәһин хөөн, дөрвн темән тергнд сууһад, Әәдрхнәс нрсн хойр залуг дахад йовцхав.

Тергнд татсн темәднг амрх цагтнь амраһад, йовх һазртпь новулад, һурвдгч өдртән Хальмг—Базрт бәәсн өнчн көвүд күүкд асрдг герин өөр ирҗ бууцхав.

һурвн давхр герәс, эднә өмн ирсн бичкдүд гүүлдҗ һарч ирәд, темән тергдиг төгәләд зогсцхав. Нег зүсн шин хувцта көвүд күүкдиг Санҗ үзчкәд, эднлә әдл ии.м хувц үмсхән иткл уга, махлаһан зүн һартан атхад, девлән барун һартан бәрәд, тергн деерәс бууҗ, өвдгәсн доргшан унҗсн киилгнн хормаг, үләсн салькн өөдән өргәд, ичр бичә үзүлтхә гисн бәәдлтәһәр хойр өвдгиннь

хоорнд хавччкад зогсв.

Хамдан нег һазр бәәж җирһх баһ бичкн үүрмүд, шуугад герүр орцхав.

2.

Өмннь модн гер үзәд уга көвүд күүкдт һурвн давхр гер ик өврмж, болв. Олн үүднд Санҗ төөрәд, һаза яһҗ һархан медл уга зелтклзәд, энд-тендән хәләһәд зогсв. Г енткн нег өрәһәс сурһулин багш Анна Павловна Кузьмина һарч ирв.

— Намаг дахад йовтн,—гиҗ келәд багш көвүд күүкдиг дахулад һаза һарчкад, школас өөр^н бәәсн бичкн модн гер зааһад, орсаһар келв:

197

—Эн герт бийән уһатн, шин хувц сольҗ өмсхт.

—Санҗ багшин һариг татад келән үзүләд, толһа-

һан заальв.

Анна Павловна бийән наад бәрҗәнә болһад, өөлсн бәәдлтәһәр чирәнь улагчрад, хәрү эргәд школур орад, ардан үүдиг чаңһар хаав. Удл уга Анна Павловпаг дахад баахн хальмг көвүн һарч нрәд сурв:

—Кен багшт келән үзүлв?

—Би,—гиҗ Санж хәрү өгв.

—Юңгад келән үзүлвч?

Ор,с келәр медҗәхшв гиҗ келхәр седләв.

көвүд күүкд цуһар шуугад инәлдв. Анна Павловна көвүнә цәәлһвр медәд, бас эдннг дахад инәв.

Көвүд күүкд бийән уһачкад, шанһа шин хувц өмсцхәв. Өмннь һанцхн киилгтә бәәдг Санҗд, дотрк деерк шалвр махмдинь атхсн болад, невчк эвго болҗ медгдв. Школин багш Елена Федоровна Дубянская, ирсн кө-

вүд күүкдиг ик өрәд суулһад келв:

— Москва балһснд бәәсн мана эцг ленпн, угатя яду улсин болн өнчн көвүд күүкдт школмуд секҗ, сурһуль дасхтха гиҗ заавр өгсн бәәнә. Тадн цуһар эн герт бәәҗ, шаңһа хот-хувцар сурһуль дасхмт. Бичә альвлтн, хоорндан ни сәәхн бәәтн, сурһуль сәәнәр дасҗ олн әмтнд тусан күргтн,— гигәд, хаҗудан суусн Санҗин толһаг эцкрлҗ илв.

Күүнә таалвр үзәд уга Санҗд, Елена Федеровна Дубянскин илсн һар„ эврә һарси экин һар болҗ медгдв.

Дурндан өссн, олн көвүдин зацгнь әдл биш. Зәрмнь номһн, зәрмнь күүнә үг соңсдго, ноолдач. тиим көвүдин дунд көдлхд амр биш.

тигәдчн зәрм цөн багшнр, эрт өмнәснь әәҗ-орс кел меддго көвүд күүкдлә көдлҗ болшго-гигәд, хоорндан күүнддг билә. Тиим өөрхн ухата багшнр, эртәс адһж. бийснь көдлмшәсн сулдцхав. тедниг кесг олн багшнртүрүһәс әәҗәхмт, йир му ухата улс бәәҗт—гиҗ келж ичәдмн. Эдн эн даалһсн керг орн-нутгт ик күндтәһинь медсн учрар, муурсан медлго, көдлцхәв.

Эднә кесн ик көдлмш хәрүһән өгв.

Орс, украинц, маңһд, хальмг көвүд күүкд цуһар, хоорндан ни негн болҗ, ах дү мет үүрлҗ сурһуль дасцхав. Эднә эн бәәсн гер, эврә гер болҗ, эк-эцгин таалвриг сольҗ. җирһл үзүлв.

198

җилмүд нег негән солж көөлдв.

Гер өцгрсн жилмүдпн хоорнд Санҗ пнонерт, түүнә хөөн комсомолд орв. Эдпә көдлмшт Хальмг—Базрт партин болн комсомолин нницәнәс дац күк ирж, селвгән өгч, дөң болдмн. Комсомолд бәәсн көвүд-күүкд хоорндан, дакад наадк эврәннь үүрмүдтән сур,һуль оньгтаһар дасхтнь пөкд болснд багшнр тедннг сәәнәр таасдмн.

Күүнә өслтиг дахж., түүнә хәләцчнь оцдарна. Өмннь Санжд күн болһн әдл болҗ медгддг билә, ода

теднпг йплһдг болв. Ноһалан хәләсн хәләцнь, инәсн инәднь, йовсн йовдлнь, наадк күүкдәс ондан болҗ медгдв. Кемржән Ноһала харһсн саамла, Саиҗпн чкрәнь улагчрад, амндан ус балһсн мет, келх үгән гееһәд, саналддг

болв.

Зәрмдән әль биш кесг тоолвр орад, баһ бнчкн насна зүркнь, эргән цокад һәррдсн усна дольган мет, өрч дотрнь цокв. Эн тоот цуһар Санҗд бийднь сәәнәр медгд- хш.—Олн җилд нег герт Ноһалала хамдан бәәһәд нжлдснә темдг болхла, наадк күүкд Ноһалала әдл болҗ юцгад эс медгднә—гигәд, Санж бийләһән зәрмдән күнддмн. Ноһала Санҗпг саналдсн саамла, ннәҗ хәрү өгхәс талдан бийән медүлхш. Күүнә өслт медмҗәнуга хүврнә.

Ноһалан эк-Нәдвдә Кермн, һучн зурһан настадан залуһасн хаһцад, нәәмн наста күүкиг күн болхинь күләһәд үлдсмн. түрү зовлңг дегд ик болад, һанцхн хәләсн бичкн күүкән, асрҗ өскх арһнь тасрад, бийәсн салһҗ өичнә герт өгв.

терүнәс нааран йнсн җил болв. тер өңгрсн цагнн эргцд Ноһала, теегин харнһу сө болсн, төгрг хар нүдтә, ут нәрхн күмсгтә, нигт хар үснь нурһн деернь саглрсн, цасн цаһан үүрмг шүдтә, теглг сәәхн урһцта, өкәр күүкн болж, өсв.

Хамдан ирсн үүрмүдләһән дундин сурһуль чнләһәд, эврә болад ижлдсн герәс Санжин салх цаг ирв.

Йовҗ бәәх көвүд—күүкдт нерәдҗ кесн ик нәәрт, баһчуд шуугҗ сууцхана...

— Үүрмүд, түрүн эврәннь байр хүв олсн герәс салад йовҗанавдн. Тигәд би, эн манасүүрт негцөнүгкелхәр седләв,—гиж Санҗ эклчкәд, хоолнь зәңгдрәд, шүлсндән цахад зогсв.

— Коммуна парть 'Маниг үкләс татҗ авад, жирһлин

199

өргн хаалһ секв,—гигәд барун бийд, хойр тсрзин хоорнд өлгәтә бәәсн Ленинә зургиг хәләв.

Зогсҗ бәәсн ормасн Санж. уралан ншкәд, Елена Федоровна Дубянская багшин һариг атхв.

—Танд икәр ханҗанавдн. Мана эк-эцгиг сольҗ, маниг хәләҗ асрад, сурһуль сурһси багшнран, әлд йовбчн бидн цуһар төрүц мартшговдн,—гиж. келәд, нүднәсн

һарсн байрин нүлмсиг, цаһан алчурар арчв.

Елена Федоровна Дубянская, һарһсн эк мет, Санҗиг теврҗ үмсчкәд, игҗ келв:

—Сурһулиг цааранднь дасх кергтә, ирх цаг-баһчу-

дин цаг. Нәр гүдв.

Баһчудин байрта инәдәр, теднә би-дууһар һурвн давхр герин ик өрә дүүрв.

— Чамла игәд өр цәәтл бинлв чигн, төрүц көшл уга билхв,—гиҗ Санҗ хамдан биилҗ йовсн Ноһалад келҗ

инәв.

— Оңгдан күүнлә муурх билч?—гигәд, Ноһала халхнь т&өнрҗ улагчрад, хойр хар күмсгән өөдән өргәд, үргсн шовуна хәләцәр Санҗин чирәг шилтәд хәләв.—Зәрм күн

күндәр биилнә, тиим күнлә шулуһар муурна,—гиҗ Санҗ келчкәд, Ноһалан цецгә болсн урһциг чееҗдән арһул өөрдүләд, бииһин айсла көлән негдүләд эргв.

Нег гер,т кесг җилд хамдан бәәһәд, ах дү болҗ иҗлдсн баһчуд, нәәрин чилгчәр дурта дууһан дуулцхав:

Мандлсн нарн болҗ Маниг герләрн халулсн мана эцг Лсниниг Мөңкәнд дуундан дуулй

Келн олн әмтнд Күүнә җирһл үзүлсн Коммуна парть чамд Күргҗәнәвдн ханлтан.

Баһчудин дуулси дуунла, цецгәрҖ хүврсн тег нннЛҖ

негдәд, гүүнәр кииһән авч амрв. СанҖ Ноһалата хамдан һаза һарв.

’Саран сарул.

СалЬкн серд-серд гиҖ номһнар үләһәд, күүнә чнр^г

илҗ Таална. ЭрГмдән тагчг.

Селән унтҖ кевтнә...

СанҖ Ноһала хойр үрвәд күүндә йовҖ, ИжЛ һолин

200

өндр эрг деер ирәд зогсцхав. Шарту балһсн талас, Әәдрхнд күрч амрх бәәдлтәһәр адһж йозх, һурвн давхр керм, Иҗлии успг керчи< һарһсн дольган, эргән нрж, шуукрж цокв.

Сәәхнч, чи, Иж.л минь! Кедү шүүлгчнр чамд эврәннь шүлгәп нерәдсн болхв... Кедү баһчуд чпнн эрг деер тү-

рүн дурна дууһар дуулж хүв—кишгән олсн болхв... Кедү цецгәс тер баһчудиг хәләж, хоорндап шимлдсн болхв!?

— Нег-негән сәәнәр меднәвдн, тнгәд чи мпни келхәр бәәсн үгд бичә өөл, ксмржән хажһр болсн саамд геммиии болтха,—гигәд, Санж. келх үг хәәсн бәәдлтәһәр невчк тагчг болчкад, дакнас келв—нанд нуух седкл уга, чамаг даң нүдндән үзәд, чееждән сапнав.

Санҗ Ноһалаг ээмәснь арһул бәрж., бийүрн өөрдүләд, әрә урлан күргәд үмсв. Ноһалан баһ насна цусн ироәтрҗ махмдарнь гүүһәд, хар зөцгдән хойр нүднь чиигтәрв.

Эн саамла эдн, ипм сәәхн цагин җирһлиг үзтхә гиҗ заясн заячдан ханж, әрүн аһар кпплв.

—Намаг прхиг күлә, бпчг бичхән бпчә март—гигәд Санҗ барун хавтхасн зурган һарһж Ноһалад белгләд, нурһн деернь унж.сн нигт хар( үсинь эцкрлҗ илв.

—Чамаг мартш угав, мини чееҗд мөңкинд бәәхч,—

гиж, хөөлнәр хәләж, Ноһала Санҗд хәрү өгв. Зуна сарнн сө, хамаһар чилснь медгдсн уга. һазриг буулад, нарн шарлв.

Энд-тенд хәәкрлдсн такасин дуунд, селән серв. Урднь өрүн нарнла урлдж. адһж. босдг һурвн давхр гер, эн

өрүн тагчг.

Санж, амрад кевтсн үүрмүдән серүлш угаһар арһул ишкәд, бәәсн өрәдән орҗ ирв.

Секәтә хойр терзәр үләсн өрүнь серүн аһар баһдснкевтә, бәәсн дөрвн пк терзиг цуһарһинь секәд оркв. Орндг деерән кевтҗ нүдән аняд, өңгрсн сөөг үзв. Ноһала өмнк кевәрн Санжин хажуд зогссн болҗ медгдв.

—Чи Ноһала, нанд дегд өөрхн болвч—гигәд Санҗ инәмсглв.

—Дурнла наач болш уга, дурн-күүнә хүв. Байн, нойн эзлҗ бәәсн һаррт, мөңгтә күн, күүнә дуриг хулдж, авдгиг Санҗ дегтрәс медлә.

201

тиим дурн, таслад үмгәд хайчксн цсцгә хойр әдл. Цаг хүврхлә—әмтн хүврнә. Мана цагт дуриг өөрхнәр хәләсн хаҗһр.

Ноһала мини эңкр иньг, мини дурн...

— Тигәд Санҗ бийләһән күүндә бәәҗ. әмтәхн нөө

рәр унтад одв.

тер хоорнд Ноһала эврәннь үр, күүкн Болвсниг арһул

теврҗ серүлв.

— Инм удан хама йоввч?—гигәд Болвсн хаҗудан Ноһалад зә һарһж, өгәд, хамдан нег орндг деер шахлдад

кевтв.

— Удан гинч? Нанд болхла дегд шулун болсн болҗ медгднә.

—Күн чамаг әәлһсн болвзга?

-Яһна?

—Зүркнчнь дегәд чаңһар цокҗ бэәнэ.

—Уга, энчнь әәснә темдг биш.

—Юуна темдгв?

—Нам эврән сәәнәр медҗ бәәхшв,—гиҗ келәд, Но-

һала гүүнәр саналдв.

—Болв хар зөцдән күүнә зүркн игҗ цокшго,—ги- гәд, Болвсн инәв.

—Зәрмдән күн бийән меддго цаг бас ирдг бәәҗ.

Зүсн-зүүл цецгәс үзгдәд, эргмдән дурна дун дуулсн соңсгдад, толһа эргәд, нам юн болжахнь медгдхш—гиж Ноһала келчкәд, невчкн зуур, тагчг болв.

Болвсн, чи мини үр күүкнч, үнн седкләрн нанд келич. Чамд Санҗ ямаран болҗ медгднә?

Юн гинәч? Санжд дурлсн болвзгоч?—Болвсн игж сурад, Ноһалан чирәг шинҗлсн бәәдлтәһәр, шилтәд

хәләв.

Цагнь ирхлә, бамб цецгә нар хәләҗ, аһар ундасҗ кииләд, сарсаҗ секгддг, тедү мет Ноһала чееҗдән төрсн дуран Болвсна өмн секв.

Хойр үр күүкнә эн саамд хоорндан арһул шимлдәд келсн үгиг, терзәр шаһаҗ хәләҗәсн һанцхн нарна толян меднә.

Эн йовҗ бәәсн көвүд күүкдәс, ик зунь цаар,анднь сурһуль дасхмн. Зәрмнь хальмгин теегт колхозмудин тоочнр, эклц школмудт багшнр болхмн. Шарту балһсна институтд сурһуль дасх баһчудин дунд Санҗин нерн йовңа, Ноһала Элст орхмн, тендәсн экдән күрх саната.

202

Ик баһ гиж йилһл уга, кемрҗән күн хоорндан уха седклән медлцәд нжлдснэ хөөн, нег негән мартх-күчр юмн. Хуучн көвүд күүкдэн сансн багшнрт, шин ирсн көвүд хүүкд бәәвчн, һурвн давхр ик гер кесгтән көндәрәд, тагчг болсн болад, эвго болҗ медгдв. Зәрм багшнр гер,тән бәәсн саамдан, йовсн көвүд күүкдин нег һазр цокулҗ үлдәсн зургинь хәләҗ, теднлә хамдан өмнк кевәрн бәәсн болад, бийән аадрлулҗ седклән байрулдмм.