47

етпейді. Бұл әдіс жаңаруға қол жеткізуге бұрынғы дәстүрлі әдістерді жою арқылы емес, солардың ішінен жақсыларын дамыту арқылы алып барады. Оларға жалпы мәдени дәстүрлерден басқа аймақтық тарихи-этнографиялық, көркемдік, фольклорлық, арнайы кітапханалық дәстүрлер кіреді. Олардың ең бағалы элементтерін таңдап алып, кітапханашылардың инновациялық әдістерімен толықтырылып, кітапхананың зор мүмкіндіктерін көрсетеді.

Бүгінгі таңда әр кітапхана қызметкерлері жарнамалық әрекеттердің негізгі бағыттарын, олардың ерекшеліктері мен мүмкіңдіктерін, құралдары мен түрлерін, жарнама жұмысын жүргізе білуі, ол үшін қажетті құралдар мен әдістерді дұрыс таңдай білу керектігі дау тудырмайды. Жарнама — бұл заттың есімі, ол тіпті керемет деген заттарға да керек, шығармашылықты талап етеді.

Тек осындай жарнама ғана оқытушылар мен студенттердің, кітапханаға деген сенімін оятып, пайдаланушылардың шешімін басқару құралы бола алады.

«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК КІТАП ПАЛАТАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ»

Кәнібай Ұлнәзік Нұрланқызы

3 курс студенті, 5В091000 «Кітапхана ісі»

Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., аға оқытушы Мухажанова Толқын Нұрасылқызы.

Қазақстан Республикасының Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасы — Қазақстанда шығатын басылымдардың жарыққа шығуына бағыт-бағдар беріп, халықаралық стандарт талабына сай тіркеуге алатын, баспажәнебаспасөзөнімдерінжинап, сақтайтын, статитикасынжүргізетінбірден-бірғылыми- библиографиялық орталық болып саналады. Ғылыми-библиографиялық көрсеткіштер шығару, баспасөз статистикасын жүргізу, жүйеленген каталогтар негізінде баспаларға, мекемелерге, жекелеген адамдарға ақпараттық-библиографиялық анықтамалар беру – Кітап палатасының негізгі қызметінің бірі. Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасы баспаларға және баспа өнімдерін шығаратын ұйымдарға, штрих белгілер (ISBN, ISSN, ISМN) беруді жүзеге асырады. XXI ғасыр ақпараттық технологиялар ғасыры болғандықтан, еліміздің бүкіл ақпараттық жүйесі, ақпараттық ресурстар мен электронды технологияларды тиімді пайдалану үшін түбегейлі өзгерістер жасаудың қажеттігі алдында тұр. Біздің айналамыздың дүние тек кеңістік қана емес, сонымен бірге ақпарат та болып табылады. Ақпараттың адамзат қоғамындағы рөлі орасан зор. Ол идеялар мен шешім жасаудың қуатты көзі ретінде әрекет етеді. Отандық кітапханалардың дамуындағы парадигмалардың ауысуы қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерге тікелей байланысты. XX ғасырдың 80 жылдар соңы мен 90 жылдары өз кезегінде экономикалық және әлеуметтік оңды есептерге байланысты кітапханалар тұтынымның өсуімен сипатталады. Отандық кітапхана ісін зерттеушілердің пікірінше, кітапханшылардың білімін жаңғырту олардыңкәсібишеберлігінұдайыжетілдіріпотыружолыменжүзегеасырылуытиіс. Кітапханашыөмір бойы оқуда, ізденісте болуы шарт. Ол – кәсіби міндеті. Себебі, кітапханаға түсетін әрбір жаңа ақпарат маманнан белсенді қабылдауды және оны іс-тәжірибеде қолдана білуді талап етеді. Тарихи дамудың қай кезеңінде болмасын кітапханашы – білімді бойына жинап, таратушы адам ретінде танылып келеді. КітаппалатасыныңқызметініңмақсатыҚазақстанРеспубликасыныңБаспасөзмұрағатын, мемлекеттік библиографияның, баспасөз статистикасының республикалық ғылыми орталығын құру, орталықтандырылған каталогтендіру; республика аумағында шығатын барлық баспасөз туындыларын есепке алу және ғылыми тұрғыдан өңдеу, жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны іске асыру, сондай-ақ кітаптарды халықаралық стандартпен нөмірлеу (International Standard Book Numbering) және сериялық басылымдар(International Standard Serial Numbering), ноталықбасылымдар(International Standard Music Numbering) штрих-кодтар беру, КБЖ (кітапханалық-библиографиялық жіктеу) жөніндегі функцияны орындау болып табылады. Кітап палатасының Баспасөз мұрағаты қорында 5 миллионнан астам баспа өнімдерінің міндетті даналары сақталуда. Қазақстан Республикасы Ұлттық Мемлекеттік Кітап палатасында ISBN және ISSN Агентство бар. Кітап палатасының ISBN Агентствосы, Лондонда орналасқан ISBN Халықаралық Агентствасына мүше болды.

Ғылыми жұмысты бастамас бұрын елбасымыздың Қ.Р-ның экс-президенті Назарбаев.Н.Ә Өзінің жолдауында айтқан терең мәнді сөзінен бастасам деп отырмын: «Біз цифрлы технологияны қолдану арқылы құры-ла-тын жаңа индустрияларды өркендетуге тиіспіз. Бұл – маңызды кешенді міндет. Бұл индустриялар қазірдің өзінде дамыған елдердің экономикаларының құрылымын өзгертіп, дәстүрлі салаларға жаңа сапа дарытты»,- деп нақты бағдар берді. Республикасының Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасы — Қазақстанда шығатын басылымдардың жарыққа шығуына бағыт-бағдар беріп, халықаралық стандарт талабына сай тіркеуге алатын, баспа және баспасөз өнімдерін жинап, сақтайтын,

161

статитикасын жүргізетін бірден-бір ғылыми-библиографиялық орталық болып саналады. Кітап палатасы 1937-1945 жылдары Қазақстанның халық ағарту комиссариатына, 1945-1953 жылдары — Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы мәдени-ағарту мекемелерінің басқармасына, 1953-1963 жылдары — Мәдениет министрлігіне, 1963 жылдан — Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің баспасөз жөніндегі мемлекеттік кабинетіне бағынады. Бүгін Қазақстан Республикасының Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасы — Ұлттық библиография, орталықтандырылған каталогтау, стандарттау және баспа статистикасы, кітаптанусаласындағыреспубликаныңмемлекеттікғылымижәнеәдістемелікорталығы. Кітап палатасы библиографиялық және статистикалық ақпаратты басып шығару және дайындау орталығы болып табылады. Кітап палатасының құрамында халықаралық стандартты кітап шығару ұлттық агенттігі (ISBN) және сериялық басылымдары (ISSN) бар, сондай-ақ библиография мен кітап ісіне байланысты көптеген ұйымдарда Қазақстанды ұсынады. Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1993 жылғы 6 сәуірдегі № 270 қаулысымен кітап палатасына Ұлттық ұйым мәртебесі берілді,ол Қазақстан Республикасының Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасына берілді. Кітап палатасы құрылғанкүнненбастап1938 жылғы23 маусымдағы№629 ҚазақКСРХККбекіткен"ҚазақКСРКітап палатасы туралы Ережеге" сәйкес Қазақстанда шығарылатын барлық баспа шығармаларының міндетті данасын алады. Қазіргі уақытта мерзімді басылымдардың міндетті даналары "БАҚ туралы ҚР Заңының"16-бабына сәйкес берілуі тиіс. Сондай-ақ, ҚР Министрлер Кабинетінің 1992 жылғы 22 маусымдағы № 548 "баспа туындыларының бақылау және міндетті даналарын тарату тәртібі туралы" Қаулысына сәйкес, меншік нысанына қарамастан барлық полиграфиялық кәсіпорындар кітап палатасынатегінміндеттіданалардыжіберугеміндетті. ҚазақстанРеспубликасыныңКітаппалатасы мұрағаттық материалдарды интернетте орналастырады. ҚР Кітап палатасы Жаңа шептерді игеріп, WikiBilim қоғамдық қорымен ынтымақтастық аясында Википедияның қазақстандық бөлігінің қорларын толықтыруға кіріседі. ҚР Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасына 75 жыл толды. 1937 жылы құрылған Кітап палатасы ел үшін қиын жылдарға қарамастан, Қазақстанның зияткерлік қорын сақтау және көбейту бойынша өз борышын дұрыс орындады. Өз мерейтойын атап өтіп, Кітап палатасы Жаңа шептерді игеріп, WikiBilim қоғамдық қорымен тығыз ынтымақтастық аясында Википедияның қазақстандық бөлігінің қорларын толықтыруға кіріседі. Қазіргі уақытта ұлттық мемлекеттік Кітап палатасының баспасөз мұрағатында 4 млн-нан астам баспа өнімдері сақталуда. "Адамның адамгершілік, интеллектуалдық, эстетикалық дамуы оның алған ақпаратымен байланысты, онда тұлғаны әлеуметтендіруде БАҚ пен кітаптар үлкен рөл атқарады. Азаматтың ақпаратты еркін Іздеу, алу, беру, өндіру және тарату құқығы бүгінгі күні прогрессивті ақпараттық қоғамды қалыптастыру үдерісіндегі негізгі мәселелердің бірі болып табылады", - деп Қазақстан Республикасы Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасының директоры Жанат Сейдуманов екі әдеби қазынаның ынтымақтастығына түсінік берді. Бүгінгі таңда Кітап палатасы еліміздің зияткерлік қорын қалыптастыру үшін аса маңызды қызметтерді атқарады. "Кітап палатасы баспасөз мұрағатын — Қазақстанда шығарылған барлық баспа өнімдерінің депозитарийін жасақтайды. Ол ақпараттық — мәдени мекеме болып табылады және отандық библиографиямен, орталықтандырылған каталогтаумен, баспа статистикасымен және кітаптың әлеуметтануымен, ұлттық кітап шығару мәселелерібойыншасарапшыболыптабылады", - дедіҚРМәдениетжәнеақпаратминистрлігіАқпарат және мұрағат комитеті төрағасының орынбасары Қуат Борашев. Қазіргі таңда отандық кітап саласы жақсы емес. Мемлекеттік органдар кітап шығаруды дамытуға тиісті дәрежеде көңіл бөлмейді. Мәселелер қатарында-кітап саласын мемлекеттік реттеудің жеткіліксіздігі, елдегі кітап ісінің қарқындыдамуынабағытталғанзаңнамалықбазаныңжоқтығы, нарықтыңрентабельділігініңтөмендігі (8-10 пайыз) жәнеқаражаттыңбаяуайналымыаясындабаспаларғасалықсалужүйесініңжетілдірілмеуі (атап айтқанда, ҚҚС алу), салада қаржылық тұрақтылықтың болмауы инвесторлардың қызығушылығын төмендетеді, халықтың, әсіресе жастардың кітап оқуға деген қызығушылығын төмендетеді. Отандық баспалар шығарған кітаптар шағын тираждармен шығарылады. Баспалар Алматыда және ішінара Астанада шоғырланған, бұл өңірлерде кітап ісін дамытуға кедергі келтіреді. Сауда-бөлшек желі нашар дамыған, отандық полиграфиялық база сапасының төмендігі, қағаздың жоғары бағасы, нақты сатып алушыға нақты өнімді жылжытуға бағытталған маркетингтік стратегияның іс жүзінде толық болмауы, барлық деңгейдегі білікті кадрлардың өткір тапшылығы, Қазақстандағы оқырман мәдениетінің төмендігі.

Бүгінгі таңда елімізде кітапты танымал ету бойынша бірде-бір бағдарлама әзірленбеген. Осыған байланысты Кітап палатасы кітап шығаруды, кітап таратуды және оқуды дамытуды қолдаудың салалық бағдарламасының "Қазақстан Президентінің ұлттың зияткерлік әлеуетін дамыту бойынша алға қойған міндеттерін жүзеге асыру аясында ұлттық кітап басып шығарудың бәсекеге қабілеттілігін арттыру"жобасымен сөз сөйледі. Сонымен қатар ақпараттық-баспа және кітапхана ресурстарын

162

интеграциялаудың, инновациялық технологияларды қолданудың, оқу мәдениетін дамытудың салааралық бағдарламасының жобасы әзірленді. "Біз библиография, баспа қызметі,"кітап ісі туралы" ҚР Заңын ілгерілету саласында заңнамалық-құқықтық база құру бойынша жұмысты жандандыруға ниеттіміз. Салаға инновациялық технологияларды енгізуді, баспа ісі мамандарын кәсіби даярлау мен үздіксіз оқытуға, кітап шығару саласында менеджмент пен маркетинг сапасын жақсартуға жәрдемдесуді, баспалар, кітапханалар, мұражайлар, авторлар, мұрағаттар арасында ынтымақтастықтың түрлі нысандарын дамытуды, сирек кездесетін және сирек кездесетін баспа басылымдарын цифрлау бойынша жұмыс жүргізуді жоспарлап отырмыз. Сондай — ақ, біздің жоспарларымызқұқық, білім және мәдениет саласындағы сарапшыларды тарта отырып, Ақпарат және мұрағат комитеті жанындағы Баспа қызметі, полиграфия саласындағы тұрақты жұмыс істейтін сарапшылар тобын құру", - деп жоспарланған жаңалықтарды Жанат Сейдуманов атап өтті. Қазақстан Республикасының Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасы Отандық ұйымдармен байланыс жасайды. Соның ішінде:

•Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президенті Қоры

•ҚазақстанРеспубликасыПрезидентіжанындағыҚазақстанстратегиялықзерттеулеринституты

•Қазақстан Республикасы жоғары, арнайы орта оқу орындары

•Қазақстандағы Иран елшілігінің мәдени өкілдігі

•Қазақстанның баспа және кітаптаратушы қауымдастығы

•Қазақстан Республикасы Кітапханалар қауымдастығы, ірі кітапханалар

•Оқылым бойынша қауымдастық

•Қазақстан полиграфистері қауымдастығы

•«Балалар кітабы» қоғамдық қоры

•Мәдени саясат және өнертану институты.

Қазақстан Республикасы Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасы Халықаралық ұйымдардың ішінде:

•Қазақстандағы Гете институты

•ISMN Халықаралық агенттігі

•ISSN Халықаралық агенттігі

•ISBN Халықаралық агенттігі

•ТМД кітап шығару, кітап тарату және полиграфия саласы бойынша Мемлекетаралық Кеңес

•ТМД кітап таратушылар ассоциациясы

•Ресей баспагерлер ассоциациясы

•Ресей кітап палатасы

•Белорусь Республикасы ұлттық кітап палатасы

•Түркменстан мемлекеттік кітап палатасы

•Армения мемлекеттік кітап палатасы

•Қырғыз Республикасы мемлекеттік кітап палатасы

•Молдова Республикасы ұлттық кітап палатасы

•Тәжікстан Кітап үйі

•Украина кітап палатасымен әріптестік байланыста.

163

СЕКЦИЯ №5 ЕУРАЗИЯ АРХЕОЛОГИЯСЫ: ӨТКЕНІ ЖӘНЕ БҮГІНІ

АРХЕОЛОГИЯ ЕВРАЗИИ: ПРОШЛОЕ И НАСТОЯЩЕЕ

ҚИМАҚ КЕЗЕҢІНІҢ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІШТЕРІН ЗЕРТТЕУДЕГІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР

Абдрахманов Б.

«Археология және этнология» мамандығының 1 курс магистранты

Ғылыми жетекшісі: Омаров Ғ.Қ.

Араб, парсы жиһангездері мен тарихшыларының ІХ-Х ғасырлардағы жазбаларында Аббасия мемлекетінен шалғайда жатқан, Азияның далалық бөлігін мекен еткен қимақ-қыпшақ тайпалары туралы және олардың мемлекеті туралы біршама мәліметтер бар. Араб географтары ибн Хордадбех, Ибн Хаукал әл-Масуди және т.б. жиһангездер қимақтардың мекен еткен аймақтары, олардың шаруашылығы мен діни-наным сенімдері туралы алғашқылардың бірі болып жаза бастады. Осылайша біртіндеп, ортағасырларда Ертіс бойында көшпелі мемлекет құрған қимақтар туралы деректік қор қалыптаса бастайды.

Қимақ тайпаларының одағы қуатты мемлекеттік құрылым болды, олар құрған мемлекет тарихи деректерде «Қимақ қағанаты» атауымен белгілі. Қағанаттың негізін Гардизидің «Зайн Әль-Ахбар» еңбегінде кездесетін Ими, Имек, Татар, Баяндұр, Қыпчақ, Ланиказ және Адлажд сияқты көшпелі тайпалар құрағандығын Отандық ғалымдар өз еңбектерінде көрсетеді [1, c.101–102; 2]. Ортағасырлық көшпелілердің археологиясы, тарихы және мәдениеті бойынша көрнекті маман С.А. Плетневаның пікірінше Ертіс бойын мекендеген қимақтар, өзге аймақтарындағы қимақ тайпаларына қарағанда оқ бойы озық тұрған және қимақ конфедерациясының орталығы осы Ертістің бойында болған [3, c. 34].

Археология ғылымында «ұзын обалар» [4, c. 299] деген атаумен белгілі обаларда тұңғыш рет қазба жұмыстары жүргізіледі. Қазба нәтижесінде үйменің астынан үш мола шұңқыры анықталады. Анықталғанмолашұңқырыныңекеуіндеәйеладам, қалғанбіреуіндежасбаланыңмүрдесіанықталады. Бірінші мола шұңқырынан бірнеше мыс бұйымдар мен өнделіп, бұрғыланып тесілген моншақтар табылады. Мұндай моншақ түрлерінің баламасы Павлодар облысының территориясында 1955 жылы Е.И. Агеева мен А.Г. Максимова жүргізген зерттеулер нәтижесінде табылған еді (Агеева, Максимова 1959). СоныменқосаосысырғаларғаұқсассырғаларХ-ХІІғасырларменмерзімделетінБатысСібірдегі Басандай қорымы материалдары бойынша белгілі. Екінші мола шұңқырынан толық қосылмаған, астыңғы жағына үшбұрыш тектес, шеттері айшықталған пластинамен дәнекерленген екі сырға мен гранит тастан жасалынған табақша табылады. Алғаш рет И. Армстронгтың қазбалары нәтижесінде табылған жәдігерлерді қалдырған «халықтардың» тегін анықтау мақсатында жазыған мақала 1861 жылы «Известия императорского Русского археологического общества» журналының ІІ том 1-6 шығарылымында жарияланған Лама Галсан-Гомбоевтың мақаласы.

Семей қаласынан табылған заттарды Павлодар облысында жүргізілген қазба нәтижелерінде табылған жәдігерлермен салыстыру мақсатында пайдаланған Е.И. Агеева мен А.Г. Максимова бұл ескерткіштерді ешқандай да, этникалық топтармен байланыстырмай, тек б.з. VIII–XII ғғ. аралығында өмір сүрген көшпелілердің жерлеулері деп көрсетеді [5]. Оба материалдардарын толыққанды зерттеп, ғылыми айна-лымға енгізген өткен ғасырдың 60 жылдардың ортасымен 70 жылдардың басында Өскемен педагогикалық институтыннда оқытушылық қызмет атқарған Ф. Арсланованың «Женские украшение кимаков и кыпчаков» мақаласында оба ІХ–Х ғғ. аралығында тұрғызылып, бұлардың қимақ тайпаларына тиесілі болуы мүмкіндегенболжам айтып, обадантабылған сырғалардың қазақтардакездесетін «сәукеленің сырғасымен» қатты ұқсастығы бар екендігін атап өтеді [4, c. 94]. Жалпы, осы зерттеулерді жүргізу барысында біздің байқағанымыз 1972 жылы шыққан Б.Е. Көмековтың «Государство кимаков IX–X вв. по арабским источникам» еңбегі ортағасырларда Ертіс бойын мекендеген көшпелі тайпаларға қатысты түсініктерді өзгертіп, ортағасырлық көшпелі тайпаларды зерттеу ісіне үлкен серпіліс берген [2]. Осы еңбек жарыққа шыққаннан кейін, б.з. ІХ–Х ғғ. мерзімделетін ескерткіштерді қалдырған этникалық топтар «қимақтар» екендігі ашық жазыла бастайды. Мысалға, 1960–1961 жылдар аралығында Ә.Х. Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрамында ортағасырлық ескерткіштерді зерттеумен айналысқан Ф.Х. Арсланова «қимақ-қыпшақ» атауын қолданса, кейінгі 1970 жылдардан кейін шыққан мақалаларында көбінекей тек «қимақ» атауын ғана қолданады. Болашақта осы бағытта зерттеулерді тереңдете жүргізу арқылы, тарихи жазбаша деректердің археологиялық зерттеулерге және керісінше

164

археологиялық зерттеулердің тарихи жазба деректерге өзара ықпал ету дәрежесін анықтай отырып, тарихи-археологиялық зерттеулер нәтижесінде алынатын нәтижелердің неғұрлым объективті болуына септесе аламыз.

Обадан жоғарыда көрсетілген заттардан өзге «қимақ типіндегі» сом сырғалар, «әтеш феникс» деп аталатын құстың құйма фигурасы, түйреуіштер, сылдырмақтар, моншақтар, ілгектер және т.б. заттар табылады. «Әтеш феникс» деп аталатын заттың ең жақын баламасы Шығыс Қазақстан облысы Пролетарка ауылының іргесіндегі Қарашат І қорымының №23 обасынан табылған, күмістен құйылып жасалған құстың мүсіні [4, c. 114–115].

Өткен ХХ ғасырдың 80 жылдары Шүлбі су электр станциясын салу барысында ұйымдастырылған археологиялық зерттеу жұмыстары нәтижесінде ортағасырлармен мерзімделетін зерттелген ескерткіштердіңсаныартатүсті. ҚазКСРҒАТарих, археологияжәнеэтнографияинститутыныңШүлбі археологиялық экспедициясының бір тобы бұрынғы Семей облысының Жаңа Шүлбі ауданының Пролетарка ауылының іргесіндегі Қарашат І және ІІ қорымдарында қазба жұмыстарын жүргізді. Зерттеу барысында б.з. ІХ–Х ғғ мерзімделетін 30 жуық оба зерттелді. Зерттеу нәтижесі көрсеткендей, обалар Зевакино ескерткіштерімен өзінің жерлеу рәсіміндегі (кішігірім тас үйіндінің астына сопақша немесе төртбұрышты мола шұңқырында, сондай-ақ ақымдар да жерлеген, марқұмға арналған «ас» қойылатынболған, мәйіттіңтекшығысбағыттажерленуі) ұқсастықтарыменжақындайтүседі[4, c. 310, 314].

Қортындылайкеле, Семейөңірініңортағасырлыққимақкезеңінеқатыстықордаланғанмәселелерд і шешу Отандық археология және тарих ғылымының алдында тұрған өзекті мәселелердің бір д еп айтсақ қателеспейміз . Күні бүгінге дейін, араб деректерінде кездесетін Қимақ қалаларына қатысты іздестіру жұмыстары жүргізілмеді. Қимақтардың діни-наным сенімдеріне қатысты бірізділік жоқ, кейбір зерттеушілердің пайымдауларынша Қимақ элитасы буддалық діннің әсеріне ұшырап, будда дінін қабылдады десе, басқа зерттеушілер тобы қимақ мемлекетінің құрамындағы тайпалардың түрлі діни-наным сенімде болғандығын, қарапайым халықтың басым бөлігінің тәңіршілдік сенімде болғандығын көрсетед і. Осындай, дискус сиялардың арасынан кезеңге қатысты, сол кезеңде өмір сүрген көшпелі халықтардың тұрмыс-тіршіліктерін олардың қоғамдық қатынастарын кешенді зерттеу ісі кенжелеп тұр. Қимақ кезеңі ескерткіштерін зерттеуге кедергі келтіретін факторлар санатына өңірде шоғырланған археологиялық ескерткіштердің толық тізімдемесі жас алынбаған. Соның салдарынан металліздегіштерменқаруланған«қараархеологтар» тарапынанархеологиялықескерткіштердібұзып, ішіндегі заттарын музейлерге «тапсыру» фактілері тіркеліп отыр. Бесқарағай ауданы территориясындағы Белокаменка ауылының іргесіндегі Ертіске жақын орналасқан обаларды өзен суының шаюы нәтижесінде көптеген жәдігерлердің суға кетіп, ескерткіштердің бұзылуы орын алып отыр.

Сондай-ақ, Ертіс бойындағы қимақ кезеңі ескерткіштерін зерттеу ісі жалғыз археологтар мен тарихшылар атқара алмасы анық. Бұл ісі гуманитарлық ғылымының лингвистика, этнология сияқты салаларымен қатар, жаратылыстану ғылымдарының үздік жетістіктерін тарихи-археологиялық зерттеулерге кіріктіре отыра зерттеу қажет деп білеміз.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алматы: Гылым, 1995. – 296 с.

2.Кумеков Б.Е. Государство Кимаков ІХ–ХІ вв. по арабским источникам. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1972. –156 с.

3.Плетнева. Половцы. – М.: Ломоносовъ, 2010. – 216 с.

4.Арсланова Ф.Х. Очерки средневековой археологии Верхнего Прииртышья. Т ІІІ. – Астана, 2013. – 415 с.

5.Агеева Е.И., Максимова А.Г. Отчет Павлодарской экспедиции 1955 года // Известия института археологии и этнографии КазССР. Т.7. Археология. – Алма-Ата, 1959. – С. 32–58.

САВРОМАТ-САРМАТ МӘДЕНИЕТІ (АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРЫ НЕГІЗІНДЕ)

Аққалиева А.Ш.

«Археология және этнология» мамандығының 3 курс студенті

Ғылыми жетекшісі: Бесетаев Б.Б.

Ертедегі темір дәурінің ескерткіштері Қазақстанның батыс өңірінің ұлан-байтақ жерінде біркелкі орналаспаған. Жалпыалғанда, олардыңмейліншеіріөзендерЖайық, Елек, Жем, Сағыз, ылғалдылығы жоғары, демек, малдың жайлауы мен адамдардың өмірі үшін жақсы жағдай бар солтүстік далалық

165

аумаққа көп шоғырланғаны байқалады. Бұл өлкенің тарихы савроматтармен байланыстырылатын ең жарқын әрі айқын археологиялық кешендері Ақтөбе облысы шегінде, Елек өзенінің орта ағысы аңғарында шоғырланған. Мәдени-типологиялық және хронологиялық жағынан алғанда бұл ескерткіштер Елек өзенінің төменгі бойындағы кешендермен біртұтас шағын топ құрайды.

Елек тобы ескерткіштерінің негізгі ерекшеліктері мыналар: ағаш құрылымдар пайызының көп болуы, олар кейде әдейі өртелген; жерлеу құрылыстарынын әр алуан үлгіде болуы (тікбұрышты, дөңгелек және сопақ шұңқырлар, дромостық молалар, жер бетіне жерлеу және т. б.), көп адам жерлеудің (соның ішінде — көп кабатты) көп кездесуі, басын оңтүстікке қаратып жерленгендер пайызының жоғары болуы.Жерлеу саймандары заттардың негізгі топтары үлгілерінің тұрақтылығымен сипатталады. Тұрмыс заттары арасында құрал-саймандардың ен көп кездесетіндері

— жапсырып істелген, жайпақ түпті ыдыстар, дегенмен б. з. б. V ғасырда Електе тегіс және дөңгелек түпті ыдыстар пайда болады. Дағдылылары — кішкене немесе керісінше, көрінеу ұзартылған, жүзі шағын темір пышактар, саздан немесе тастан жасалған ұршық бастары және т.б. Ат жүгендерінде тура немесе «S» тәрізді сулықтары бар темір ауыздықтар, қола айылбастар және түрі мен мақсаты әр алуан қаңылтырлар, еткермелер және т.б. көп. Заттардың көбісін өрнектегенде аң стилі жиі қолданылған [1]. Соған байланысты келесі Ақтөбе облысы төңіргінде орналасқан келесі бір археологиялық ескерткіштер шоғырына тоқталып кетсек.

Атпа-І қорымы Атпа ауылынан ОШ-қа қарай 5 км жерде орналасқан. Және 27 жер қорғандардан тұрады.

Қорған 1. Жалпақ түрдегі топырақты үйінді, диаметрі 8 м, биіктігі 0,22 м. Қорғанның 0,5-0,7 м СШ жағынан тереңдігі 0,2-0,3 м жерден өртенген ағаш бөлігі табылады. Жерлеу шұңқыры ССШ-ООБ бағытта тікбұрышты орналасқан. Оның ұзындығы 2,1 м, оңтүстік бөлігінің ені 0,4 м, солтүстігі 0,5 м.

Қорған 3. 1-жерлеу орны. Топырақүйіндініңдиаметрі14,1 м, биіктігі0,56 м. Негізгі 2-жерлеу орны б.з.д. VI ғ. жататын катакомба түрінде жерленген. Оған 1-жерлеу орнындағы впускной арқылы жерлеу өз әсерін тигізген. Обаның үйінді қабаты ССШ-ООБ бөлігінде орналасқан. Обаның түбіндегі ағаш табыттан (2х0,45-0,5м) ересек адамның сүйегі табылды. Басы ССШ қарай бағытталып, арқасынан созылыңқы түрде жатқызылған. Бас сүйектен қолдан жасалған деформацияның іздері байқалады. Ал қолдары денесінің бойына созылыңқы, білезігі жамбасының қасында, аяқтары созылған күйде орналасқан. Жерлеу шұңқырынан құрал-жабдықтар табылмады.

Қорған 9. Жайылған топырақты үйіндінің диаметрі 11 м, биіктігі 0,3 м. Жерлеу шұңқыры қорғанның қақ ортасынан орын алған. Ол СБ-ОШ-қа қарай бағытталған. Оның ұзындығы -2,35 м, ені 0,7 м. Обаның 1,7 м тереңдікте орналасқан түбінде нашар сақталған ересек адамның сүйек қалдықтары табылды. Сүйек қалдықтарына қарап қаңқаның басы ССБ қаратылған күйі арқасынан жатқызылғаны анықталды. Бас сүйектің жанында жайпақ түпті, жұмыртқа тәріздес ыдыс жатты. Батыс қабырғасына параллельжақтаншамаменоңаяғыныңқасындажүзіромбтәріздесұзынтемірқылышкездеседі. Ағаш ұнтақтарының сақталғанына қарап қылыш ағаштан жасалған қынапта болғанын көруге болады. Жамбастың қасынан жалпақ түпті тостағанның жоғарғы жағынан 2 саңылауы бар қыш қорқор табылады. Сондай-ақ 2 темір салпыншағы бар темір шығыршықты ауыздық кездеседі [2,65¬-70 ].

Атпа ІІ қорымы. Бұл қорым Талдық өзенінен оңтүстік жаққа 140-200 м және Атпа ауылынан 2 км қашықтықта орналасқан.

Қорған 3. Топырақты үйіндінің диаметрі 10,5 м, биіктігі 0,3 м. Үйінді астындағы қорғанның ортасынан қой сүйегі мен С-О бағытта жатқан 10-12 см-лік үш ағаш кесіндісі табылады. Жерлеу орны қорғанның ортасында орналасқан. Және ақымдап бор сепкіге жерленген өте нашар сақталған ересек адамның сүйегі кездеседі. Ол беті батысқа, басы СБ қаратылған шалқасынан жерленген.

Қорған5. Топырақтыүйіндініңдиаметрі11 м, биіктігі0,24 м. Қорғанның2,6 мтереңдіктенбатысқа қарай сопақ тәріздес формада көмірлердің жиынтығы сақталған. Және қорған ортасынан СШ-ОБ бағыттағы тікбұрышты шұңқыр орналасқан. Ұзындығы 1,1 м, ені 0,3 м, тереңдігі 0,8 м. Жерлеу шұңқырынан құрал-жабдықтар мен сүйек қалдығы табылмады [3, 74-76 ].

Жаман Қарғалы І қорымы. Бұл қорым Ақтөбе облысынан Ор қаласына қарай 11 км қашықтықтағы Жаман Қарғалы өзенінің бойында орналасқан. Алғаш рет И.А. Кастанье 1907 ж 3 қорған қазып, сипаттап жазып кетеді. Қорым биіктігі 0,3-2 м, диаметрі 15-32 м болатын 45 топырақ қорғандардан тұрады.

Қорған 8. Ортасы топырақ, шеті қиыршық тас үйінділерден құралған тікбұрышты қорғанның диаметрі шамамен 10 м, биіктігі 0,15 м болады. ССБ-ООШ бағытталған оба ақымдап жерленген. Бұл жерденбасысолтүстіккеқаратылып, шалқасынанжерленгенжасәйеладамныңжәнеаяқжағындабасы батысқа қаратылған сүйегі қатты қиратылған баланың қаңқасы табылады. Әйел адамнан 15 см төмен жағынан бомба тәріздес жайпақ түпті ыдыс кезедседі. Ал мойын жағынан 18 түйір әйнек моншақ

166

шығады. Оныңішінде8-ідөңшелекпішінді, төртеуіқоюсұртүсті, алқалғантөртеуіалтынжалатылған әйнек моншақ болып есептелінеді. Ал 10 моншақтың ішінен 8-і қою сұр түске, біреуі қызғылт-жасыл түске, біреуі сарғылт-жасыл түске боялған. Обаның ересек адамның басына қарама-қарсы батыс қабырғасынантолығыменөртенгентігіненқойылғанағашнебағанақалдығыкездеседі. Оныңдиаметрі шамамен 8 см. Күл қалдықтары баланың бас сүйегінің оң жағынан анықталды.

Ежелгі Оңтүстік Приуралья қорғандарының арасынан Лебедевка қорымы маңызды орын алады. Оған алғаш археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген Орал педогогикалық институтының оқытушысы Г.И. Багриков болды. (Багрикова, Сенигова,1968). 1969 ж. Г.А.Кушаева мен М.Г. Мошкованың басшылығымен СССР археология институты мен Орал институтының біріккен жұмыстары Леведевка қорымынан көптеген ескерткіштер табуға жол ашты. Жүйелі түрде жүргізілген қазбажұмыстары 1977 жылдан басталып, 1982 жылға дейін жалғасын тапты. Лебедевка қорымына жүргізілген басты зерттеу Б.Ф. Железчиковтың археологиялвқ қазба жұмыстарымен тікелей байланысты.

Жалпы Лебедевка қорымы Орал мен Ақтөбе облыстарының шекарасында орналасқан. 8 топқа шоғырланған 300 ге жуық қорғандар табылады. (Лебедевка І–VIII). Орал қаласының шығысы мен Ақтөбе облысының батысында археологиялық ескерткіштер көптеп кездеседі.

Лебедевка ІІ қорымы. Бұл қорымда 22 қорған орналасқан. Олардың көбінің диаметрі 50 м, биіктігі 6 м-ге дейін барады. Оба үйіндісінің құрамында тастар кезедседі. 1966-1969 жж 3 қорған, ал 1977-1981 жж 6 қорған қазылады. 1–3, 5–9 қорғандары кейінгі сармат мәдениетіне, 4 қорған ерте сармат кезеңіне жатады.

Лебедевка ІV қорымы. Бұл қорымнан 64 қорған табылды. Г.И. Багриков осы жерден 12 қорған қазды. Бірақ археологиялық қазба барысында табылған материалдар әлі күнге дейін еш жерде жарияланбаған және қай жерде сақталынып тұрғаны белгісіз. 1977-1981 жж 32 қорған қазылады. 10 қорғанның 1,11,14 жерлеу орындары қола дәуіріне, 1–3, 5–8, 17,19,20,23–27 обалары кейінгі сармат уақытысына жатады деп есептелінді. Бірақ 4 және 15 жерлеу орындарының қай кезеңге жататыны анықталмады [5,10-18].

2016 ж. Ақтөбеде 2,5 жылдық тарихы бар қорған табылды. Қорған Ақтөбе облысы, Қарғалы ауданы, Желтау селолық округінен 15 шақырым қашықтықта орналасқан.Бір қорғаннан екі жас жігіт табылды. Бірінің жанынан сол заманда қолында билігі бар адам ұстайтын сүйектен жасалған белгі табылды. Бір жақ басында барыс, екінші шетінде қасқырдың бейнесі ойлып жасалған белгі құнды жәдігерлердің қатарына жатады. Археологтар барлығы 2 қорғаннан 6 адамды қазып алған.«Бұл ерте темір дуіріне жататын қорған. Яғни, біздің заманымызға дейінгі 6 ғасырдың аяғы, 5 ғасырдың басына тұспа-тұс келеді. Кейін бәрі облыстық тарихи-өлкетану мұражайына тапсырылады»,- дейді облыстық тарихи-мәдени мұраларды қорғау жөніндегі мемлекеттік инспекция директоры А.Мамедов [6].

Қорытындылай келе, Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың«Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласының кіріспесінде айтылғандай, біз өз отанымыз – Қазақ елі мен оның байырғы халқы – қазақ халқын, басқа өркениетті елдермен салыстыра отырып, тарих толқынында үздіксіз дамып келе жатқан өркениет ретінде қарастыруымыз керек. «Бұл - тарихқа деген дұрыс ұстаным. Сол арқылы түп тамырымызды білуге, ұлттық тарихымызға терең үңіліп, оның түйінін шешуге мүмкіндік туады» - деген тұжырым тарихшыларға үлкен сенім, әрі міндет артады. Сондықтан еліміздегі ерте темір дәуірінің ескерткіштері көп шоғырланған аймақ ретінде Ақтөбе өңіріндегі археолгиялық зерттеулердің жүргізілуіне басты назар аударумыз қажет.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Ақтөбе: Энциклопедия. – Ақтөбе. Отандастар-Полиграфия, 2001.- 748 бет

2.Гуцалов С.Ю. Отчет об археологических работах в Актюбинской области летом 1986 года. Актюбинск,1987

3.Гуцалов С.Ю., Макаревич Г.В. Отчет об археологических работах в Актюбинской области летом 1986 года, – Актюбинск, 1987

4.Родионов В.В., Попов Н.В. Отчет об археологических работах в Актюбинской области летом 1975 года. –Актюбинск,

1976

5.Железчиков Б.Ф., Клепиков В.М., Сергацков И.В. Древности Лебедевки (VI-II вв. до н.э.). – Москва: 2006 г. – 158.

6.3. «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. – Алматы: Атамұра, 2010. –59

167

САКСКИЕ КУРГАНЫ ЖЕТЫСУ (ИСТОРИОГРАФИЧЕСКИЙ АСПЕКТ)

Аскаров А.Б.

Студент 4 курса специальности «Археология и этнология»

Научный руководитель: Бесетаев Б.Б.

Жетысу – регион, в древности являвшийся одним из политических, административных и религиозных центров раннегосударственного образования саков. Об этом ярко свидетельствуют многочисленные курганы, рассеянные компактными группами во всем регионе. Обычно они образуют цепочки, протянувшиеся в меридиональном направлении.

Данные по сакской археологии края сопровождаются в основном случайными находками. Первые археологические раскопки на территории Жетысу связано с именем академика В.В. Радлова (1862 г.), который раскопал три кургана возле с. Капал. 1979 году составлена первая археологическая карта региона. Также, археологическое изучение края связано с именами Н.А. Абрамова, М.В. Флоринского, В.В. Бартольда, которые занимались описанием и изучением памятников. Итогом собранных трудов по изучению древностей стал труд Н. Лыкошина «Археологическое изучение Туркестана до образования Туркестанского кружка любителей археологии (1896 г.)».

Систематическое изучение Жетысуского региона связано с именем А.Н. Бернштама, который в 1936–1952 гг. занимался изучением и раскопками могильников Кенколь, Каргалы, Бериккара и тд. Он впервые поднимает вопросы о культурно-хронологической пренадлежности древнего населения Жетысу. По его мнению, сакский союз племен исседонов начиная с эпохи бронзы является автохтонным для данного региона [1, c. 337–384].

Самым значимым событием в изучении древностей сакского времени Жетысу стала организация в 1954 г. Илийской археологической экспедиции под руководством К.А. Акишева. Эта экспедиция была создана с целью обследования памятников, попадающих в зону затопления будущей Капчагайской ГЭС. К.А. Акишевым и Г.А. Кушаевым в рекордные сроки полученный материал был проанализирован, классифицирован и обобщен в фундаментальной монографии «Древняя культура саков и усуней долины реки Или», вышедшей из печати в 1963 г. В книге дается подробный анализ изучения памятников сакского времени Жетысу. К.А. Акишев и Г.А. Кушаев отмечают, что первым сакологомЖетысу являетсяА.Н. Бернштам, проводившим исследованиятакженаТянь-Шане, Памире

[2, с. 12].

В археологии наиболее информативным источником в изучении древних культур номадов являются большие курганы. Богатые захоронения кочевой элиты будут изучаться всесторонне и систематично с применением инновационных методов. Особое значение для реконструкции социальной, политической сфер и религиозно-мифологических представлений древних скотоводов имеет исследование и анализ эталонных памятников на территории Жетысу.

Впервые эта проблема была поставлена в 70-е годы прошлого века в связи с раскопками ныне всемирно известного кургана Иссык на территории Жетысу [3].

К.А. Акишев в своей статье на территории Казахстана выделил 6 микрорайонов (Алматинский, Иссыкский, Бериктасский, Сырдарья-Таласский, Кегенскиймикрорайоны), гдеобнаруженыскопление больших сакских курганов [4, с. 8–11], где Жетысуский регион занимает особое место.

Начиная с 1990-х годов археологическое исследование памятников сакского времени Жетысу проводится археологами независимого Казахстана. При изучении используются новые методы и подходы, которые являются важным в получении хороших результатов. Среди отечественных археологовследуетотметитьБ. Нурмухамбетова, З. Самашева, А. Онгара, М. Нурпеисова, А. Горячева, А. Бейсенова, Г. Джумабекову, Г. Базарбаеву, зарубежных К. Чанг, А. Наглера, А. Гасс и др. [5; 6; 7; 8; 9; 10].

Обращает на себя внимание, что элитарные курганы располагаются в предгорных долинах, на «прилавках», в наиболее благоприятных условиях, позволяющих использовать близлежащие горные пастбища.

О сохранении региона Жетысу как одного из политарных центров свидетельствуют такие памятники, как погребально-поминальный комплекс Каркара, расположенный в Райымбекском районе, Алматинской области. В предгорной долине Каркара выявлено 4–5 групп курганов. Восточная цепочка состоит из восьми больших курганов. Курган № 1 стоит отдельно на юго-восточной окраине группы. В процессе археологического изучения выявлено, что погребально-поминальный комплекс состоит из наземного сооружения (курган), околокурганного пространства (курганы-ограды, ограды и

168

каменная «дорожка»), рва и внекурганных сооружений. Памятник окружает ров. Комплекс имеет значительные размеры: 125×127 м. Курган традиционно покрыт каменным панцирем. Окружен крепидой из крупных валунов, перекрытых сверху мелкими камнями. В результате исследования только одного юго-западного сектора между подошвой кургана и рвом выявлено 32 объекта: ограды; курганы-ограды. По мнению авторов раскопок, они были сооружены намного позже, чем сам курган, в гунно-сарматское время [8; 10].

Между тем, именно раскопки элитарных курганов приводят к большим открытиям, к большим комплексам разнообразных находок, информирующих о степени социально-экономической развитости общества, об уровне его культуры, искусства и духовной жизни.

Список использованной литературы:

1.Бернштам А.Н. Основные этапы историй культуры Семиречья и Тянь-Шаня // СА. Т. XI. – Москва, 1949. – 337–384.

2.Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. – Алма-Ата, 1963. – 298 с.

3.Акишев К.А. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана. – М.: Искусство, 1978. – 132 с.

4.Акишев К.А. Феномен элитарных курганов Северного Тянь-Шаня // Элитные курганы степей Евразии в скифосарматскую эпоху. – Спб., 1994. – 8–11.

5.Базарбаева Г.А. Памятники сакского времени Жетысу // Казахстан в сакскую эпоху. – Алматы, 2017. – С. 157–178.

6.Онгар А. Элитарные курганы ранних кочевников Восточного Казахстана и Семиречья: конструктивные особенности

//Номады казахских степей: этносоциокультурные процессыи контакты в Евразии скифо-сакской эпохи. – Астана, 2008. – С. 221–224.

7.Нурпеисов М., Бесетаев Б., Чотбаев А., Толегенов Е., Киясбек Г. Исследование аварийного кугана №2 могильника Улжан на территории города Алматы // Номады Казахских степей: этносоциокультурные процессы и контакты в Евразии скифо-сакской эпохи. Сб. мат-ов междунар. науч. конф. – Астана: Издательская группа ПЦК РК, 2008. – С. 225–240.

8.Онгар А., Киясбек Г., Чотбаев А., Кожахметов Б., Рахманкулов Е., Бесетаев Б., Толегенов Е., Айткали А. Предварительные итоги исследования погребально-поминального комплекса Каркара // Труды филиала Института археологии им. А.Х. Маргулана. – Астана: Издательская группа филиала Института археологии им. А.Х. Маргулана в г.

Астана, 2012. Т. 1. – С 49–55.

9.Чотбаев А., Онгар А., Киясбек Г., Жунисханов А., Рахманкулов Е., Кожахметов Б., Бесетаев Б. Начало исследования наКатартобе// ТрудыфилиалаИнститутаархеологииим. А.Х. Маргулана. – Астана: ИздательскаягруппафилиалаИнститута археологии им. А.Х. Маргулана в г. Астана, 2012. Т. 1. – С. 118–124.

10.Онгар А., Киясбек Г., Хасенова Б., Бесетаев Б., Кожахметов Б. Новые результаты исследования погребальнопоминального комплекса Каркара (по материалам раскопок 2012-2014 гг.) // Всадники Великой степи: традиции и новации. – Астана: ФИА им. А.Х. Маргулана в г. Астана, 2014. – С. 29–57.

МЕТАЛЛУРГИЯНЫҢ ТҮП АТАСЫ – ҰЛЫ ДАЛА ЕЛІ

Берліғалиева Г.А., Манайханқызы К.

«Тарих» мамандығының 2 курс студенттері, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ

Ғылыми жетекшісі: Дүкенбаева З.О.

Сәуірдің 12-жұлдызы – қазақ ғылымы үшін аса бір құтты күн. 1859 жылдың 12 сәуірінде Шоқан УәлихановөзініңесімінжержүзінепашеткенҚашқариясапарынанаман-есенелгеоралды. Шоқанның жұлдызды сапарынан тура 40 жыл өткеннен кейін, 1899 жылғы сәуірдің 12-жұлдызында Қаныш Имантайұлы Сәтбаев дүниеге келді. Барлығымыз Қаныш Сәтбаевты Қазақ Ғылым Академиясының тұңғыш президенті және геолог ретінде білеміз. Бірақ геология саласынан басқа тарих және әдебиет саласының дамуына өзіндік үлес қосқан еңбектері бар екенін біреу білсе, біреу біле бермейді. Жезқазған жерінде геологиялық барлау жұмыстарынан бөлек Жезқазған тарихын зерттеді. Сөзсіз, адамзат тарихының қарқынды дамуына түбегейлі өзгеріс әкелген тарихи оқиға бұл металды өндірудің амал тәсілдерін табуымен тығыз байланыста. Металл өңдеу ежелгі заманнан бері бастау алып келе жатқаны бәрімізге айқын. Бұған дәлел ретінде сан алуан метал кеніне бай казақ жерін алсақ та жеткілікті. Дәлірек айтқанда ежелгі заманнан бергі Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарындағы кен орындарын мақтанышпен айтуға болады. Еліміздің Орталық аймағындағы Жезқазған, Ұлытау, Қарсақбай, Жезді аймақтары ежелден кенді өлкелер болып табылады. Бүгінгі таңда түсті металлургияның орталығына айналған өңірлерде қола, темір дәуірінен бастап металлургия орталықтары болғандығын археологиялық қазба жұмыстары барысында ғылыми тұрғыда дәлелденіп келеді. Осы кенді аймақтың ежелгі кеніштерін зерттеген ғалымдар бұлакадемик Қаныш Сәтбаевтың, археолог Әлкей Марғұланның сіңірген еңбектері өте зор.

Қаныш Имантайұлы тағылымды еңбек жолы заманауи Тәуелсіз Қазақ елінің металлургиясының жаңа, әлемдік деңгейге көтерілуіне ықпал етті. Атап айтқанда, марганец, мыс кен орындарының ашылуы, металлогенияныңдамуынақосқанүлесі, пайдалықазбалар картасын жасауығалымдытекбір

169

қырынан қарауға мүмкіндік береді. Қазақ балаларына арналған алғашқы алгебра кітабының авторы ретінде тануымыз, Жезқазған даласындағы Ақсақ Темірдің ізін табуы, мәдениетке, тарихқа қосқан үлесітұлғаныңмәртебесінтағыбірасқақтататүсетіндей. ҚазақтыңмаңдайынабіткенасылтұлғаӘлкей Марғұланның ғылыми зерттеулері металлургия, археологиямен шектелмеді. Академик Ә.X.Марғұлан бастаған Орталық Қазақстан археологиялық экспедиция көп жылдар бойы ұлы Арқа жеріндегі зерттеулерін жүргізіп келді. Қола дәуірінің негізгі орталықтарының бірі – Орталық Қазақстан. Сарыарқада көне заманнан тау-кен өндірісі мен металлургияның дамуыЖезқазған, Қарағанды,Балқаштыңсолтүстік өңірінде, Баянауыл, Қарқаралыдалаларында, Сарыарқаның солтүстік шығысында көпметаллды кен орындарының шоғырлануымен байланысты. Осы себепті де Орталық Қазақстан біздің дәуірімізге дейінгі ІІ мыңжылдықта Евразия континентіндегі үлкен металлургия орталығына айналды. Жоғарыда айтылған ойымызды қорытындылай келе, бүгінгі жүргізіліп жатқан рухани жаңғыру ұлттың, елдің болмысына тән құбылыс және халыққа ортақ ұғым, ортақ ұстаным, тарихи қажеттілік.Байтақ даладан жер асты қазыналарын іздеу жолында халықтың рухани байлығына кенігіп, бүкіл саналы ғұмырын халқының игілігі жолына арнаған Қаныш Имантайұлы мен Әлкей Марғұлан қайраткерлік пен даналық мінберіне осылайша көтерілді.

АРАЛ-КАСПИЙ ӨҢІРІ САРМАТАРЫНЫҢ ҒҰРЫПТЫҚ КЕШЕНДЕРІ

Жарылғасынова Б.

«Археология және этнология» мамандығының 4 курс студенті

Ғылыми жетекшісі: Жұматаев Р.С.

Қазіргі таңда Арал-Каспий аймағында Қайнар, Қызылқуыс, Тасастау І, ІІ және ІІІ, Әурентөбе, Соққы, Ақпан, Қарамөңке, БәйтеІІІ, Терең, Қызылүйік сындығибадатханалықорындардыңелуденаса түрі белгілі. Ірі тайпалық бірлестіктердің маңызды саяси орталықтары болған олар көлемі мен сәулетжобасы бойынша бір-бірінен ерекше. Арал –Каспий теңіздері арасындағы кеңістікте орналасқан көшпелі этностардың тіршілік әрекетінің рухани саласындағы киелі нысан болып табылатын аталмыш ғибадатханалық кешендер б.з.д. І мыңжылдықтың ортасы мен екінші жартысы – б.з. І мыңжылдығының басымен мерзімделуде.

Бәйте ІІІ - Бейнеу-Маңғыстау темір жолындағы №4 бекеттен оңтүстікте шамамен 12 шақырым жерде орналасқан диаметрі шамамен 19 м, цилиндр тәрізді монументальды құрылыс. Өткен ғасырдың 80-жылдары алдын-ала зерттеу жұмыстарын Л.Л. Галкин жүргізген [1]. 1988 жылдан бастап Бәйте кешенін және басқа да ескерткіштерді зерттеу З. Самашев басқарған ҚазКСР ҒА Ш. Уалиханов атындағыТарих, археологияжәнеэтнологияинститутыныңБатысҚазақстанэкспедициясыныңҮстірт отрядыменКСРОҒААрхеологияинституты, кейінненРҒААрхеологияинститутыменбірлесіпжұмыс жасау туралы келісім шарт негізінде іске асып, ондағы далалық зерттеу жұмыстары 1998 жылы аяқталды [1].

Бәйте ІІІ ғибадатханасының сыртқы және ішкі қаптама қабырғалары өте жақсы өңделген және бірбіріне қабыстыра қаланған тас кесектерінен құралған. Оларға үшкір темір құралмен көптеген таңбабелгілер мен суреттер салынған [2]. Басты ғұрыптық құрылысы цилиндр және күмбез тәрізді екі сатылы құрылымнан тұрады. Оның түбінен күмбез төбесіне дейінгі биіктік 10 метрді құрауы мүмкін. Алайда, сақталған биіктігі шамамен 3 м, пішіні дөңгелек келген қабырғаның қалыңдығы – 4,5 м [3].

В.С. Ольховский ғибадатханалардың белсенді қызмет атқарған кезеңін б.з.д. IV-III ғасырлардан б.з.д. II ғасырдың басына дейін деп шектей отырып, б.з. басында тұрғындардың ауысуымен туындаған ғибадатхананың пассивті қолданылған кезеңін де бөліп көрсетті [3].

Өткен ғасырдың соңында Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясының атқарған жұмыстарының нәтижесінде Үстірттің солтүстік-батыс және солтүстігінде діни-ғұрыптық мәніндегі көптеген ескерткіштер ашылған болатын. Соның бірі – Қайнар І. Бұл ескерткіш Қызылүйік ғибадатханасынан батысқа қарай 12 шақырым жерде орналасқан. Нысан дөңгелек пішінді екі қатар қоршаудан тұрады. Құрылыстың сыртқы қаландысының диаметрі 7,90 м, ішкі қаландының диаметрі 3,80 м. Қабырғаларының сақталынған биіктігі 0,5-0,6 м, қалыңдығы – 2 м. Ішкі дөңгелек қоршаудан үшқырлы ұңғымалы қола жебенің ұшы, моншақтар мен қыштан жасалған дөңгелек пішінді бұйымдар есепке алынған. Осы ғибадатхана алаңынан бірнеше сарматтық тас мүсіндердің сынған бөліктері табылған [3].

Тасастау І – Қызылүйік ғибадатханасынан оңтүстік-батыста 8 шақырым жерде орналасқан төбесі жабылмаған ескерткіш. Сопақша пішінді құрбандық шалу орны мен төрт тастардың шоғырынан

170