87

үш сатылы білім беру жүйесіне көшуіне орай, оқытудың жаңа құрылымына сәйкес, лексикологияның жаңа бағдарламасын жасады.

Ғалымның жемісті еңбек етіп келе жатқан төртінші бағыты теология саласындағы еңбектерге байланысты қалыптасқан. Бойына қанмен сіңген, тәрбиемен келген имандылық тарихи еңбектермен танысу барысында жаңа ғылыми негіздермен байи түскен. Әсіресе, ғалымның жан-дүниесіне Рабғузидің «Қиссас-ул анбийа» еңбегі көп ой салғаны байқалады. Рабғузидің аталған еңбегін оқып, өз тарапынан зерделеп, жан-тәнімен түсініп барып жазған «Ғаламның ғажайып сырлары» атты дінитанымдық зерттеуі – оқырмандар өте жылы қабылдаған, көпшіліктің аузында жүрген еңбек. Осы кітапта Рабғузи еңбегіндегі идеялар, діни сенім мен пікірлердің түпкі сыры жан-жақты ашылған. Тілдің тарихын жете білуі ғалымға осы бағытта да жемісті еңбек етуге көмектескені байқалады.

Берікбай ағай қолы босаса, балаларына, шәкірттеріне насихат сөз айтып, имандылық әліппесін үйретуден жалыққан емес. Осындай өз балаларына ауызша айтылған әңгіме желісі кейін үлкен “Ғаламның ғажайып сырлары” атты еңбекке айналарын басында бәлкім білмеген де болар. “Балаларыма имандылық жайын көп айтып, өзімнің кішкентайымнан әкемнен естіп-білгендерімді жеткізуге тырысып бақтым” – дер еді, бір ашыла сөйлескенде, бірде ортаншы ұлым айтқандарымды мұқият тыңдап болып, “Әке, осы айтқандарыңызды қағазға түсірсеңіз, кеңес өкіметі тұсында теріс тәрбие алғандардың көбінің көкірек көзін ашар еді-ау” – дегені. Осыдан бастап, жатпай-тұрмай жазылып, көкіректе тұнып жатқан терең ой оймақталып, зерделі кілемдей жазыла түсіп өріліп шықты.

Елге бара қалғанда, Б. Сағындықұлының жазған үлкен ғылыми зерттеулерін, монографиялық еңбектерін сұрасаңыз, ауылдағының бірі білер, бірі білмес, бірақ, “Ғаламның ғажайып сырларын” бәрі біледі, таласа-тармаса оқиды, түсінеді, түсініседі, бірге ой бөліседі. Өйткені бұл еңбек халыққа соншалықты түсінікті тілмен жатық жазылған. Әркімнің көкейінде тұратын “Құдай бар ма?”, “Алла тағалла ғаламды не үшін жаратты?”, “Ақырзаман бола ма?”, “Көзге көрінбейтін рухтар”, “Адам тағдырына араласатын күштер”, “Діннің көбею себептері”, “Әулиенің кереметі” т.б. сияқты сұрауларға өзіндік берер жауабы бар. “Аллатану ғылымының әліппесі” аталған бұл еңбекте былай делінеді: “Адам баласы дүниеге келгеннен кейін өз еркімен екі айрық жолдың біріне түседі. Бірі оңай

– шайтанның жолы, екіншісі қиын – Алланың жолы. Шайтанның жолы жердің бетін жапқан қарға ұқсайды, себебі онда еш нәрсе өсіп-өнбейді. Бұл жолдың оңайлығы мынада: әркімнің өз ойына не келсе, соны істеуге хақысы бар. ... Құдайдың жолы түгін тартсаң, майы шығатын құнарлы топыраққа ұқсайды. Адамгершілік, ізгілік, имандылық, жоғары мораль – бәрі-бәрі осы топырақтан өсіп-өнеді. Алла жолының қиындығы мынада: әркім өз ойына келгенін істей алмайды, өйткені Алланың әмірімен пайғамбарлар салып берген сара жол бар, нұсқау бар. Одан шығып кетуге болмайды”. Осындай қия басып, бұра тартқызбайтын тұжырымды ойларды, имандылыққа ұюды шым-шымдап жүрекке жеткізетін бұл кітаптың оқушыға берері мол екені қазіргі уақытта баршаға белгілі.

Өреліні төрге жеткізер толғақты ой мен толымды тағылым бар, бұл кітапта. “Бардан бар шығады. Бүкіл ғаламның негізі материя болса, ол – Алланың нұрынан шыққан нұр”; “Адам баласы дүниеге келгеннен кейін, ең алдымен, үш нәрсені тану керек: бірінші өзін, екінші ғаламды, үшінші Алла тағалланы. Пенде өзін танымайынша, ғаламды да, Алла тағалланы да танымайды. Жаратушысын танымаған адам – парызы бола тұрса да – оған тағат-ғибадат етпейді”, – дейді ғалым. Яки, өзіңді өзің таны, ғылымды меңгер, Алланы біл деген тағылымды түсінесің, ойыңды жинақтай түсіп, қайта ойлана бастайсың. Ғаламның ғажайып сырлары мол, оны терең түсіну қиынның қиыны. Б. Сағындықұлы еңбектің екінші бөліміне “Адам ата мен Хауа ана” қиссасын бірінші рет қазақ тіліне аударып, түпнұсқасымен қоса береді. Жалпы қалың көпшілікке түсіну үшін, әрі ғылыми жұмыс жазатын ізденушілер үшін таптырмас қымбат дүние болып есептелетін бұл еңбектің мәнін ғылыми қауым жақсы біледі.

Демек, профессор Б. Сағындықұлы Ахмет Йүгінекидің «Һибат-ул Хақайық» («Ақиқат сыйы») атты дастанының 3 нұсқасын саралап, олардың қолданбалы мәтінін жасау сынды іргелі іске үлкен ғылыми дайындықпен келген. Сондықтан түркітану ғылымына жақсы бір іргелі ғылыми зерттеу келді, ағайын.

80-нің сеңгіріне шығып отырған ақсақал ғалымға, ұстазға, мерейтой иесіне мықты денсаулық тілейміз.

191

Сабыр М.

Ф.ғ д., профессор БҚИТУ

Құлжанова Б.

Ф.ғ.к., доцент әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

ПРОФЕССОР Б. САҒЫНДЫҚҰЛЫНЫҢ ТҮРКОЛОГИЯДА АШҚАН ҒЫЛЫМИ ЖАҢАЛЫҚТАРЫ

Елбасы Н.Ә. Назарбаев «Ұлы Даланың жеті қыры» атты мақаласында Қазақстан – күллі түркі халықтарының қасиетті «Қара шаңырағы» дей отырып, «Түркі өркениеті: түп тамырынан қазіргі заманға дейін» атты жобаны ұсынды. Осы жобаны қолға алмас бұрын бүгінге дейін түркітану ғылымында не істелді деген сұрақ туындайды. Қолжеткен табыстарымызды саралау болашақта істелетін зерттеу жұмыстарының мақсатын айқындау үшін қажет.

Әлемге танымал түркітанушы, филология ғылымдарының докторы, МГУ-дің профессоры Әмір Нәджіпұлы Нәджіптің 1978 жылы «Изучение истории тюркских языков в Казахстане» атты мақаласы жарияланды. Мақалада қазақтың танымал түркітанушы ғалымдарының еңбектерін саралай келе, шәкірті Б.Сағындықұлы зерттеулерінің құндылығын ашып көрсетіп, зор үміт артқан еді. Ұлы ғалымның еңбекқор шәкірті бола білген Берікбай Сағындықұлы ғылымға адалдығынан өмір бойы айныған емес. Ол өз ұстазының жетекшілігімен 1977 жылы «XIV ғасырдағы түркі жазба ескерткіштерінің салыстырмалы лексикасы» деген тақырыпта кандидаттық диссертация жазып, ойдағыдай қорғап шықты. Осыдан кейін жас ғалым орта ғасырлардағы бүкіл ескерткіштердің мәтіндерін терең меңгеруге кірісті, теориялық зерттеулерге ерекше ден қойды. Нәтижесінде ғылыми жұртшылықтың көңілінен шыққан ірі-ірі жаңалықтар ашты. Ашылған жаңалықтардың бастылары ретінде мына төмендегілерді атап көрсеткелі отырмыз.

1.Түркі тілдерінің аса ежелгі дәуірлерінде жіңішке дауыстылардың мүлдем болмағандығын айқындап, анықтап берді. Олардың барлығының да жуан дауыстылардан пайда болғандығын нақты фактілермен дәлелдеді. Мысалы, татлы сын есімінен қазіргі тәтті сын есімі туындаса, қол, орқаш,

қары, ажа, ажым, бары, доңғалақ сөздерінен жіңішке айтылатынкөл, өркеш, кәрі, әже, әжім, бәрі,

дөңгелек сөздері пайда болған. Тілімізде жіңішке айтылатын қанша сөз болса, солардың барлығының да сонша жуан варианты бар болып шықты. Мұның өзі қай жіңішке дауыстының қай жуан дауысты дыбыстан шыққандығын пайымдауға толық мүмкіндік береді.

2.Түркі тілдерінің аса ежелгі дәуірлерінде жіңішке дауыстылардың болмағандығы сияқты, ұяң дауыссыздардың да мүлде болмағандығына Б. Сағындықұлы ғылыми жұртшылықтың көзін жеткізе алды. Фонетистердің зерттеулеріне көз салсақ, қатаңдар мен ұяңдар ежелгі дәуірлерден-ақ жарыса қолданылып келе жатқандай сезілетін. Ұяңдар бұрыннан бар ма еді, жоқ па еді деген мәселеге көңіл бөлінбейтін. Оның есесіне тіл-тілде қатаңнан ұяңның пайда болғандығы фонетикалық сөз варианттары арқылы белгілі болатын: тұз~дұз, тиірмен ~ диірмен, т.б.

Жуан дауыстылардың жіңішкеру, қатаң дауыссыздардың ұяңдану үдерісі бір мезгілде, бір дәуірде жүрді деуге толық негіз бар.

3.Әлемдік деңгейде алғанда тіл-тілде дыбыстардың шыққан тегіне, арғы тегіне (архетипіне), түпкі тегіне (прототипіне) жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінбей келді. Жуан дауыстылардан жіңішке дауыстылдардың пайда болу үдерісін анықтау барысында профессор Б.Сағындықұлы дауыстылардың шыққан тегін де, арғы тегін де, түпкі тегін де анықтай алды. Қоспасыз таза дыбысталатын созылыңқы у дауыстысы тарихи даму барысында қазақ тілінде бірте-біртеұ,ы, і дауыстыларына айналған. Мысалы, тарихи жазба ескерткіштерде «жылқының алты айға дейінгі төлі»қулун түрінде таңбаланған. Қазір–құлын. Сонда аталған сөздің құрамындағы алғашқы у-дың ұ дауыстысына, соңғысы ы дауыстысына айналғандығын байқаймыз. у>ұ>ы формуласы пайда болды. Бұл құбылыс тұрақты түрде қайталанады. Ал қары сын есімі кәрі тұлғасында жіңішкергенде ы дан і туындайды. Демек, і-нің шыққан тегі -ы, ы-ның шыққан тегі –ұ. ұ-дың шыққан тегі қоспасыз айтылатын, аса ежелгі у дауыстысы болып есептеледі. Бір ғана і дауыстысы үшін ы- шыққан тек, ұ–

192

арғы тек, созылыңқы у–түпкі тек. Осылайша талдағанда түркі тілдерінде дауыстылардың бар болғаны үш қана түпкі тегі бар екендігі белгілі болды. Олар ٭А ٭У٭И.

4. Дауыссыздардың түпкі тегін табу дауыстылардың түпкі тегін табуға қарағанда әлдеқайда қиын. Мысалы, орысша «дорога» ұғымындағы "жол" сөзі оғыз, қарлұқ тілдерінде «йол», қыпшақ тілдерінде «джол-жол», алтай, чулым тілдерінде «тйол-дйол», тува, хақас, қарағас, шор тілдерінде «чол», қарашай-балқар тілінде «дзол-зол»,якут тілінде «суол», чуваш тілінде «с'ул». Бір буыннан ғана тұратын бұл атаудың үшінші дыбысында мүлдем өзгеріс жоқ. Екінші дыбысындағы өзгерісте елеусіз, болар-болмас: у~о. Айырмашылық тек бірінші дыбысында: й-дж- ж- тй- дй-ч-дз- з-с- с'. Бүкіл түркі тілдерінде ұшырасатын бұл айырмашылықтың арғы тегін (архетипін) табуға әлемнің ірі-ірі ғалымдары түгелге жуық қатысты. Ресейлік түркологтар В.В. Радлов пен В.А. Богородицкий сөз басындағы й ~дж~ж~ т ~д~ч~ ш ~с~з... сәйкестігінің архетипін й сонор дауыссызы деп есептеді. Шет елдік алтаистер мен түркологтар – Г.И. Рамстедт дж аффрикатын, Н. Поппе дз, И. Маркварт пен К.Г. Менгес жіңішке д'з' аффрикатын, Г. Дерфер жалпы алтайлық д дауыссызын арғытек деп таныды. Бұл тұспалдардың қай-қайсысы да түркітанушыларды қанағаттандыра алмады. Кемшілігі көрсетіліп, сын айтылды. Жүз жылға жуық уақыт өтсе де, шиеленіскен жұмбақтың түйіні шешілмеді. Бұл мәселені белгілі ғалымдарымыздың бірі Б. Сағындықұлы ұзақ жылдар бойы зерттеді. Ең алдымен, ол жоғарыдағы аты аталған ғұламалардың бір ғана дауыссыз немесе бір ғана қарапайым аффрикат арғы тек (архетип) бола алады деген ұйғарымдарына шәк келтірді. Осы ретте тарихтың өн бойында қатаңдардың ұяңданғанымен, ұяңдардың қатаңдана алмайтын фонологиялық заңдылығын анықтады. Бұдан соң бүкіл дауыссыздардың арғы тегін (архетипін) ғана емес, түпкітектерін (прототиптерін) ашып, айқындауға кірісті. Тіл тарихында қарапайым ц(тс), ч (тш)қатаң аффрикаттарының фонологиялық жүгін арқалаған күрделі ٭Т [С/Ш] (ықшамдалған таңбасы ٭Ц ) аффрикаты болғандығын болжамдады. Бұл күрделі аффрикаттың уақыт өте келе қарапайым екі аффрикатқа ажырағанын дәлелдеді. Бұл пікіріне айғақ ретінде моңғол, тұңғысманчжур тілдеріндегі цецек, түркі тілдеріндегі чечек атауларын мысалға келтіреді. «Түрлі-түсті жұпар иісті гүл» деген бір ғана лексикалық мағына беретін әуелгі жалғыз тұлға, жоғарыда көрсетілгендей, екі тұлғаға айналады: ц~ч.Т(с/ш) аффрикатының алғашқы жапсары т элементі элизияға ұшырап түсіріліп айтылған соң қазақ тілінде үшінші форма – шешек тұлғасы өмірге келеді. Қысқасы ٭Т [С/Ш] күрделі африкатынан қазіргі заманғы т,с,ш,д,з,ж дыбыстары пайда болды. Түпкітек ٭Т [С/Ш] күрделі аффрикаты тілдерде өшіп кеткеннен кейін түркі тілдерінің шығыс хунь бұтағына қарапайым ц аффрикаты,түркі тілдерінің бастыс хунь бұтағына қарапайым ч аффрикаты арғы тек (архетип) болып қала берді. Сонда сөз басындағы й ~дж~ж~ т ~д~ч~ ш ~с~з... сәйкестігінің арғытектері қарапайым ц,ч қос аффрикаты екендігі анықталады. Бұл жайында Б. Сағындықұлы 1994 жылы «Түркі тілдері лексикасы дамуының фонологиялық заңдылықтары» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғап шықты. Осы диссертацияда х,һ,қ,к,ғ,г дыбыстарының түпкітегі ٭Һ екендігін, р,л сонорының түпкі тегі ٭Р, н,ң,м сонорының түпкі тегі ٭Н екендігін нақты фактілермен дәлелдеп берді. Қысқасы, дауыстылар үшін түпкітек (прототип)-٭Ц, ٭Һ, ٭Р, ٭Н.

5. Соңғы жылдары Б. Сағындықұлы тіл білімінде аса ірі жаңалық ашты. Зерттеу барысында тілтілде фонема, морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем сияқты тілдік бөлшектермен дәрежелес, әлем тілдеріне ортақ, алайда біздің заманымызға дейін беймәлім болып, құпия сақталған тілдік бірлік (бөлшек) –түбіртек (архесилаб) бар екендігін анықтады. Фонемаға (дыбысқа) бөлінбейтін түбір, негіз, қосымша болмайтынысияқты, тіл-тілде түбіртекке бөлінбейтін түбір, негіз, қосымша жоқ. Қандай дыбыстық комбинацияда тұрсын, түбіртек бір ғана дауысты мен бір ғана дауыссыздың табиғи тіркесуінен тұрады да, я лексикалық, я грамматикалық мағына береді. Мағынасы анықталмаған жағдайда дауысты мен дауыссыздың жай тіркесі түбіртек болып есептелмейді. Қазіргі тілдерде түбіртектердің басым бөлегі бір сыңарын жоғалтып, жартыкештеніп, бір ғана дауыстыдан немесе бір бір ғана дауыссыздан тұратындықтан, басқаша айтқанда, толық формасын сақтамағандықтан, олар іс жүзінде арнайы зерттеушілерден басқа ешкімнің назарына түспейді. Бүкіл түбірлердің түп негізі, тегі болып есептелетіндіктен, жаңадан табылған тілдік бірлікке қазақ тілінде түбіртек деген атау берілген. Барлық лингвист ғалымдарға түсінікті болу үшін автор архесиллаб (ең ежелгі, ең алғашқы буын) деп аталатын терминді ұсынады. Тіл-тілдегі фонемалар қаншалықты ескі болса, түбіртектер де соншалықты ескі. Түбіртектерді тіл тарихының бүкіл өн бойында өмір сүрген десек, қателеспейміз. Қазақ тілінде де тарихқа белгісіз аса ежелгі дәуірлерден бері өмір сүріп келе жатқан түбіртектер бар. Мысалы, ақ (судың өз арнасымен төмен қарап жылжуы),

193

ар (адамгершілік, ізгі қасиет), ін (жабайы аңдар жататын орын, үңгір), іс (жұмыс, қызмет, шаруа) тағы басқалар.

Тілімізде екі түбіртектің (кейде үш, төрт, түбіртектің) сіңісуі нәтижесінде пайда болған сөздер де біршама дәрежеде кездеседі. Мысалға жоғарыда аталған ақ түбіртегі мен етістіктен есім жасайтын ын түбіртегінің қосылуынан ағын сын есімі жасалған. «Соғу, сабау, тоқпақтау» мағынасындағы ұр етістігіне етістіктен етістіктен есім жасайтын ыс түбіртегі кірігіп, ұрыс зат есімін тудырып тұр.Сондай-ақ өн+ім, ұл+ан, от+ан,, ен+ші атаулары екі түбіртектен тұрса, үз+іл+іс, үг+ін+ді, үй+ін+ді үш түбіртектің жиынтығынан жасалған. Бұларға да көненің көзі ретінде қарауға болады. Бұл жерде атап көрсететін бір жайт, түбіртекті әр тілдің өз мамандары ғана аша алады. Жоғарыда келтірілген тілдік фактілер түбіртектердің бір ғана дауысты мен бір ғана дауыссыздан тұра алатындығына толық дәлел бола алады. Алайда тарихқа белгісіз аса ежелгі дәуірлерде қалыптасқан түбіртектер біздің заманымызға сан алуан фонетикалық, морфологиялық, семантикалық өзгерістерге ұшырап, алғашқы тұлғасын, қалып-пішінін жоғалтып барып жетіп отыр. Алғашқы тілдік формалардың қалып-пішінін бұрынғы қалпына келтірмейінше, әрбір өзгерістің, даму эволюциясының бүкіл сыр-сипатын анықтап алмайынша, түбіртектердің болмысын, табиғатын түсіну тіпті мүмкін емсе. Аса ежелгі дәуірлерден келіп жеткен жазба ескерткіштер атымен жоқ. Осы жағдайда белгісізді белгілі ету, ашылмағанды ашу, шешілмегенді шешу үшін зерттеудің әр түрлі жаңа әдістері мен жаңа тәсілдерін пайдалануға тура келеді. Тығырықтан шығу жолдарын профессор Б. Сағындықұлы негізін қалаған Силлабология ілімі өмірге әкеліп отыр. Бұл терминді де автордың өзі ұсынған. Силлаб ағылшын тілінде «буын» деген ұғымда жұмсалады. Ал логос деген сөздің «ілім» семантикасына ие екендігі жалпы көпшілікке белгілі. Сонда Силлабология «Буын ілімі» деген терминдік мағынада әлемдік лингвистиканың жаңа да тың саласының атауы болып шығады. Силлабологияның негізгі нысаны (обьектісі) – жоғарыда атап өткеніміздей,- архесиллаб (түбіртек). Архесиллаб фонемадан үлкен, морфемадан кіші тілдік бөлшек. Осыған орай, силлабология фонология мен мен морфология ілімдерінің аралығынан орын алады. Ілім ретінде тізбектесек, - фонология, СИЛЛАБОЛОГИЯ, морфология, лексикология, фразеология, диалектология, семасиология т.б.

Силлабология ілімінің негізін қалаушы профессор, филология ғылымдарының докторы Б. Сағындықұлы қазір «Силлабология негіздері» деп аталатын монографиясын жазу үстінде. Бұл еңбек қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде баспадан жарық көрген жағдайда архесиллаб ұғымы екінің біріне түсінікті болады. Жаңа ілімнің ілгері дамуына әлемдегі ірі-ірі лингвистердің ат салысатындығына ешқандай күмәніміз жоқ.

Түбіртектерді (архесиллабтарды) сөз құрамынан айырып-ажыратуда, олардың ежелгі бітімпішінін анықтауда кездесетін кедергілер өте көп. Әсіресе, үнемдеу, сіңісу,жылысу, ығысу, метатеза, флекция құбылыстары сияқты сан алуан тілдік факторлар белгілібір сөздің, грамматикалық тұлғалардың әдепкі формаларын адам танығысыздай етіп өзгертіп жібереді. Жаңалық авторы өзгерістерді бұрынғы қалпына қалай келтіруге болатындығын 2011 жылы «Қазақ университеті» баспасы шығарған «Қазақ тілі тарихы» атты монографиялық еңбегінде әлденеше әдістер мен тәсілдер негізінде тәптіштеп толық түсіндіреді. Біз ғалымның ғылыми жаңалықтарының бір бөлегін ғана әңгіме еттік. Зерттеушінің барлық еңбегімен танысқан кез келген тілші-маман олардың қайқайсысының да жаңалыққа толы екендігін байқай алады.

Б.Сағындықұлы орта ғасырлық жазба мұраларды, тіл тарихын індете зерттеудің тұтас әдіснамалық негізін қалыптастырды. Жүздеген ғалым шәкірт тәрбиеледі. Түрколог-ғалымның ғылыми мектебінің тамыры терең, болашағы зор. Аға ғалымға зор денсаулық тілей отырып, шәкірттеріңізбен мың жасаңыз дегіміз келеді.

194

Абуова А.

PhD-доктор. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Халықаралық қатынастар факультеті Түркітану кафедрасының доценті.

ШАҒАТАЙ ДӘУІРІНДЕ ЖАЗЫЛҒАН СӨЗДІКТЕР

Түйін: Орта Азия түркі тілдерінің екінші кезеңін құрайтын шағатай тілі, шығыс түркі тілдерінің ХV-ші ғасырдан ХХ-шы ғасырдың алғашқы жылдарына дейін қолданылған жазба тілі болды. Әлішер Науаи қайтыс болғаннан кейін, әдетте оның шығармаларын түсіну үшін, Ислам әлемінің түкпір-түкпірінен көптеген сөздіктер жазыла бастады. Шағатай сөздіктері Орта Азия, Иран, Үндістан және Анадолы қазіргі Түркия жерлерінде жазылды. Сондай-ақ шағатай тілі – түркі лексикографиясының мектебін қалыптастырды. Бұл мақалада шағатай дәуірінде жазылған сөздіктер мен зерттеулері қарастырылды.

Кілт сөз: шағатай тілі, шағатай дәуірінде жазылған сөздіктер, Әлішер Науаи, лексикография

Abstract: Chagatai language, the second period of the Middle Asia Turkic language, is a writing language that the Eastern Turks continue to use from the beginning of the 15th century until the beginning of the 20th century. After Nevayi's death, various dictionaries began to be written on every corner of the world of Islam, so that his works could easily be read. These dictionaries, written mostly in the Ottoman Empire, Iran, Azerbaijan, India or Turkestan and having a great value for the history of Turkish language development have created a lexicographical schools. In this study, are given mainly Chagatai language dictionaries and studies on them.

Keywords: Chagatai language, Chagatai language Dictionaries, Nevayi, Lexicography.

Қазіргі кезеңде шағатай тілі мәселесіне қатысты тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен мәдениеттің дерегі ретінде шағатай тілі әлі де жеткіліксіз қарастырылуда. Шағатай тілінің зерттелуінен бұрын ол тілді оқыту, үйрету мәселесі жоғары тұр. Себебі тіл лингвистикалық тұрғыдан зерттеу нәтижелері біршама белгілі, бірақ бұл зерттеулер қорытындылары тілді үйренуге беретін көмегі қаншалықты деген сұрақ туындайды. Ал аталмыш тілді оқи білу, тарихшылар үшін, оның ішінде түркітанушылар, қазақ тарихын зерттеушілер үшін аса маңызды. Мысалы, ежелгі, тіпті ортағырларлық түркі тілінде жазылған шығармаларды зерттеген түріктанушылардың сол тілдерге берген бағаларына мән бертетін болсақ, олар түркі, оның ішінде шағатай тілінде жазылған еңбектерге жеке-жеке тарихи жәдігерлер сияқты қараған. Яғни араб графикасында жазылған мәтіндерді оқитын ғалым-мамандар бір шығарманың екінші көшірме нұсқасы екенін ажыратпастан оны сол кезеңде жазылған бөлек бір шығарма ретінде қарағандарын да айтады. Мысалы, өз заманның шағатай тілінің маманы түркітанушы П.М. Мелиоранский зерттеуші ретіндегі өзіне берген бағасына байланысты В.В. Бартольдтың: «зная тюркские языки и преподавав, он себя чувствовал не историком и не лингвистом, а именно исследователем литературных памятников» - деген пікірі, шағатай тілін зерттеу тәселдерін белгілі бір жүйеге келтіру, біршама анықталған жұмыстардың бірі болса керек [1, 2].

Бүгінгі таңда түркі халықтарының, түркітану ғылымның алдында зерттелуге тиісті көптеген мәселелер бар. Солардың бірі, шағатай дәуірінде жазылған сөздіктер және олардың зерттелуін атап айтуға болады. Әрине шағатай кезеңінде жазылған сөздіктер еліміздің рухани жаңғыруына да негіз бола алады. Себебі егемен ел болғалы қазақ тіл лексикографиясының өзге тілдер арасындағы және өзінің тарихи жәдігерлеріне арналған сөздіктермен толығуы өте бәсең. Шағатай дәуіріндегі сөздіктерді зерттеу үшін әрине, ең алдымен тарихына, тіліне, әдебиетіне көз жүгіртуіміз керек.

Шағатай дәуіріндегі жазылған сөздіктердің түркі тілдерінің дамуына үлкен үлес қосты. Шағатай сөздіктері Орта Азия, Иран, Үндістан және Анадолы қазіргі Түркия жерлерінде жазылды [3]. Әзірбайжан тумасы, атақты түрік ғалымы Ахмет Джафероғлу өзінің «Түрік тілінің тарихы» атты монагрфиясында: «Шағатай тілі – түркі лексикографиясының мектебі» - деп айрықша атап көрсетті

[4; 4: 220].

Аталмыш еңбегінде Ахмет Джафероғлу шағатай сөздіктерідің лексика-семантикалық ерекшеліктерін төмендегідей атап көрсетеді:

1. Әр сөздің өз мағынасынан тыс, түрлі шағатай ақындарының стилдік ерекшеліктері мен мағыналары көрсетіледі;

195

2.Салыстырмалы әдіс кеңінен қолданылады;

3.Араб және парсы көздерін қолданбауға тырысады;

4.Кейбір кездерде “түрік, әзірбайжан және түркімен тілдерінен де мысалдар келтіріп отырған. Сонымен қатар, Ахмет Джафероғлу эстетикалық тұрғыдан да «шағатай сөздіктерінің ең салмақты

бөлігінің Мір Әлішер Науаидың өлең мен сөз ұстасы,» - құрайтынын айрықша атап көрсеткен [1: 220-224].

Түркі тілдерінің лексикографиясының дамуы мен осы саланың ғылыми айналымына негіз болатын тарихи жәдігерлердің сөз байлығын анықтауда шағатай кезеңінде жазылған шығармалардың және оның ішінде айрықша жоғарыда атап өткендей Мір Әлішер Науаидың шығармаларының алар орны ерекше.

Шағатай дәуірінде прозалық, поэзиялық шығармалар және ғылыми еңбектер мен қатар сөздіктер де жазылған. Әсірісе түркі тілдерінің тарихында айрықша маңызы бар түркі сөздіктері шағатай дәуірінде көптеп құрастырылды. Қазіргі кезге дейін анықталып, ғалымдар тарапынан ғылыми айналымға түскен шағатай сөздіктері мыналар: Abuşka Lügati, Bedâiü'l-Bidâye, Fazlullah Han Lügati, Kitāb-ı Zebān-i Türki, Senglah, Hulâse-i Abbasî, Et-tamga-yı Nasirî, Feth-Ali Kacar Lügati, Şeyh Süleyman Efendi Lügati, Üss-i Lisan-ı Türkī, Hoca Emir Han Lüğati, Elfaz-ı Celiyye Fi Beyanı Lügati’t-Türkī және т.б. [4: 220-224]. Енді осы сөздіктер туралы зерттеген ғалымдардың ақпараттық мәліметтеріне қысқаша шолу жасайық.

«Абушка» (Abuşka Lügati) – деп аталатын сөздік шағатай тілінде жазылған шағатай кезеңіндегі жазылған шығармаларды түсіну үшін: Үндістанда «Шағатайша – Парсыша», Анадолуда «Шағатайша

–Осман тілінде» сияқты көп нұсқалары жазылған. Сөздік туралы дереккөздерде 2000–2250 сөз қамтылған, бірақ оған қарамастан кейбір дереккөздерде 3027 шағатайша сөзден тұрады деген ақпаратта жоқ емес.

Сөздіктің қай уақытта және оны кім тарапынан құрастырғаны туралы мәлемет жоқ. Сөздіктің алғашқы сөзі «Абушка» болғандықтан, «Абушка сөздігі» атымен танылды. Екінші атауы «Науаи лұғаты» деп аталатын бұл сөздік Шағатай тілін үйренушілерге арналып жазылған. Бұл сөздіктің Еуропада табылған нұсқалары туралы мынадай деректер бар:

−Сөздіктің ең ескі нұсқасы «Абушка». Париждің Ұлттық Кітапханасында сақтауда. 172 беттен тұрады. Шамамен 949 – 1542 жылдар аралығында жазылған; 2) «Науаи лұғаты» атты нұсқасы 134 беттен тұрады. Шамамен 954 – 1547 жылдар аралығында жазылған; 3) Басқа бір нұсқасы Суплемент

–210 беттен тұрады және шамамен 958 – 1551 жылдар аралығында жазылған; 4) Жаңа Суплемент – 117 беттен тұрады және 972 – 1564 жылдар аралығында жазылған; 5) XVII ғасырдың соңғы жылдарында танылған басқа бір нұсқасы – «Абушка–Науаи сөздігі» деген атпен белгілі. 112 беттен тұрады; 6) Абушканың тағы бір нұсқасы – 61 беттен тұрады; 7) Вена Ұлттық кітапханасында табылған бір нұсқасы 213 бетті құрайды; 8) Вена Ұлттық кітапханасында табылған екінші нұсқасы 176 беттен тұрады; 9) Мюнхен қаласында табылған тағы бір нұсқасы да бар; 10) Мевлана–Науаи лұғаты нұсқасы Лейден Академиялық кітапханасында табылды; 11) Лейден Академиялық кітапханасында Абушканың екінші тағы бір нұсқасы да табылды; 12) Лейденде Әлішер Науаи деген үшінші нұсқасы да табылды; 13) Науаи сөздігі және Шағатай лұғаты Ленинградта да табылды. Бұл нұсқа 1868–1869 жылдары В.В. Вильяминов–Зернов тарапынан орыс тілінде 33 бет және француз тілінде 27 бет қамтитын кіріспесімен жариялады; 14) Шағатай лұғаты Науаидың 19 шығармасын түсіндіретін бір нұсқа; 15) А. Вамбери тапқан бір нұсқа Венгрияда сақтаулы; 16) Жоғардағы көрсетілген нұсқалардан басқа Ұлыбритания, Германия Ұлттық кітапханаларында сақтаулы нұсқалары да бар; 17) «Абушканың» көшірмелері Ыстамбұл кітапханаларында да сақтаулы.

«Бедауи лұғат» (Bedâiü'l-Bidâye) шағатай тіліндегі сөздіктердің арасында ең ескісі болып саналады. «Бедауи лұғат» сөздігін XV-ші ғасырада Хұсейн Байқара заманындағы «Имани» деген жасырын атпен Тами деген кісі құрастырған. Жазба нұсқасы шамамен 1117 / 1705−06 жылдар аралығында жазылған. Ал А. Вамберидің нұсқасы – 1715 жылы жазылған.

Жазба нұсқасының кіріспесінде, бұл шығарма Хұсейн Байқараның тапсырысымен жазылғаны туралы мәлімет бар. Бұл сөздік Әлішер Науаидің еңбектерін оқып және түсінуге арналған. Яғни, Науаи тілінің сөздігі. «Бедауи лұғат» қазір Санкт-Петербург кітапханасының қорында сақтаулы.

«Түркі лұғаты» (Fazlullah Han Lügati). Бұл − үнді−түркі билеушісі Мухаммед Евренгзиб ханның (1658 – 1707) тапсырысымен Фазлуллаһ хан жазған сөздік. Фазлулаһ хан бұл сөздікке «Түркі лұғаты» атауын берген, бірақ автордың «Фазлулаһ хан лұғаты» атымен кең тараған. Еңбектің кіріспесінде

196

шағатай тілінің грамматикалық сипаттамасы берілген. Сөздік үш бөлімнен тұрады: «Етістіктер», «Зат есімдер», «Сын есімдер».

Сонымен қатар бұл сөздікте өсімдіктер мен хайуанаттар, асыл тастар, әскер атаулары да қамтылған. Сөздікте түркі тайпалары мен ру аттары туралы мол ақпарат қамтылған. «Түркі лұғатын» әрі шежіре, әрі сөздік деп атауға да болады. «Түркі лұғатының» жазба бір нұсқасы қазір Ұлыбританияның мұражайында сақталуда.

«Түркі зебаны кітабы» (Kitāb-ı Zebān-i Türki). Бұл сөздік те XVII-ші ғасырда Үндістанда үнді− үркі әміршісі Евренгзиб хан (1658 – 1707) заманында жазылған. Грамматикалық мағлұматтары берілген сөздікті Мұхаммед Якуб Чинги тарапынан құрастырған.

«Түркі зебаны кітабы» 14 бөлімнен тұрады және бұл сөздік өте көлемді. Әрі грамматикалық, әрі де сөздік ерекшеліктерін қамтиды. Шағатайша–парсыша сөздік ретінде танылады. Түпнұсқасы Ұлыбритания мұражайында сақталуда.

«Сенглах» (Senglah) сөздігі. Бұны парсы әміршісі Надир шахтың бас уәзірі болған Мырза Махди хан 1760 жылы, түркі−парсы сөздігі ретінде құрастырған. Шағатай тілінің тарихы үшін өте маңызды шығармалардың бірі. «Сенглах» сөзі «жартас» деген мағынаны білдіретіндігін еңбектің кіріспесінде жазған Мырза Махди хан жас кезінде Науаи туындыларын оқып отырып, тілі мен мағынасын түсінуде көп қиналғанын баяндаған. Бұл еңбек те Науаи шығармасын талдап, танытуға арналған.

«Хуласе-и Аббасы» (Hulâse-i Abbasî) сөздігін «Сенглах» үлгісімен Мехмед Хойы тарапынан жазылған. Еңбек Фетх Али әміршінің ұлы Аббас Мырзаға арналған. Үш нұсқасы бар: Тахран нұсқасында сөздікте көптеген қателіктерге жол берілген, Париж нұсқасында да қателіктер кездеседі, ал Тебриз нұсқасында шамалы қателіктер кездеседі.

«Әл-Тамгаи Насири» (Et-tamga-yı Nasirî) сөздігі де «Сенглах» үлгісімен XIX ғасырдың екінші жартысында Иранда құрастырылған. Шейх Мухаммед Салих түзету енгізген бұл сөздік Нураддин шахтың тапсырысымен жазылған. «Әл-Тамгаи Насири» парсыша–түрікше сөздік. Толық нұсқасы Ұлыбритания мұражайында, ал басқа нұсқасы Санкт–Петербургтегі Азия мұражайында сақтаулы.

«Фетх-Әли Каджар лұғаты» (Feth-Ali Kacar Lügati) сол замандағы ұлы туындылардың бірі. XIX-шы ғасырда жазылған. Фетх-Әли Каджар Казвини бұл еңбекті Шайыр Әлішер Науаи шығармаларына сүйене отырып жазған. Сөздік 1862 жылы толық аяқталған. Сөздік парсыша– түрікше. Бұл сөздік тек қана сөздік емес, әрі сол кездегі географиялық мәлеметтерді қамтыған.

«Фетх-Әли Каджар лұғаты» сөздігінің екі жазбаша нұсқасы бар. Шағатай тіліне жататын сөздіктердің арасында ең ауқымдысы болып саналады.

«Лугати Шағатай уә Түркі Османы» (Şeyh Süleyman Efendi Lügati). Түркістанда 1822 жылы туылған Шейх Сулейман Ефенді 1847 жылы Ыстамбұлға барып, осы сөздікті құрастырған. Ұлыбританияның мұражайында сақтаулы.

Әрине жоғарыда атаулары көрсетілген өзге шағатай дәуірінде жазылған сөздіктердің ақпараттық мәліметтері бар. Шағатай дәуірінде жазылған еңбектердің көпшілігі түпнұсқа ретінде сақталған. Бірақ әлі де толық зерттелмеген. Әсіресе, шағатай сөздіктері көне түркі тілдерінің байлығын танытары анық. Өкінішке орай, елімізде бұл сөздіктер жайында ақпараттар жоқтың қасы. Тек орыс ғалымдарының берген деректеріне сүйену көптеп кездеседі. Ал Түркия ғалымдары мен Өзбекстан ғалымдары арасында бұл тақырыптардың біразы зерттеліп, біршамасы ғылыми айналымға енген. Сонымен қатар, келешекте мұндай сөздіктердің қатары немесе олардың нұсқалары артуы мүмкін, себебі әлі де мұрағаттарымызда ғылыми айналымға түспей өзінің зерттеушісін күтіп жатқан тарихи жәдігерлеріміз баршылық.

Өз тарихымызға өзіміз жауапкершілікпен қолға алмасақ, отарлаушы мемелекеттер ешқашан да оны қолымызға ұстатпайды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Мелиоранский М. Турецкие диалекты и литература. 1902.

2.Бартольдт В. В. Улугбек и его время / Зап. Российская академия наук. –1918. – С.11.

3.Ercilasun Ahmet Bican, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 400.

4.Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, Enderun Kitapevi, İstanbul, 1984

5.Janos Eckmann Çağatayca El Kitabı, Kesit Yayınları, İstanbul, 2009

6.Ünlü Suat. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi

197

7. Rahimi Farhad, Çağatay Türkçesi Sözlükleri Bibliyografyasi // Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 7/1 2018s. 69-104, Тürkiye

Khalil Agaverdi Prof. Dr.

Azerbaijani national sciences academy Department head of folklore institute

Kulzhanova B.R.

KazNU named alFarabi associated professor

AZERBAIJANI MINSTRELSY TRADITION AND THE CREATIVITY OF WOMEN MINSTRELS IN GENERAL

The art of minstrelsy is a field of public creativity connected to very old roots. This art, which went through various stages during its historical development, contained many cultural values of the people in it. While investigating this field of art, one of the first questions that arises is the concept of minstrel. The word minstrel (ashik) was borrowed from the word “ashk” (love) in Arabic, and when it is used as ashik, it means “lover”. A minstrel (ashik) means a person whose heart is full of divine love and who loves the existence of God with all his/her body and soul.

Since the art of minstrelsy is a field of creativity passing through the center of the national culture, it also has the old national spiritual values. The following is included in it:

-Public beliefs; -Public philosophy; -Sufism;

-Tradition of Folk Poetry; -Folk Music Tradition;

-Folk customs, traditions and ceremonies; -Folk Arts tradition;

-Professional folklore narrative etc.

There are two main conceptions in the perspective to the professional narrator standing in the center of the Azerbaijani minstrelsy art. According to the first conception, the origin of the art of minstrelsy is composed of the art or bards. The writers of this conception carried out research to find the basis of this opinion starting from the twenties of XX century. Among the researchers defending the first conception were Bekir Çobanzade, Hamid Araslı,Mürsel Hekimov, Kara Namazov, and Muharrem Kasımlı.

According to the second conception, Sufism forms the basis of the art of minstrelsy. When considered from this point of view, the art of minstrelsy was assumed to go through two big stages:

1.Sufism stage; 2.Art stage.

The writer of this conception is our respectable teacher Fuat Köprülü. According to what he wrote in his “Early Sufis”, several old beliefs met Islamic values after the acceptance of Islam by the Turks, and this led to the formation of some sects and cults. Because peoples could not forget their old habits of thousands of years and they somehow tried to keep them alive in the newly formed environment. For this reason, their belief system became multi-colored. Such colorfulness clearly showed itself in the creativity of the people. Especially the sufi philosophy which was created when the Islam and the old beliefs came together, formed the bases of the art of minstrelsy.

The main philosophical term standing at the beginning of the art of minstrelsy is Vahdeti-vücud”. This philosophy consists of the content of the minstrelsy art and minstrel poetry. Since the sufi philosophy, which was formed in the middle ages, originally consists of the old beliefs and Islamic provisions, it has a rich composition.

Based on the folk culture and the tradition of minstrelsy (bards) coming to Azerbaijan thousands of years ago and the sufi sects, the formation of the art of minstrelsy constitutes a special stage in XV-XVI centuries. At that time, in many eastern countries and in Azerbaijan, some sects and cults were established, and their roles in cultural life of the country wereexpanded, and they started to increase in number. Sufi movements in

198

some Muslim and eastern countries was extended and according to what the resources write, the Sufis started to dominate nearly 40 countries. One of them was the Sufis, members of the Safeviyye (Safavid) sect, which came to power at the time. Since they were in power and the number of their followers increased, the ideas of the sect spread within the mass.

The Sufis uniting in the Safevid sect ideologically determined a qizilbash (redhead) ideology specific to themselves because the minstrels (sufis) were actively providing contribution to the government. The Qizilbash ideology selected by the Safevids included both the views of the Safevid sect and the shiism (Jaferism). With Shah Ismail’s coming to power, the activity of the sufi sect became legal. After that, the activity of the Sufis became state-mandated.

The Sufis, who we know as minstrels, were the supportive power of the state at the time. The minstrels were invited to the palace instead of staying in the places such as tekke, zawiyah, dervish lodge, public house etc. and became the most respected class. The sufi assemblies started to be held in Shah’s palace. The Divan, which was the palace assembly or parliament of Shah, also consisted of the Sufis. Divan members were the great mentors and dedes. Shah’s Divan was started with the saz music called “Divani”, and ended with the saz music called “Ruhani”. This music spiritually took the Sufis to God (Haqq). Some changes were made in such assemblies in terms of performing music.

However, it does not mean that. It means its inclusion to the sufi practice was during that period. The minstrels at this stage were the bearers of divine love.

While considering the creativity of the minstrels, we had better pay attention to one thing. This art reflects the spirit of people, public thought and world view in itself. With respect to such characteristics, this art was included to the Representative List of the UNESCO Intangible Cultural Heritage and is tried to be conveyed to the next generations without any damage.

According to the latest research conducted in Azerbaijan, the art of minstrelsy is not directly considered as the continuation of the art of bards, and minstrelsy is divided into two stages:

1.Hakk aşikliyi (God’s Minstrelsy/Haqq Minstrelsy) (Minstrelsy)-XIII-XVII centuries 2.Sanatçı aşiklik (Artists’ Minstrelsy)-XVIII-XX centuries.

Hakk aşikliy is also divided into two stages: 1.Tekke stage -XIII-XVI centuries. 2.Palace (Saray) stage-XVI-XVII centuries.

Haqq minstrels were the members of the sects such as Safawism, Ahl-i Haqq, Nakshibendism, Alawism, Bektashism. After the collapse of the Safawid dynasty, Azerbaiijani minstrels were deprived of the support of the state, and they started to meet their needs by performing artistry (becoming artists). Women also have their place in the history of the Azerbaijani minstrelsy art. We can classify them as poets (divan literature writers), tribal poets (el poets) (poets writing in the form of folk literature) and minstrels who tell their poetry with saz. The total number of them has recently been found as nearly one hundred. However, only ten of them respond to the principles of the women minstrels: Amabunlarıniçindesadeceonuaşkınkadınaşıkilkelerinecevabvermekteedir:

Aşik Peri. According to the information obtained, she is thought to have lived in the first half of XIX century and known like a minstrel. It is said that she was from the village of Maralyan located along the ArazRiver and she moved to Şuşa later. Adolf Berje, who provided information about AşıkPeri, also approves this information. AşıkPeri died in 1840s at a young age. AşikPeri had a repartee (atışma) with the famous poets of the time such as MirzecanMedetov, Caferguluhan Neva, Memmedbey Aşik, Tüfeyli, Mirze Hasan Mirze, Esed bey and others, and won those repartees. According to the information provided by Firudin bey Köçerli, Aşık Peri had mürebbeswith which she wrote Vakife and bağlama. We have now nearly 50 poems of AşikPeri. The examples of the poetry of AşikPeri can be seen in the collection of biographies and literature potpourris published since 1856.

AşikPeri told poetry in the genres of koşma, geraylı and bayatı. She is seen to be a member of a sect in her poetry:

Mürşidi kamilden dersimi aldım, Can götürüb bu meydana gelmişem. Mürgi semenderin aşinasıyam,

Od tutuban yana-yana gelmişem. or:

Perizada el götürmez canından,

199

Dersin alıb sahibkamal yanından, Külli-işin merifetin kanından Bәzm içinde men feğana gelmişem.

The words “mürşidikamil” and “merifet” used here show that the minstrel was a member of a sect (religious order).

Aşik Gövher. In the briefinformation given by Tezkireçi Mehemmedeli Terbiyet, it is known that she is an Azerbaijani woman and the example of the 2-3 couplet fahriye belonged to her. Since there were other minstrels called Gövher, it made the work to determine the poetry of Aşik Gövher very difficult. It is known that one of the poets named Gövher is Gövherağa, Among them, ŞirvanlıGövher is known to be a minstrel.

ŞirvanlıGövhәrdiradım, AşikSemeddirustadım, Erşedirenibferyadım, Ürekdederdim, ha derdim.

Gövherhanum usually complains about, family and the struggle to earn a living in her poetry.

Aşik Hemayıl. She was born in the village of deller Cırdahan of Şemkir region in the first half of 19th century. Only a few ballads (koşma)of the minstrel remained today.

AşikBesti the Dsugther of Kerbelayi Bayrameli was born in the village of Lev in the thirties of the 19th century. She listened to the assemblies of Aşik Elesger and Ağdabanlı Aşik Kurban. She herself also trained minstrels. She died in 1936 at the age of nearly one hundred. We have her ballads (koşma), geraylılar and muhammes today.

Әslini yandırıb gözlәyәn fәlәk, Namәrdlik mәkamın gözlәyәn fәlәk, Bәstini ölüncә izlәyәn fәlәk,

Öldür kurtar, ayağına düşmüşәm.

Besdi deyer yandım, yandım, Allah adı olsun andım. Zeher şerbetinden qaldım, Atam saymır bala meni, Salıb qeylü qala meni.

In her poetry the spirit of complaint is depicted.

Aşik Savad the daugther of Şefiwas born in the village of Daşkent of Göyçe region in the family of Molla Şefi in 1835. She got spiritual training from her father. She passed away in the village of Söğütlü of Gedebey region in 1950. She learnt to play the saz from her husband and become a minstrel. She memorized the poetry of the master minstrels, performed them very well and played and sang. She had ballads (koşma) and geraylı.

Başm ağın ınucueyri,

Pis gün varmı bundan qeyri? Gece gündüz dörd divarda, İnsaf mürvet yoxdu yarda.

She reflected the reproach and cruelty from her family and the spirit of complaint in her poetry.

Aşik Dilşat was born in the village of Hunam of Tovuz region in 1912. Her real name is Şevket. She told poems with the pen name Dilşat. She mostly told ballads (koşma). She went to Baku during the Soviet period and told poetry praising the soviet realities. She had repartees with her contemporaries such as AşikVeli, Ülkerand others.

We have only one poem ofAşik Esmer. This poem is a muhammes containing 9 bends(items). She is thought to have lived before the Soviet period.

Esmerem, anam olmadı, Derdimi kanan olmadı. Oduma yanan olmadı, Satdılar kaftara meni, Ağyal canavara meni.

It is clearly seen in the poem that she was forced to marry an old and married man. She reflects this pain, sorrow, her protests and complaints in the poem.

200