87

болып жармасады, сараң адам – өзі жинаған байлықтың құлы, жомарттық – сараңдықтың айнасы, білім – сарқылмас тауар, т.б.

Білімге қатысты өлеңнің жолма-жол прозалық аудармасы төмендегідей болып келеді: Білімнің сөзі – үгіт, насихат, үлгі-өнеге, Білімдіні азиат та, араб та мақтады.

Малы жоққа – білім түгесілмейтін мал, Қаржысы жоққа – білім таусылмайтын қаржы.

Қазіргі қоғамдағы жас ұрпақты тәрбиелеу ісінің үлгісі ретінде Ахмет Йүгінекидің әрбір сөзді ажарлап, айшықтап, құбылтып пайдаланғандығын алуымыз керек. «Ақиқат сыйы» дастанның мазмұны қазіргі заманның көптеген мәселелерімен ұштасып, өзіндік байланысымен ерекшеленеді. Сол кездегі адамдар арасында болып тұрған күрделі сұрақтар қазір де, жаңаша қырымен, қоғам ішінде орын алып отыр.

Қарахан мемлекеті тұсында жергілікті халықтар, яғни түркі ру-тайпаларынан шыққан зиялы қауым өкілдері бүкіл түркі жұртын оқу-білімге шақырғандығыбүгінгі таңда қоғам ішінде ең өзекті мәселелер қатарында екендігін мойындауға тура келеді. Жаңадан құрылған мемлекеттің іргетасын нығайтып, күш-қуатын арттырудың өзі, ең алдымен, ақыл-парасатқа, оқу-білімге байланысты екенің жырлау – ислам дәуірі әдебиетінің қалыптасқан дәстүрі. Сөз жоқ, түркітанушы ғалым Берікбай Ағамыздың еңбектерінің арқасында ислам дәуірінің игі дәстүр негізінде тәрбиеленген ақын Ахмет Йүгінеки дастанының негізгі бөлімі «Білімнің пайдасы мен надандықтың зияны туралы» деп аталатын жырдан басталатынын білдік. Дастанның жолма-жол аударма жасалған прозалық нұсқасынан бірнеше мысалдар келтіруге мүмкіншілік туып отыр, онда:

Білімді кісі қымбат бағалы динар сияқты, Білімсіз надан – құны жоқ бақыр. Білімді мен білімсіз қашан тең болып еді. Білімді әйел – ер, надан еркек – әйел.

Ахмет Йүгінекидің өз дастанында білімді адамның қоғамға берері мол деп, айтқан сөздеріқазіргі кезде де өзектілігімен құнды:

Білікті білім жинап кәсіп етер, Білімнің дәмін татып, өсіп өтер. Білдірер білім елге білім сырын Біліксіз білімді аттап, басып өтер. Өнеге, білген сөзі – насихат жол, Араб пен азиаттың сүйгені сол.

Ахмет Йүгінеки дастанындағы оқу білімге қатысты мәліметтерге сипаттама жасай отырып, белгілі әдебиеттанушы Н. Келімбетов осылайша өз ойын түйіндейді: «Сөйтіп, Ахмет Йүгінеки бүкіл әлемнің сырын ашатын кілт көкірек көзі ашық, оқыған, білімді адамдардың қолында деген түйін жасайды. Бір қызығы – ақын ғылым мен ашу-ызаны бір-біріне қарсы қойып суреттегенін көреміз. Сол арқылы ол білім іздеген адам өз бақытын өнер-білімнен табады, ал ашу-ызаға тізгін берген кісі қашанда надандықтың қара түнегіне қамалады деген пікір айтады» [1, 221].

Дастан мәтініне үңілген сайын, бұл тарихи шығармада адамның мінез-құлық мәселелеріне моральдық, этикалық әдептілікті жырлауға ерекше назар аударылғанын көреміз. Данышпан ақын баршамызды абайлап сөйлеуге, тілге сақ болуға шақырады. Сонымен бірге, ол өз оқырманын қысқа да нұсқа сөйлеуге, артық сөз айтпауға, сыр сақтай білуге жетелейді.

Ахмет Йүгінекидің тіл жайындағы жыр жолдарын оқи отырып, қазақтың «Басқа пәле - тілден», «Аңдамай сөйлеген – ауырмай өледі», «Тіл -тас жарады, тас жармаса – бас жарады» деген сияқты мақалдарын еске түсіреміз.Қазіргі тіл жанашырларының адам арасында болатын қарым-қатынасқа қатысты ауқымды ой - пікірлері де, Ахмет Йүгінекидің тіл жөніндегі тұжырымымен үйлесіп жатқанын аңғаруға болады.

231

Ахмет Йүгінеки өз дастанында адамдарды бір-біріне мейірімді болуға, өзара көмектесіп отыруға уағыздай келіп, жомарттық қасиетті адам мінезіндегі ең жарқын, ізгілікті құбылыс ретінде көкке көтере мадақтайды. Ал сараңдықты ақын адам бойындағы ең жиіркенішті қасиет деп біледі. Жомарттық пен сараңдықты бір-біріне қарама-қарсы қойып суреттеу арқылы ақын «Алланың нұры жауған» адамның бейнесін жасайды:

Өмірде жақсы мінез – «жомарт» деген, Жаман ат – «сараң», тәуір сөз ермеген. Берген қол бәрінен де құтты болар, Сол жаман – ала біліп, түк бермеген. Сақылық – ел ішінде бір төбе де, Абырой, атақ сонда, мәртебе де.

Бол жомарт, халықты сол сүйсіндірген, Кейін де, бүгін де, ертеде де.

Бүгінгі сәтте қоғамның ойшыл жас тұлғаға зәру болып тұрған жағдайда, бұндай бейне көрінісінің құндылығы арта түсетіндігі сөзсіз.

Жалпы, адам баласына тән қасиеттерді сипаттай келе, ғалым Н. Келімбетов: «Ахмет Йүгінекидің айтуы бойынша, жомарттық тұрған жерде алынбайтын асу жоқ, жылынбайтын жүрек жоқ. Ақын жомарт жандарды жан жүрегімен тебірене жырлайды. Дастанның авторы үшін жомарт болу – әдеттегі мінез-құлық нормасы ғана емес, жомарттық жалғыз адамның ғана емес, бүкіл қоғамның имандылығын, адамгершілігін, мейірімділігін айқын көрсететін айна деп біледі. Сол себепті ақын адамдардың мінез-құлқын жақсарту арқылы, оларды жомарт әрі білімді ету жолымен бүкіл қоғамды да жақсартуға болады деп түсінеді», - деп ақын ойшылдығын философиялық және психологиялық тұрғыдан сипаттайды [1, 223].

Қазіргі білім беру саласында қазақ тілінің шығу тарихын зерттеген тілшілердің арасында ұстаз - ғалым Берікбай Сағындықұлының орны ерекше деп,айтуымыз артық болмас. Себебі ғалымның XII ғасырдың орта кезі мен XIII ғасырдың бас кезінде өмір сүрген Ахмед Йүгінекидің «hибат улхақайық» («Ақиқат сыйы») атты дастанның қазақ тіліне жасаған аудармасы арқылы бұл дастанның түркі дүниесінің рухани қазыналарының жарқын туындысы деп білеміз. Берікбай Ағамыздың «Ақиқат сыйы» түпнұсқасының фотокөшірмесін, транскрипциясын қазақ тіліне қара сөзбен жолмажол және өлеңмен аударған ауқымды еңбегінің арқасында тарихи мұра мазмұны бізге жетті. Ғалымның 1985 жылы жарық көрген бұл ғылыми -зерттеу еңбегімен танысқан жас ғалымдар қауымы «Ақиқат сыйы» дастанында «Алла кішіпейіл жанның абыройын асыратынын, тәкаппардың құтын қашыратынын», «дүниеқор жан ақырында мақрұм болып қалатынын», «жақсы адам әрқашанда сабырлы болу керектігін» зор шеберлікпен жеткізгендігін көреді. Бастысы-Ахмет Йүгінекидің өз халқын сол заманның әдет-ғұрпын сақтап, түрлі заңдарын орындап отыруға, қара қылды қақ жаратындай әділетті болуға, әлсіздерге күш көрсетпеуге, кемтарларға қолғабыс тигізуге, нысапты болуға шақырғандығын оқырман қауымы біле тұра, өзінің жақсы қасиеттерін дамытуға тырысады, «Ақиқат сыйы» дастанында, сондай-ақ тәкаппар, паң, өркөкірек жандарды жер-жебіріне жеткізе сынайтынын байқаймыз. Автор оқырманын қарапайым, момын болуға үндейді. Шығармада ақын тәкаппарлықты қарапайымдылыққа қарсы қойып суреттейді. Менмендік, өркөкіректік жақсы адамның табиғатына, мінез-құлқына мүлдем жат, адамды адамгершіліктен жұрдай қылатын қасиет деп көрсетеді. Ал қарапайымдылық кез келген жанға жарасатын, оның бедел-мәртебесін асыра түсетін киелі қасиет ретінде бейнеленеді. «Қатты ашуын баса білген жанға, адамдардың қатесін кешіре білген кісіге Алланың нұры жауады», - дейді ақын.

Адамға құт әкелетін мінездің бірі – сабырлылық, көнбістік деген пікір айтады:

Адамдық – бір биік үй мұнарасы, Алқызыл алау өскен гүл арасы.

Бай мінез – сол гүл өскен жасыл алқап, Сол үйдің не болмаса іргетасы.

Сабыр ет, қуаныш күт, бәле келсе,

232

Күте тұр – қайғы, реніш ала келсе.

«Ақиқат сыйы» дастанында жомарттық пен сараңдық, қарапайымдылық пен тәкаппарлық, ұстамсыздық пен сабырлылық жайында айтылған ой-пікірлер қазақтың ақын-жыраулары поэзиясында өзінің көркемдік дәстүр жалғастығын тапқандығын көреміз. Дастанда сөз болған мәселе

– «дүниенің бір қалыпта тұрмай, өзгеріп тұратындығы» туралы ойлы пікір қазір де өзекті. Ақын бұл өмірдің адамдар келіп, кететін керуен сарай сияқты екенін жырлап, осы өмірден бай да, кедей де, патша да, құл да тұрақ таппай, өтіп кететінін адамдардың есіне салады. Танымал әдебиетші Н. Келімбетовтің «Ежелгі дәуір әдебиеті» оқулығында бұл тарихи дастан мазмұнына сипаттама беріп, өз ойын өлең жолдарымен дәлелдейді: «Ахмет Йүгінеки өмірдің өзін - керуен сарайға теңейді. Өйткені тура керуен сарайдағы сияқты, өмірде де мына «жалған дүниеге» біреулер енді ғана дүниеге келіп жатса, екінші біреулер тіршілікпен қоштасып, өмірден кетіп жатады:

Бұл дүние – бір керуен сарай-ды, Кететіндер түсіп, содан тарайды, Алғы тізбек көшіп ұзап кеткенде, Келіп түскен соңы соған қарайды.

Бүгін барын ертең жоқ қой жалғанда, Игілігің әлде кімге қалғанда. Көрікті өмір – көмір болып өтеді, Түгел тасып төгіледі толғанда.

Түйіндеп айтсақ, ислам дәуірі әдебиетінің көрнекті өкілі Ахмет Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» дастаны – өз заманының көкейтесті мәселелерін – ақыл-парасатты, білімділікті, қарапайымдылықты, әдеппен сөйлеуді, кішіпейілділікті, сабырлықты, т.б. ізгі қасиеттерді этикалық-дидактикалық сарында жырлаған көркем туынды.

Содан шағатын қорытынды: «Ақиқат сыйы» дастаны - өз заманының көкейкесті мәселелерін жырға арқау еткен, көркемдік дәрежесі биік, дидактикалық сарында жазылған, бүгінгі түркі тілдес халықтардың бәріне бірдей ортақ мұра болып табылады» [1, 225].

«Әдеби мұра» – халықтың көпғасырлық өмірінің поэтикалық жинағына халық-ауыз әдебиетінің үлгілері енген ауқымды ұғым есебіне жататыны рас. Демек, әлі де зерттеу жолындағы VI-ХIV ғасырлар аралығындағы тарихи дастандар мәтіндері – қазіргі қазақ тілінің әрі қарай дамуының қайнар көзі.

VI-ХIV ғасырлар кезеңнің әдеби мұралар мәтіндері тілдік құрылымды қалыптастыруға негіз болып, олардың қазіргі тілге тигізер ықпалы туралы аз зерттеліп, осы мәселеге арналған ғылыми еңбектер жоқтын қасы.

Рухани мәдениетке сана-сезіммен бірге, адам болмысының интеллектуалдық, эмоционалдыпсихологиялық жақтарына қатысты: тіл, салт-дәстүр, дін, білім, басқа да, өнермен байланысты құбылыстар жатады. Адамның рухани дамуында көркем мәдениеттің рөлі ерекше. Көркем мәдениеттің, немесе өнердің, адамның ой-санасына, оның ішкі әлеміне ықпалын тигізетіндігі сөзсіз.

Тіл тарихына көз жүгіртіп, назар аударарлықтай, қазіргі тілді тарихи тілмен салыстыра, қазақ халқының VI-ХIV ғасырлар кезеңінің әдеби мұраға жататын дастан мәтіндерінің түпнұсқаларын талдау негізінде, тілдік құрылымдар арасында бірізділік пен айырмашылықтарды табуға болады. Соның нәтижесінде қазіргі уақыттың талабына сай, өзге де тілдерді меңгеріп алуға да жол ашылады.

Әдеби мұра есебіндегі тарихи дастандар тілі – қоғам дамуының келешек ұрпаққа жеткізетін, тиісті ақпарат қазығы, соның нәтижесінде, жоғары дамыған ел қатарында болудың рухани байлығы.

Сөйтіп, орта ғасырлардағы қыпшақ тайпаларының сөйлеу тілі мен әдеби нұсқаларын, жалпыхалықтық қазақ тілінің қалыптасу тарихын зерттеуде ғалым Берікбай Сағындықұлы еңбектерінің маңызы зор. Ерекше назар аударарлықтай, Берікбай Ағамыздың тарихи дастандарға арналған ғылымизерттеулері қазақ тіл білімінің дамуына үлес қосуымен бірге, жас ғалымдар қауымын XII-ХIV ғасырлардың түркітілі ескерткіштеріндегі көнетүркі тілінің кейбір ерекшеліктерінің жойылып немесе өзгеріп кетуінің тарихи құбылыстарын зерттеп, меңгеруге жетелейді.

233

Сонымен қатар, олардың лексика-семантикалық және құрылымдық-типологиялық ерекшеліктерін тапқызуға бағыт береді.

Рухани жаңғыру аясында халық шығармашылығының асыл үлгілері мен жазбасы қазіргі ұрпақтың ұлттық саналарын оятып, белсенді болуға, игі істерді атқаруға ықпалын тигізеді.

Жоғарыдағы айтылғандарды түйіндей келе, ғалым Берікбай Сағындықұлының ғылымизерттеу еңбектеріндегі тілдік мұратілдік қазынаға жататын көнетүркі жазбалар мәтіндерінің мазмұны қазіргі қоғамдық мәселелерді қарастыруда ықпалын тигізіп, өзіндік ғылыми-танымдылығымен құнды.

Қазіргі таңда елімізде атқарылып жатқан игі істерді жүзеге асыруға және де жас ұрпақтың азаматтық отансүйгіштік қасиеттерін қалыптастыруға әдеби мұра - тілдік қазынамыз тиісті үлесін қосатындығы сөзсіз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті (Қазақ әдебиеті бастаулары) .Жоғары оқу орындарының филология факультеті студенттеріне арналған оқулық.- Алматы: Атамұра, 2005.-336 бет.

2.Б.Сағындықұлы. «һибатул хақайиқ»-ХII ғасыр ескерткіші, А.,2002,4-5- бет.

3.Қалиұлы Б. Тіл білімінің жаңа бағыттары: концепт, прагматика, дискурс, мәтін (Мақалалар жинағы) Байынқол Қалиұлы. -Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2012.-246 бет.

4.Ахметжанова З.К. Қазақ тіліндегі посессивті құрылымдар.- Алматы, 2010.-170 бет.

5.Хасанов Б.Х. Қазақ – орысша екітілдік.- Алматы -1987.- 111 бет.

6.Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы: Ғылым, 2002. –368 б.

7.Насилов В.М. Орхоно-Енисей ескерткіштерінің тілі. – М., 1960. –21 б.

Османова Ламан

Диссертант Нахичеванского Государственного Университета Нахичеван, Азербайжан

Аннотация. В статье говорится про «Китаби Деде Коркута», шедевре великой тюркской нации, а также о знаках и взглядах в суфизме. Примечательно, что этот эпос рассказывает не только о жизни, героизме огузов, и о «Деде Коркуте « о гопузе,о мировоззрении великого тюркского народа ,о его наклонностей к мистицизму.

Ключевые слова: гопуз, тасаввуф, овлия, муршид, мурид, марифат.

Annotation. The article talks about the Kitabi Dede Korkut, dedicated to the great Turkic nationality, as well as signs and attitudes in Sufism. It is noteworthy that this epic tells not only about life, about heroism and about the “Dede Korkuta”, about the world community of the great Turkic people, about their inclinations to mysticism.

Key words: gopuz, tasavvuf, ovliya, murshid, murid, marifat.

CУФИЙСКИЕ ВЗГЛЯДЫ В ДАСТАНЕ «КИТАБИ ДЕДЕ КОРКУТ»

Дастан – это жанр

устной традиции в литературе тюркских

народов , в основном с связанный

с искусством озанов - ашугов.

В отличие

от тюркских народов

концепция

дастан

в других

восточных

народах

имеет более широкое

знание.Дастан-слово является

персидским

словом

который отражает письменно-эпический

жанр. Например, поэмы

«Шахнаме», Фирдовси, »Хамса»

Низами, и «Дастани Ахмед Харами» неизвестного автора,

упоминаются

как

эпические в их

литературном мышлении в восточных мировозрениях. Название дастаном

«Китаби Деде Куркут»

можно объяснить

с

этого контекста. Хотя традиция

эпической поэзии

в

азербайджанской

литературы

начинается с «Китаби Деде Коркут» по сути произведение

является

письменным

источником

и оно дошло до нас не через

устами

ашугов. Выдающиеся ученый

Гаджиев

пишет

«Китаби Деде Коркута» -это наша письменная

память

и она досталось

нам без изменение в

оригенале .

« Китаби

Деде Коркут» величайщий

памятник тюркской литературы,

отражающий

нравственность, политику, государственность культуру,

язык,

посидневную

жизнь

народа. Не

удивительно, что огромный литературный

памятник как

« Китаби

Деде Коркут « является

корнем

азербайджанской

литературы,

которая

повлияла

творчеству Низами, Насими, С.Сухверди, Э

Мияначи, Ш.И.Хатаи.

«Китаби

Деде Коркут «

произведения

бесценная

по

стилю

языка,

разнообразная по структуре,

уникальная

по теме. Дастан легко отличается от письменного и

234

народного творчества которая сформеровалась в конце XVII-века. «Китаби Деде Коркут » не отражает литературных особенностей дастанов той эпохи который был создан (ближе временам пророка от племени Боят выделился великий муж звали его «Деде Коркутом « ) или периода написания.Отсутствие стихотворной формы и изменение рифмов в стихах дает основание на те мысли ,что дастан был создан еще в ранней стадии эпос является ни прозой , не стихотворным. Как бы не выглядел страным текст « Китаби Деде Коркут » по литературному изложению, стилю ближе к, « Корану». (2,286)

Насри – мусадже по арабски означает	рифмированную		прозу. Буквально означает чтение
кеклика (куропатки). С точки зрения языка	«Китаби Деде Коркут» это с одной стороны священная
книга тюркского языка ,а с другой наиболее		яркое выражение тюркского духа			напоминающего
художественную форму небесных книг. Хотя		эпоха была	датирована	X-XI	веками этот

письменный памятник по форме и структуре относится к периоду до правления Омейядов , Аббасидов. Тот факт что дастан богат с архаичными тюркскими словами а не персидско – арабскими выражениями еще раз подтверждает это. Название эпоса «Огузнаме» указывает на то ,что оно пренадлежит всем тюркскоязычным народам, но языковые особенности эпоса и название

географических мест указывает на то что, произведение			принадлежит Азербайджанским		тюркам.
« Одним из моментов привлекающих	внимание в статье		В.Бартольда является место нахождение
эпоса. После долгих исследований он пришел		к выводу ,что этот эпос		было очень	трудно
сформировать за пределами Кавказа.(3,400)
У величайщего ученого истории	турецской	литературы профессора		Фуада Копрулу есть

поговорка « Если мы поместим всю тюрксую литературу в одну шкалу , а « Китаби Деде Коркут » в другую , то «Китаби Деде Коркут » будет тяжелым (4,11).Часть этого веса заключается в том что «Деде Коркут» является дедовской книгой тюрков а другая часть основана на ее древности и письменности: это произведения настолько великолепна ,и дошла до даты написания, дает основу думать что,это связана с ее признанием святых мест, духовного отцовство , наставничество , и самое главное воспевающим их копузом. Фуад Копрулу пишет в своей « Истории турецской литературы » У каждего народа есть древний музыкальный инструмент, воспевающий самые ранние народные песни, и они вошли в сказание ,религиозном легендам , и память о них торжествует сотнями лет. Самый раний музыкальный инструмент исследованный Бардуш Озантели в эпосах или полурелигиозных ритуалах таким является « Копуз »(5,72) Связи « Деде Коркут » с копузом ,с озанами - ашугами отражает его связь с суфизмом.

Аллах! Аллах! не воскликнем помощи не будут. Всемогущий Аллах не соизволит ты не

победишь. Если	не	написано , раб не потерпит				не удачу.(1,19)	Постисламская	культура тюрков
не растворилась	в	арабской культуре. Наоборот исламская					культура сама	растворилась	в
тюркской цивилизации			при прогресивной понятии.Формировалось тюркская					народная поэзия
основанной Ахмедом Есави				в	результате	смещения древней народной		литературы	с
суфийскими тичениями.			Как	мы	знаем есть формы мистицизма. Наряду			со скрытными

мистическими аспектами существуют такие аспекты которые проявляются в форме народного

мистицизма. Дервиши, духовные отцы, святые, наставники одним словом	сторонники и близкие
к Аллаху люди разными молитвами, поговорками в скрытном положении	известными нам и
неизвестными методами просвещали народ, открывали истину , проливали свет и озаны ( поэты-

певцы ) делали это при помощи копуза и народными стихами. Самым ранним источником

информации		об этой духовности является эпос			« Китаби Деде
Коркут	».	Обращает на себя внимание этот факт что эпопея посвящена		жизни	и образу жизни
огузских	племен и в первую очередь героизму этих		вождей разных племен		эпопея	в общем
называется		«Китаби Деде Коркут». Мы можем	видеть персонаж	Деде Коркута		почти во

всех явлениях наяву или скрытно но самое главное то что он в положении духовного отца и на

уровне святого.Марифат это	школа познания, духовности священности	отрывающиеся	от
сектанства,суфизма и имеющая	большое влияние в широких массах.	Учитывая все	эти
утверждения можно сделать вывод что Деде Коркут не только озан		( певецпоэт),
духовный отец но и ариф.

Ариф в этом смысле тоже термин.Таким образом слово ариф имеет тот же корень что и слово марифат. Обе слово происходит от арабского глагола «арафа», слово « арафа « имеет много смыслов. Распознать, знакомить,связывать, начале эпоса фраза Деде Коркута «давал разные новости об

235

будущем» именно указывает на марифат ( уровень познания, просветлости).Связь между невидимым

миром и макромиром составляет как теоретически		так и практические аспекты как до исламского ,
так и пост исламского воображения	Ближнего и Среднего Востока. Известная цепь эволюции в
тасаввуфе тоесть обычная стадия	: условно	названная стадия шариата ,секты ,истины не

существовала систематически до исламской перспективе суфизма .Но тенденция уйти в своего рода отступление от законов и доктрин ,независимо от его религии и сакральной мысли ,а также тенденция возвращаться к людям через духовное вмешательство, было по всюду и везде.Этот

очевидный факт потверждается в лице таких людей как Ходжа		Йасави и. Деде Коркут и именно в
тюркском народном мистицизме. Но здесь деликатная деталь.		В отличии от Х. А. Йасави	Деде
Коркут был не создателем дастанов	а он сам был ведущим , вдохновителем ирфана и мистицизма.
Если «Диванемудрость» А. Йасави с самого начало является произведением суфизма,то			эпос «
Китаби Деде Коркут» рассказывает	о жизни, героических	историях огузких племен тюрок,
распространяющихся на обширные географические земли. Это		также порождает тот факт ,что во

времена событий эпоса среди людей не было широкого сектантского характера. Если Ходжа Ахмед Йасави был духовным отцом всего Туркестана то Деде Коркут если можно так выразится был муридом без муридов. (наставником без учеников) потому что, до исламского периода у тюрков существовал индивидуализм от древних богов и шаманизм. Превращение иррационального мировоззрения тюрков в сектантское сообщество является продуктом пост исламского периода. Деле Коркут был представителем обеих эпох и представлял духовное время обеих эпох. В отрезке времени когда среди тюрков распространился суфизм на Ближнем и Среднем Востоке в лице Юнуса Имре и шаха Хатаи мы видим значение Деде Коркута и гопуза до исламской времени, а также видим Х. А. Йасави как муршида после исламского времени. Однако, несмотря на то что, в дастане некоторые эпизоды не являются систематическими но все же хоть мельком мы видим отрывки поэтовозанов мистицизма, и некоторых элементов школы ирфана. Будучи одним из главных героев эпоса Бейрак , братья АгракСадрак тоже играют на гопузе подтверждая тот факт что, Деде Коркут был не единственным озаном. Озаны (певцыпоэты) и гопуз в представлении тюркских народов связаны еще одной параллелью так называемый сорока мужей, сорока богатырьями. В эпосе фраза «сорок смелых» и « сорок невероятно красивых девушек» не является случайными или обычными округлыми цифрами.

Суфизм который мы определили в эпосе «Китаби Деле Коркут « таков:

Было ближе ко времени Посланника Аллаха (мир ему и благословение) из рода Баята появился Деде Коркут. Он был знатоком огуза Что бы он не сказал выполнялось. Внезапно рассказывал разные вести, про будущего. Истина вдохновляла его сердце. (1, 19)

Когда мальчик упал и поранился Хызыр на серой лошади появился, и трижды обмотал его раны. (1, 32)

Дирса хан сказал : Мои сорок товарищей. Аман! Держите мою руку. Дайте гопуз в мои руки и спасу того смелого. (1.34)

Часть. Бамсы Бейрак сына Гам Боры :Деде Коркут попросил и его прошение было принято. Он три раза подтвердил это. (1,59)

То время одобрения беков имело силу. Проклятие беков было плохой вестью. Ихние молитвы принимались. (1,52) (Это указывает на святости огузских беков.)

Бейрак играет на гопузе, и как дервиш пользуется им как священный атрибут.

Сын Ганлы годжа Гали Гантурали сказал : «Эй, сорок моих жен, сорок товарищей. Почему плачете? Принеси мой гопуз.(1,109)

«Во имя девушки одетой желтое платье Гантурали крикнул Ху! »(1.110)

Садрак сын старика Ушуна. Парень встал и взял меч чтобы разбить его, но увидел в его руках гопуз. Сказал: Иноверец я тебя не ударил из -за уважения гопуза Деде Коркута. Если бы не гопуз я бы тебя разделил на две части.

Как видно из этих цитат и объяснений, эпос «Китаби Деде Коркут « и многие образы и событие имеют глубокую сущность и мистическое мировоззрение. Один из самых деликатных моментов

здесь заключается	в	том что,нельзя спутать	суфизм	с фундаментальными	религиозными
взглядами.То есть	мы	хотим подчеркнуть что	вопреки	некоторым исследователям мы считаем

236

что,духовно-нравственный слой народа		в этом эпосе отражает не исламский шариат, а точнее
отражает тюркского-народного мистицизма в Ближнем и Среднем Востоке.
	Использованная литература
1.	(Китаби Деде Коркут, "Лидер Издательский Дом" Баку 2004)
2.	Бахшалиев Ф. Память и суфизм в национальной системе памяти, «Образование», Баку - 2010
3.	А. Паша, Азербайджанская словесная народная литература, «Наука и образование», Баку - 2013
4.	Книга Эргина М. Деде Коркута, Национальная Образовательная Пресса, Стамбул - 1969
5.	Кёпрюлю Ф. История турецкой литературы,	Этюкен, Стамбул-1980

Махаббат Ш.

Магистрант Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті

Сағындықұлы Б.

Ф.ғ.д., профессор Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті

АТА ТІЛ – ЖАЗУДЫҢ БАСТАМАСЫ

Аннотация. В статье совершенствуются идеи ученого Б. Сагиндикова и поэта Т. Абдыкакимова о родном языке. Также проанализированы мудрые и поучительные слова Т. Абдыкакимова. Статья доказана научными выводами.

Abstract. The article improves the ideas of scientist B. Sagindikov and poet T. Abdykakimov about the native language. Wise and instructive words of T. Abdykakimov are also analyzed. The article is proved by scientific conclusions.

Филология ғылымының докторы, профессор Сағындықұлы Берікбай жазу тарихына қатысты да өз пікірлерін жеткізіп отырған. Әсіресе, этимологиялық тұрғыдағы лексикологиялық тұжырымдары көптеген ғылыми ізденушіге ой салып, өз кәдесіне жаратты. Ғалым: «Тұңғыс-манчжур, моңғол, түркі тілдері (кең көлемде алғанда орал-алтай тілдері), ғалымдардың пікірінше, жалғамалыққа көшпестен бұрын, полисинтетикалық немесе аморфтық күйді бастан өткерген. Ата тілдің қалыптасқан құрылымы бізге беймәлім себептерден бұзылып, қайта қалыптасқаннан кейін сөздің мағыналық тұтастығын сақтау үшін сингармонизм заңы өмірге келген» - дейді [1, 116]. Біздің назар аударған тілдің түп-тұқияндық тұсы ғылыми-зерттеу жұмысымыздың нысанына айналған Т.Әбдікәкімовтің ой-таразысынан да байқалған еді. Мәселен, Т.Әбдікәкімовтің «...көркем де көсем Ата тіліміздің қасиеті мен тағдырына деген өзгеше көзқарасы» болған». Сөз саптауымызға тірек болған осы бір пікір ғалым мен ақын сабақтастығын тілге тиек етуді қалағандай болды.

А.Байтұрсынұлының «Қазақ үкілеген өз құнанын өзгелердің тұлпарынан артық көретін мінезі болушы еді» дегеніне жүгіне жүріп, ақын туындыларын ғалым конференциясында зерделеп көрмек болдық. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының иегері, ақын Т.Әбдікәкімұлы шығармасын зерделеуге салудың өзіндік сыры бар. Оның бірі – «өлөңі» (өз сөзі) болса, екіншісі – қара сөздері (біздің сөз). Мұның екеуі де әлі де зерттеуді, әр сөздегі мағынаға барынша шұқшия отырып талдауды қажет етеді. Кейіннен оның әлеуметтік желідегі парақшасынан қысқа да нұсқа, аз сөзді көп мағыналы, қанатты, мақал сипатты сөздері тарта бастады. Әр «қара сөзін» оқыған сайын, біресе Абайдың ғақлиялары, біресе қазақтың тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін түйген мақалдары алдымыздан шыға берді. Оның себебі мүлдем басқа ой, тіпті барлық ақындардан өзгеше, басқаша ой болуынан шығар. «Олардың сөзінен басқалығы сонша, әуелгі кезде жатырқап, көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп, терең» [2, 141]. Бұл «терең» сөз, сонда «қара сөз» бе, әлде мақал ма? Ең алдымен, бұл – «көрнек өнері». «Нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері. Бұл сөз өнері болады (қазақша асыл сөз, арабша әдебиет, европаша литература)» [2, 150].

Әдебиет дегеніміз де осы – сөз өнері. Ал «Сөз өнері адам санасының үш негізіне тіреледі: 1) ақылға; 2) қиялға; 3) көңілге. Ақыл ісі – аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып

237

ойлау. Қиял ісі – меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату, бернелеу, суреттеп ойлау. Көңіл ісі – түю, талғау» [1, 151]. Осы сөз өнерінің үш негізі адам бойынан табылса «тілдің міндеті» өз жұмысын дұрыс атқарады. «Тілдің міндеттері» Т.Әбдікәкімұлының әр сөзінде тұр, әрі мінсіз дұрыс қызмет үстінде. С.Ақсұңқарұлынша айтсақ, Тыныштықбек Әбдікәкімұлы «Біреуге – ақын құр,

Біреуге – хәкім бір.

Біз сынды Рухани Ергежейлі Қулардан, Құдайға –

Бір құлаш жақын – бұл!» [3].

Тағы сол А.Байтұрсынұлына сүйенсек, «Сөз ақылға қонады шындығымен, көңілге ұнайды өңі үйлестілігімен, өң үйлесуін жарастық, келістілік дейміз» [2, 154]. Т.Әбдікәкімұлының әлеуметтік желідегі тілдік бірліктері «қара сөз» деп тануға итермелейді. Иә, Абайдың «қарасөздерінен» сыртқы формасы өзгеше, алайда, ақын қара сөздерінің де – «сөзі аз, мағынасы көп, терең». Әтпегенде, ол «Ақылымыз Тілінің зарын айта-айта, аузымыздағы тіл ақылынан айырылды!..» демес еді [4]. Бұл Т.Әбдікәкімұлының фейсбук желісіндегі ең алғашқы «бүртүрлі» ойы. Әбіш Кекілбаев тілінде, «...қазақ өлеңінде ара-тұра ұшырасып қалып жүрген талай-талай соны соқпақтарды соңына дейін жеткізіп, айдын жолға айналдыра алған аршынды, сонысымен де көзіңе сойқан елестейтін айбынды ақын. Бұрын-соңды болмаған ақын... Қазақша айтқанда, біртүрлі ақын» [5, 16].

Т.Әбдікәкімұлы өлеңдерінде қаншама уақыт өтсе де шешуі табылмаған «жұмбақ» – қазақ халқының «тілінің ақылынан айырылуының» себебін іздейді. Қараңыз: «Ақылымыз тіліміздің зарын айта-айта» ақырында тілдің де есін шығарып жібердік. Біз де тілімізге жан-жақтан шабуыл жасап, «тіліміз құрып барады», «тілімізден айырылдық», «қазақша ешкім сөйлемейді», «қашан қазақ боламыз» деу арқылы оның халін «жалған потриоттықпен» талықсытып тастадық». Ақынның айтып отырғаны бұл. Тілді қалпына келтіру үшін – тірі тілді «өлді» демесек етті. Ақылымызды да «құрыды, өлді» деген сөздерден айықтыру керек. Әлеуметің жұмбағын бір-ақ ауыз сөзбен шешіп, дұрыс жол сілтеген ақын Т.Әбдікәкімұлынікі – көсемдік. «Зейін әлеумет мәселесіне жұмсалып, әлеумет ісіне жол сілтегенде, көсемдік ұғым жүйесі пайда болады».

Жалпы бір сөзді қара сөз деу үшін «... тиісінше ойлау керек. Тиісінше ойлаған ойымыз, ұғым түрлеріне қарай, бірнеше тарапқа бөлінеді. 1) ғалам тарапына, 2) Құдай тарапына, 3) ғылым тарапына, 4) әлеумет тарапына, 5) үгіт-тәрбие тарапына, 6) сын тарапына» [2, 245]. Міне, осы А.Байтұрсынұлы талаптарын жинақтай келсек, Т. Әбдікәкімұлы пікірлерін – қара сөз талабынан шығады деп санауға болады. Мәселен, 2015-2017 жылдар аралығында Т.Әбдікәкімұлы тарапынан фейсбук парақшасына 210 пікір жазыпты. Соның ішінде ақынның бірінші сөзі (Өзгені оқығаннан пайда жоқ, өзіңше ойлай білмесең) – әлеумет ісіне жол сілтеу. Бұған ақын 37 пікір арнапты. Ғалам тарапынан (Діни соқыр сенім – соғыс тамызығы) 43 пікір бар. Құдай тарапынан 15 пікір жинақталған (Құдай Бізге яки күллі жаратушыларға қаншалықты керек болса, Біз де Құдайға соншалықты керекпіз. Керек болмасақ, несіне жаратады? Жаратпаса, несіне Құдай?). Ғылым тарапынан 13 пікір кезіктірдік: (Ақыны миының шабыт кезіндегі қуатын Күндегі жарылыстармен ғана салыстыруға болады). Үгіт-тәрбие тарапына арналған 44 пікір бар (Күліп жүру мүмкін болмай қалған жағдайда, соның мүмкін еместігіне күліңіз). Сын тарапы – 60 (Жақсы я жаман ойлар жоқ. Жақсы я жаман ойлау ғана бар). Байқаған жанға Т.Әдікәмұлы сөздерінде өзінің ұзақ уақыт бойғы ой түйінінен шыққан философиялық тәмсілі бар екендігі анық. Әр сөзінің түбінен ықылым замандардағы таным-түсініктер мен философиялық ой толғамдарды табасыз.

«Мақал – түйінді ойды білдіретін ықшамды, ырғақты нақыл сөз. ... қоғамдық өмірдің сан алуан құбылыстарын кеңінен қамтиды, тақырыбы мейлінше бай, жан-жақты келеді» [6, 18]. Ақын айтылымынан жинақталған 210 пікірдің ішінен мақал сұранысына жауап беретіндей қолданымдар бар. Мәселен, мына айтылымдардың қазақ мақалынан кемі жоқ деп білеміз: а) Көз шығаратындай шындық та болады, Көз бітіретіндей сұмдық та болады; ә) Ақылды – жаман сөзіңнен де мән іздейді, Ақымақ – жақсы сөзіңнен де лаң іздейді; б) Пенденің санасын тұрмыс билейді, Адамның санасы тұрмысты билейді; в) Жолаушының жолы бітпес, Қанаушының соры бітпес; г) Шөпті – жел, көпті шер жапырар.

Ақынның басты мұраты бастапқы, табиғи танымды жете түсіну. Сол жолда ізденіп, адамзаттың жаратылыс жайлы, құдай жайлы түсінігігінің сол жолға, сол арнаға қайта түсуін құп көреді. Ежелгі

238

Тәңірлік таным бойынша қалыптасқан идея мен ойды негізге ала отырып, рухани кемел келешекке қадам басуға құрылған барлық қара сөздері әр түрлі ой ман сананың, идеялар тоғысының құрсауында отырған қазақ халқының өзектегі шамшырағын тұтатып отырғандай. Кіндігінен ажырап кеткен адамзаттық тамырды Жаратушысына жолықтыратындай.

Қорыта келгенде, «Адамның зейіні бүтін ғаламды тануға жұмсалып, дүниедегі бар нәрсенің барлығын яки бар деп ұйғарылған нәрсенің бар-жоқтығын танып, білгілі бір қарарға келгенде, адамға бір үлкен ұғым пайда болады. Сол ұлы ұғым жүйесі даналық деп аталады. Даналық мақсаты бүтін бір ғаламды танып, бүтін ғалам аталған дүниенің жұмбағын (дүние мәселесін) шешпек» [2, 245].

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: «Қазақ университеті», 2005. – 258 бет.

2.Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. Бірінші том. –Алматы: «Ел-шежіре», 2013. – 253 бет.

3.https://www.facebook.com/profile.php?id=100009416123191&fref=pb&hc_location=friends_tab

4 https://www.facebook.com/profile.php?id=100009416123191&fref=pb&hc_location=friends_tab

5.Кекілбаев Ә. Күн тұтылған бір әлем жүрер іште // «Таң – Шолпан» журналы, 2001. №6, 16-27 б.

6.Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. М – О. 11 том. – Алматы, 2011. – 752 бет.

Мансұров Н. Б.

Ф.ғ.к. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркология ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкері,

КІРМЕ СӨЗДЕР ҚҰРАМЫНДАҒЫ СЫРҒА ТОЛЫ ТИТУЛДАР

Аннотация. В статье рассматривается семантическая природа вводных титулованных слов, которые использовались в языке. Значение слов дифференцируется на основе исторических данных. В ходе анализа использовалось концепция этих слов, а также их семантическое употребление, период и активное обращение. Стоит отметить, что функциональность предложенных слов соответствует значению смысла в других языках.

Abstract.The article discusses the semantic nature of the introductory titled words that are used in the language. The meaning of words is differentiated based on historical data. The analysis used the concept of these words, as well as their semantic use, period and active use. It is also worth noting that the functionality of the proposed words corresponds to the meaning of the meaning in other languages.

Тіл тарихында көнеден қолданыс тауып келетін кірме сөздер молынан кездеседі. Бұл сөздердің сырын ашумен, олардың шығу тарихын, қолданылу аясын, мағынасы мен құрылымдық әрі тұлғалық сипатын қарастыру аса маңызды. Өйткені мұндай ізденістер кірме сөздердің лексикалық қолданысын, тілдік қызметтерін әрі мағыналық сипатын саралауды талап етеді. Яғни олардың тіліміздің қолданысындағы сыртқы тұлғасы, дыбысталуы, түрлі нұсқаларда (варианттарда) қалыптасуы, бастысы, тіліміздің лексикалық қорынан орын алуы, оның тарихи сипаты мен қолданылу аясы жайлы мәліметтерді ұсынады. Оған қоса бүгінде кірме сөздердің түпкі мағынасы мен бүгінгі қолданыстарын салыстырмалы түрде талдау жұмыстарын арнайы жүргізу қажеттілігі де туындайды. Міне сондықтан кірме сөздерге зерттеу жұмыстарын жүргізу тілімізден орын алған барлық кірме сөздерге әлі де толық саралап, талдау жасалмағандығын алға тартады.

Бұл ретте бүгінде тілімізден орын алған бірнеше кірме сөздердің мағыналық сипаты мен қолдану аясына талдау жасау қажеттілігі айқындалады. Әсіресе, кірме сөздердің құрамындағы діни лауазымдар мен титулдардың алар орны ерекше. Айталық, тілімізде қолданыста жүрген сахаба сөзі бар. Араб тіліндегі сахаба сөзі Пайғамбарымыздың (с.а.у.) серіктері, достары, яғни Ислам дінін тарату кезінде жанынан табылған сыбайластары. Бұл сөз өзінен кейін араб тілінің табиғин сөзінің келуіне себепші болса, табиғин таба табиғин сөзінің тууына негіз болған. Ал баб сөзі реті жағынан таба табиғиндардан кейін келген. Бұл кірме сөздердің реті жағынан да, кезеңдік жағынан да әрі сипаты жағынан да орынды екенін көрсетсе, оған қоса аталған сөздердің мағыналық сипаты мен қолдану аясы да саралауды қажет етеді.

239

Табиғин сөзі тілдік әрі терминдік ұғымда Мұхаммед (с.а.у) жолын жалғастырушы сахабаларды көрген, олардан естіген, хадистерге амал жасап, кейінгілерге жеткізуші өкілдер ретінде танылған болса, сол табиғиндарды көріп, солардан естіп, білгендерін жалғастырушы жандар – таба табиғиндар. Сахаба, табиғин сөздері жайлы «Тіліміздегі діни терминдердің мағыналық сипаты» деген тақырыпта бұдан бұрын сараптама жасалған [1].

Таба табиғин – табиғиндердің көзін көрген буын өкілдері деген анықтаманы терминдер сөздігі де нақтылайды [2, 102 б.]. Тіркестің бұлай қалыптасуы осы айтылған тұжырымды растайтындай, яғни табиғиндардан кейін келген ғұламаларға қарай айтылған. Араб тілінің қағидасы бойынша екі сөздің қатар келуі біріншісі екіншісін нақтылау мақсатында қолданылады. Демек, таба табиғин тіркесінің қалыптасуы осы заңдылықты негізге алады.

Кезеңдік жағынан да таба табиғиндар мерзімі табиғиндардан кейінгі дәуір. Бұлардың заманында сахабалардан егде жасты еңселеген бірлі-жарым қалғаны болмаса басым көпшілігі бақилық болған уақытқа сай келеді. Мұнда жас мөлшері жағынан әрі заманы жағынан да таба табиғиндар кезеңі Пайғамбарымыз (с.а.у.) дәуірінен біршама алшақтайды. Алайда әлі де болса діннің таралуы тұрғысынан өзінің дамуын, таралу аумағын кеңейтуге жол ашылған мезгіл екендігін аңғаруға болады. Сол себепті таба табиғиндар үлесіне түскен жауапкершілік те біршама қиын кезеңді көрсетеді. Өйткені олардың тұсында дін Исламды дағуат арқылы насихаттау кеңірек әрі көбірек қолға алынған. Түрлі бағытта хадистер, тәфсирлер мен шариғат үкімдеріне арналған түсіндірмелер, шариғи ілімге негізделген жазбалар мен еңбектер дүниеге келген. Олардың авторлары да шариғатты түсіндірудің тура жолын көрсетуді басшылыққа алған.

Міне осы сияқты тіліміздің сөздік қорында біршама кірме сөздер тобы бар. Әрине, олардың ашылмаған сырлары да жетерлік. Олар жайлы кей мәліметтер айтылып-жазылғанымен тілдік тұрғыда сараланбаған. Сол себепті тілдік қолданыста болған әрбір сөздің мағынасын айқындау қажеттігі осыдан туындайды.

Кірме сөздер құрамындағы сырға толы сөздің бірі – баб сөзі. Мұны бүгінгі таңда кең қолданыста деп айтуға келмес, десе де, тарихи туындылар мен ежелгі жыр-дастандарда көптеп кездеседі. Сондайақ діни еңбектерде, дін тарихын, шежіре тарихты парақтағанда оның қолданысын жиі көреміз. Онда «баб» сөзі кісі есімдеріне тіркесіп келеді. Ал сөздік мағынасына назар салғанда біршама шашау түсінік берілетіні байқалады.

Түркі әлемінде баб – дін қақпасы (есігі) деген мағынада сіңісіп кеткен деген пікірлер бар. Мұндай пікірлер билеушілердің қызметіне орай айтылса керек. Өйткені: «Баб өз заманында, өз аумағында ең жоғарғы әкім, ірі дін иесі болса, атқаратын негізгі міндеті әрі ең құрметті ісі – айналадағы, яғни қарамағындағы қауымға қасиетті дін қақпасын ашу, насихаттау болған. Бабтардың беделін арттыру мақсатында әрі пайғамбарларға жақындықтарын білдіру үшін бұларды да сахабалар деп мәртебелерін көтерген. Сондықтан да шығыс халықтарының арасында сахаба, баб сөздері етене терең еніп, үлкен құрметті титул дәрежесінде бағаланып, барлық дін істері осылар арқылы жүргізіліп, жүзеге асатын болған» деген тұжырымдар бар [3, 125 б.].

«Баб» сөзінің көне дәуірде көп қолданылуы тарихи еңбектер. Алғашқысы ретінде тарихтағы Әбдіжәлел баб, Хорасан баб, Ысқақ баб, Арыстан баб, т.б. есімдерімен тіркесіп келуін атауға болады. Кей деректерде бұл сөздің түркі тілінде көрініс табуы ХІ ғасыр десе, енді біреулері Қожа Ахмет Йасауи заманынан кейінгі ХІІІ ғасырлар дегенді айтады. Ал енді бірі Орта Азия өңірінде (дәлірек Ферғана алқабында) бұл сөзбен барлық дәруіштер аталғандығы келтіріледі. Яғни «баб» сөзі діни қайраткерлерге қосылып айтылғандығын алға тартады.

Негізінде, «баб» араб тілінде بﺎٌَﺑ (бабун) 1) есік, қақпа; 2) басшы, бөлім; 3) кіріс; 4) бір заттың түрлері мағыналарын береді [4, С.79].

Мұндағы сөздің мағынасы білімнің қақпасы, діннің кірісін айғақтайтын ұғымды негізге алады. Сондықтан сөздің кісі есімдеріне тіркесіп жазылуы да осы тұрғыда қолданылуын айғақтаса керек. Өйткені баб – сан мыңдаған адамды, ру-тайпа елдерді Ислам дініне кіргізген діннің қақпасы ретінде түсініліп, тарихтағы белгілі бабтарға тіркесіп жазылған.

Оның бастауы төртінші халифа Әли ибн Әбу Талибұлына, оның ұрпақтарына тіркесіп жазылудан бастау алған. Бұл жайында Пайғамбарымыз (с.а.у.) айтқан мынадай хадисі де бар: «Мен – ілімнің қаласымын, Әли – оның қақпасы». Мұны хадистанушылар да растайды. Ислам ілімін үйренгісі келгендер сол есіктен енсін (Әлидің қақпасынан) делінген.

240