Презентация №7
.pdf
Karl Ritter (1779-1859)
Aleksandr Gumbolt (1769-1859)
}Geografiyani ikki qismga ajratish tendensiyasi paydo bo‘ldi: jismoniy (moddiy) geografiya va sotsial, yoki antropogeografiya.
}Keyingisidan turli davr va turli davlatlarda iqtisodiy, siyosiy, tarixiy, madaniy va statistik geografiyalar ajratilgan.
Fridrix Ratsel
(1844-1904)
}Antropogeografiyaning predmetini inson irqini o‘rganishdan iborat, deb belgilaydi.
}Ma'lumotiga ko‘ra biolog sifatida biologiya, etnografiya va geografiya metodi va tushunchalarini birlashtirishga harakat qilgan.
}Antropogeografiya umumiy biogeografiyaning bir qismi bo‘lishi va siyosiy, iqtisodiy taraqqiyotni o‘rganishda oddiy ekologik va evolyusion tushunchalardan foydalanishi kerak.
«Siyosiy geografiya» (1897)
}tabiiy muhit xususiyatlari bilan inson amaliyoti o‘rtasida bevosita sabab-oqibat munosabatlari mavjud
}tog‘ – an'anaviylik, boriga qanoat qilish, tor doiradagi millatchilik xususiyatlari, tekislik va dengiz – makonga nisbatan sog‘inchli qayg‘u, ekspansiya* ruhi va ilg‘or tashabbuslarni keltirib chiqaradi.
*Yot hududlarni va bozorlarni egallab olish maqsadida boshqa mamlakatlarga siyosiy va iqtisodiy ta'sirini yoyish siyosati.
«Siyosiy geografiya» (1897)
}Areal, makon (Raum) va joylashish (Lage) – davlatlarning shakllanishida juda muhim omillar. Millat yoki madaniyatlarni siqib chiqarish ularning ekspansiya va o‘z geografik joylashuvini yaxshilay olish xususiyatiga bog‘liq.
}Millat yoki madaniyatlarni siqib chiqarish ularning ekspansiya va o‘z geografik joylashuvini yaxshilay olish xususiyatiga bog‘liq.
}Aynan mana shundan biologik analogiyalarni siyosiy mafkuraga aylantirishga bir qadam qoldi.
Karl Xausxofer
(1869-1946)
}Germaniya geosiyosat maktabi rahbari;
}U go‘yoki davlatlarning siyosiy taraqqiyoti va ekspansiyasi geografik determinantlanganligi tendensiyalari to‘g‘risidiga «ta'limot»ga asos soladi.
}Bu qayg‘uli argumentlar oxir-oqibat Germaniyaning fashistik agressiyasini oqlash yo‘lida xizmat qiladi.
Yuxan Rudolf Chellen
(1864-1922)
}«Geosiyosat» termini muallifi;
}Ratsel ta'siri ostida bu tushunchani davlat – geografik organizm to‘g‘risidagi ta'limot sifatida talqin etgan;
}Bunda geografik determinizm, sotsial darvinizm, biologik-organik va irqiyantropologik nazariyalar tushunchalarini eklektik tarzda birlashtirgan.
XX asr boshlarida Amerika envayronmentalizmi
}lot. environment – muhit;
}Asoschisi Ellen Sempl, bevosita Ratsel targ‘ibotchisi hisoblanib, ma'lum bir hududda inson hayotiy faoliyati ustidan moddiy makonning «nazorat qilishi» g‘oyasini ilgari surgan.
}Taniqli vakillaridan biri amerikalik geograf, geolog Ellsuort Xantington (1876-1947) hisoblanadi.
}U iqlim o‘zgarishi («pulsatsiyasi») va sivilizatsiyaning o‘sishi yoki so‘nishi o‘rtasida mustahkam korrelyasiyalar mavjudligini asoslashga harakat qilgan.
Asosiy aloqalar quyidagicha namoyon bo‘ladi:
1.iqlim aholining salomatligiga ta'sir ko‘rsatadi; (bu ta'sirni baholash uchun Xantington bir oylik o‘lim ko‘rsatkichlari va temperaturani olgan, zamonaviy tajriba tadqiqotlariga tayangan va h.k.);
2.iqlim jismoniy va aqliy faollikka, mehnatning unumdorligiga ta'sir ko‘rsatadi, va bundan kelib chiqib jamiyatning biznes va iqtisodiy o‘zgaruvchilari silkinishlarini keltirib chiqaradi;
3.sivilizatsiya millatning energiya va ishlab chiqarish funksiyasi hisoblanganligi bois, iqlimning ijobiy yoki salbiy silkinishlari uning o‘sishi yoki so‘nishini shartlab qo‘yadi.
}Bu farazlari mutaxassislar (biolog, iqlimshunos, psixiatr va b.) tomonidan yanada tor doirada qo‘llab-quvvatlandi.
«Madaniy geografiya»
}XIX asr oxiridan boshlab AQSh environmentalizmiga reaksiya sifatida rivojlandi.
}U madaniyatning antropologik g‘oyasini ilgari surdi (Alfred Kreber va boshq.).
}Asosiy e'tiborini o‘z yashash muhitini o‘zgartiruvchi inson faoliyatiga qaratdi.
}Zamonaviy sotsial ekologiya asoschilaridan biri Frederik Le Ple (1806-1882) maktabidan boshlab fransuz sotsiogeografiyasiga xos hisoblanadi. U inson hayotini belgilab beruvchi omillarning uchtasi birda yaxlit bo‘lgan formulasini ishlab chiqdi: yashash joyi, mehnat, oila.
Anri de Turvil (1843-1903)
Edmon Demolen (1852-1907)
}Demolen o‘zining «Xalqlarning buyuk yo‘llari» (1901) nomli asosiy asarida katta tarixiy material asosida geografik determinizmga xos an'anaviy xatolarga yo‘l qo‘yadi.
}Demolenga ko‘ra, tarixiy taraqqiyotning ilk davrlarida cho‘lda yashash cho‘ponchilik bilan shug‘ullanishni belgilab bergan, chunki ko‘chmanchi uchun yerga egalik qilishdan ko‘ra cho‘lda erkin harakatlanish imkoniyati muhimroq hisoblanadi.