- •МАРФАЛОГІЯ ЯК РАЗДЗЕЛ ГРАМАТЫКІ
- •Прадмет і задачы марфалогіі
- •Сувязь марфалогіі з іншымі раздзеламі мовазнаўства
- •Асноўныя граматычныя паняцці і адзінкі
- •ЧАСЦІНЫ МОВЫ
- •Прынцыпы і крытэрыі аб’яднання слоў у часціны мовы
- •Сістэма часцін мовы ў сучаснай беларускай мове
- •НАЗОЎНІК
- •НАЗОЎНІК ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •ЛЕКСІКА-ГРАМАТЫЧНЫЯ РАЗРАДЫ НАЗОЎНІКАЎ
- •Адушаўлёныя і неадушаўлёныя назоўнікі
- •Катэгорыя роду назоўнікаў
- •Значэнне і сродкі выражэння граматычных значэнняў роду
- •Назоўнікі агульнага роду
- •Род марфалагічна нязменных назоўнікаў. Граматычны род абрэвіятур
- •Разыходжанні ў граматычным родзе некаторых назоўнікаў у беларускай і рускай мовах
- •Катэгорыя ліку назоўнікаў
- •Значэнне і сродкі выражэння лікавага супрацьпастаўлення
- •Адзіночналікавыя і множналікавыя назоўнікі. Рэшткі парнага ліку ў беларускай мове
- •Катэгорыя склону назоўнікаў. Значэнні склонаў
- •СКЛАНЕННЕ НАЗОЎНІКАЎ
- •Змяненне назоўнікаў I субстантыўнага скланення
- •Змяненне назоўнікаў II субстантыўнага скланення
- •Змяненне назоўнікаў III субстантыўнага скланення
- •Асаблівасці змянення рознаскланяльных назоўнікаў
- •Змяненне назоўнікаў у множным ліку
- •Змяненне назоўнікаў ад’ектыўнага тыпу скланення
- •Змяненне назоўнікаў змешанага тыпу скланення
- •Змяненне назоўнікаў паводле нулявога тыпу скланення
- •ПРЫМЕТНІК
- •ПРЫМЕТНІК ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •ЛЕКСІКА-ГРАМАТЫЧНЫЯ РАЗРАДЫ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •Пераход прыметнікаў з аднаго разраду ў іншы
- •ПОЎНЫЯ І КАРОТКІЯ ФОРМЫ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •СТУПЕНІ ПАРАЎНАННЯ ЯКАСНЫХ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •ПРЫМЕТНІКІ СА ЗНАЧЭННЕМ СУБ’ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ І МЕРЫ ЯКАСЦІ
- •СКЛАНЕННЕ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •Скланенне якасных, адносных і прыналежных прыметнікаў
- •ЛІЧЭБНІК
- •ЛІЧЭБНІК ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •КОЛЬКАСНЫЯ ЛІЧЭБНІКІ
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Дробавыя лічэбнікі
- •Скланенне колькасных лічэбнікаў
- •ПАРАДКАВЫЯ ЛІЧЭБНІКІ
- •СІНТАКСІЧНАЯ СПАЛУЧАЛЬНАСЦЬ ЛІЧЭБНІКАЎ З НАЗОЎНІКАМІ
- •ЛІЧЭБНІК У РОЛІ ІНШЫХ ЧАСЦІН МОВЫ
- •ЗАЙМЕННІК У РОЛІ ІНШЫХ ЧАСЦІН МОВЫ
- •Неазначальныя (няпэўныя) займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Прыналежныя займеннікі
- •ДЗЕЯСЛОЎ
- •ДЗЕЯСЛОЎ ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •АСНОВЫ ДЗЕЯСЛОВА
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •ГРАМАТЫЧНЫЯ КАТЭГОРЫІ ДЗЕЯСЛОВА
- •НЕПРЭДЫКАТЫЎНЫЯ КАТЭГОРЫІ ДЗЕЯСЛОВА
- •Катэгорыя трывання дзеяслова
- •Двухтрывальныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеяслова
- •Незалежны і залежны стан дзеяслова
- •Аднастанавыя дзеясловы
- •ПРЭДЫКАТЫЎНЫЯ КАТЭГОРЫІ ДЗЕЯСЛОВА
- •Катэгорыя ладу дзеяслова
- •Абвесны лад дзеяслова
- •Загадны лад дзеяслова
- •Умоўны лад дзеяслова
- •Катэгорыя часу дзеяслова
- •Катэгорыя асобы дзеяслова
- •Асабовыя дзеясловы
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Катэгорыі роду і ліку дзеяслова
- •Класы дзеясловаў
- •Прадуктыўныя словазмяняльныя класы
- •Непрадуктыўныя словазмяняльныя класы
- •Дзеясловы з індывідуальнымі асаблівасцямі формаўтварэння
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі і назоўнікі
- •Скланенне дзеепрыметнікаў
- •Дзеепрыметнікі незалежнага стану
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •ПРЫСЛОЎЕ
- •ПРЫСЛОЎЕ ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •Азначальныя прыслоўі
- •СТУПЕНІ ПАРАЎНАННЯ ЯКАСНЫХ ПРЫСЛОЎЯЎ
- •ПЕРАХОД ПРЫСЛОЎЯЎ У ІНШЫЯ ЧАСЦІНЫ МОВЫ
- •СЛОВАЎТВАРЭННЕ ПРЫСЛОЎЯЎ
- •Акалічнасныя прыслоўі
- •БЕЗАСАБОВА-ПРЭДЫКАТЫЎНЫЯ СЛОВЫ
- •Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •МАДАЛЬНЫЯ СЛОВЫ
- •Мадальныя словы як часціна мовы
- •СЛУЖБОВЫЯ ЧАСЦІНЫ МОВЫ
- •Агульная характарыстыка службовых часцін мовы
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ ЯК СЛУЖБОВЫЯ СЛОВЫ
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ ПАВОДЛЕ ФУНКЦЫЯНАЛЬНАГА ЗНАЧЭННЯ
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ ПАВОДЛЕ ПАХОДЖАННЯ І СТРУКТУРЫ
- •Вытворныя і невытворныя прыназоўнікі
- •Простыя, складаныя і састаўныя прыназоўнікі
- •УЖЫВАННЕ ПРЫНАЗОЎНІКАЎ
- •Ужыванне прыназоўнікаў з ускоснымі склонамі назоўнікаў
Катэгорыя асобы дзеяслова
Асабовыя дзеясловы
Катэгорыя асобы паказвае на адносіны дзеяння і яго ўтваральніка (суб’екта) да гаворачай асобы. Гэтыя адносіны граматычна выражаюцца праз словазмяняльныя формы дзеяслова, што адносяцца да 1, 2, 3-й асобы адзіночнага і множнага ліку. Форма 1-й асобы адзіночнага ліку паказвае, штосуб’ектамдзеянняз’яўляеццасамагаворачаяасоба(іду,гавару,малюю, хвалююсяіг.д.).Форма2-йасобыадзіночнагалікуазначае,штосуб’ектам дзеяння з’яўляецца субяседнік гаворачай асобы (ідзеш, гаворыш, малюеш, хвалюешсяіг.д.).Форма3-йасобыадзіночнагалікуназываедзеянне,якое ажыццяўляе суб’ект, што не ўдзельнічае ў размове (ідзе, гаворыць, малюе,
хвалюецца і г. д.).
Формы ўсіх трох асоб у якасці суб’ектаў дзеяння могуць мець як адушаўлёныя, так і неадушаўлёныя назоўнікі, пры гэтым у выпадку з 1-й і 2-й
асобамі яны персаніфікуюцца: Я, сялянская карова, прашу слова, дайце слова…(К. Крапіва);Абчым, лес,шэпчаш,векавы(Я. Колас).Штода
3-й асобы, дык яна ўжываецца як з адушаўлёнымі, так і з неадушаўлёнымі назоўнікамі.
Форма 1-й асобы множнага ліку фактычна множным лікам не з’яўляецца, бо мы – гэта не некалькі я, а гаворачая асоба і яшчэ нехта. Зрэдку мы азначае наогул толькі гаворачую асобу або таго, хто піша. 2-я асоба множнага ліку можа азначаць або некалькі асоб, да якіх звяртаецца субяседнік, або ветлівы ці афіцыйны зварот да аднаго субяседніка. Калі гэты субяседнік – асоба, якая па нейкіх прычынах выклікае асаблівую павагу або з’яўляецца афіцыйнай, то Вы прынята пісаць з вялікай літары. Форма 3-й асобы множнага ліку выступае ў няпэўна-асабовым выкарыстанні, якое суадносіць дзеянне з суб’ектам – няпэўнай колькасцю асоб ці адной асобай, прадстаўленай як няпэўная.
Усе асабовыяформыдзеясловаў могуць ужывацца ў неазначальна-аса- бовым значэнні, калі суб’ект дзеяння не называецца канкрэтна, а выступае ўабагульненымвыглядзе:Гуслям,княжа,непішуцьзаконаў(Я. Купала);
УякібкутокБеларусімыніпаехалі…–скрозьадмаладогадастарогапа- чуем,зякойвелізарнайлюбоўювымаўляеццаімяЯнкіКупалы(П. Броўка);
Што пасееш, тое і пажнеш (Прыказка).
Асабовыя формы загаднага ладу – гэта формы 2-й асобы адзіночнага і множнагалікуіформысумеснагадзеяння.Формызагаднагаладу2-йасобы адзіночнага і множнага ліку бываюць толькі сінтэтычнымі.
Асабовыяформымогуцьутвараццаадлюбогадзеяслова.Алеўмоўнай практыцы ад некаторых дзеясловаў не ўжываюцца формы 1-й і 2-й асобы адзіночнага і множнага ліку. Гэта звязана з лексічным значэннем дзеясло-
179
ваў, якое сумяшчаецца з уяўленнем аб 1-й або 2-й асобе як утваральніку дзеяння. Да ліку такіх дзеясловаў адносяцца: цяліцца, парасіцца, несціся
(пра птушак), зелянець, цячы, таяць, кіпець, прыгарэць, ржавець, бляяць.
Але ад гэтых дзеясловаў магчыма метафарычнае ўжыванне форм 1-й і 2-й асобы адзіночнага і множнага ліку: Чаго ты кіпіш? Без цябе разбяруцца,
хто вінаваты (А. Бажко); Кіплю, як русла вадаспаду, і рэчкай бурнаю плыву (К. Буйло).
Неўжываюццатаксамаформы1-йі2-йасобыадзіночнагалікуаддзея словаў,лексічнаезначэннеякіхнесумяшчальнаезуяўленнемабадзінкавым дзеячу:збегчыся,канцэнтравацца,згуртавацца,павыходзіць,набегчы, пападаць.
Безасабовыя дзеясловы
Безасабовыя дзеясловы абазначаюць дзеянне (стан), якое адбываецца само сабою, без утваральніка дзеяння. Пры такіх дзеясловах не можа быць дзейніка: не спіцца, падмарожвае, днее, вечарэе, змяркаецца. Яны высту-
паюць выказнікамі ў безасабовых сказах: Дыхалася лёгка: скрозь ляжала прывялая трава, чаруючы рознымі пахамі(І. Чыгрынаў); Толькі што развіднела.Панебеплылінізкіяхмары;зямлядыхалавосеньскайвільгаццю
(І. Навуменка).
Сярод безасабовых дзеясловаў шмат вытворных, асноўным спосабам утварэння якіх з’яўляецца далучэнне постфікса -ся (-ца, -цца): спіцца,
ляжыцца, жывецца.
Безасабовыя дзеясловы звычайна маюць форму 3-й асобы адзіночнага ліку, форму прошлага часу ніякага роду, інфінітыва: вечарэе, разднеецца;
вечарэла,разднелася;вечарэць,разднецца.Янымогуцьмецьтаксамаформы ўмоўнагаладу:вечарэлабхутчэй,хоцьбыразднелася.Паколькіўпарадыг-
ме гэтых дзеясловаў існуе толькі форма адной асобы, лічыцца, што ім не ўласціва катэгорыя асобы наогул. Адсюль іх назва – безасабовыя.
Адрозніваюць уласна-безасабовыя дзеясловы і дзеясловы, якія толькі ў пэўным кантэксце выступаюць у якасці безасабовых.
Уласна-безасабовыядзеясловыніколінемаюцьіншыхформ,акрамяна- званыхвышэй.Значнаяколькасцьдзеясловаўзпоўнайпарадыгмайнабывае ў3-йасобеадзіночнагаліку,упрошлымчасеніякагародуіваўмоўнымладзе безасабовае значэнне: Усіх трасло ікалаціла, і дзядзьку смехам захваціла
(Я. Колас).Уседзеясловыўгэтымсказез’яўляюццабезасабовымі,хоцьу іншыхкантэкстахянымаюцькатэгорыюасобыіпоўнуюпарадыгму(трэс ці – трасу, трасеш, трасе, трос, трасі і г. д.).
Безасабовыя дзеясловы абазначаюць: ●●з’явы прыроды: халадае, марозіць, вечарэе;
180