- •МАРФАЛОГІЯ ЯК РАЗДЗЕЛ ГРАМАТЫКІ
- •Прадмет і задачы марфалогіі
- •Сувязь марфалогіі з іншымі раздзеламі мовазнаўства
- •Асноўныя граматычныя паняцці і адзінкі
- •ЧАСЦІНЫ МОВЫ
- •Прынцыпы і крытэрыі аб’яднання слоў у часціны мовы
- •Сістэма часцін мовы ў сучаснай беларускай мове
- •НАЗОЎНІК
- •НАЗОЎНІК ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •ЛЕКСІКА-ГРАМАТЫЧНЫЯ РАЗРАДЫ НАЗОЎНІКАЎ
- •Адушаўлёныя і неадушаўлёныя назоўнікі
- •Катэгорыя роду назоўнікаў
- •Значэнне і сродкі выражэння граматычных значэнняў роду
- •Назоўнікі агульнага роду
- •Род марфалагічна нязменных назоўнікаў. Граматычны род абрэвіятур
- •Разыходжанні ў граматычным родзе некаторых назоўнікаў у беларускай і рускай мовах
- •Катэгорыя ліку назоўнікаў
- •Значэнне і сродкі выражэння лікавага супрацьпастаўлення
- •Адзіночналікавыя і множналікавыя назоўнікі. Рэшткі парнага ліку ў беларускай мове
- •Катэгорыя склону назоўнікаў. Значэнні склонаў
- •СКЛАНЕННЕ НАЗОЎНІКАЎ
- •Змяненне назоўнікаў I субстантыўнага скланення
- •Змяненне назоўнікаў II субстантыўнага скланення
- •Змяненне назоўнікаў III субстантыўнага скланення
- •Асаблівасці змянення рознаскланяльных назоўнікаў
- •Змяненне назоўнікаў у множным ліку
- •Змяненне назоўнікаў ад’ектыўнага тыпу скланення
- •Змяненне назоўнікаў змешанага тыпу скланення
- •Змяненне назоўнікаў паводле нулявога тыпу скланення
- •ПРЫМЕТНІК
- •ПРЫМЕТНІК ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •ЛЕКСІКА-ГРАМАТЫЧНЫЯ РАЗРАДЫ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •Пераход прыметнікаў з аднаго разраду ў іншы
- •ПОЎНЫЯ І КАРОТКІЯ ФОРМЫ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •СТУПЕНІ ПАРАЎНАННЯ ЯКАСНЫХ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •ПРЫМЕТНІКІ СА ЗНАЧЭННЕМ СУБ’ЕКТЫЎНАЙ АЦЭНКІ І МЕРЫ ЯКАСЦІ
- •СКЛАНЕННЕ ПРЫМЕТНІКАЎ
- •Скланенне якасных, адносных і прыналежных прыметнікаў
- •ЛІЧЭБНІК
- •ЛІЧЭБНІК ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •КОЛЬКАСНЫЯ ЛІЧЭБНІКІ
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Дробавыя лічэбнікі
- •Скланенне колькасных лічэбнікаў
- •ПАРАДКАВЫЯ ЛІЧЭБНІКІ
- •СІНТАКСІЧНАЯ СПАЛУЧАЛЬНАСЦЬ ЛІЧЭБНІКАЎ З НАЗОЎНІКАМІ
- •ЛІЧЭБНІК У РОЛІ ІНШЫХ ЧАСЦІН МОВЫ
- •ЗАЙМЕННІК У РОЛІ ІНШЫХ ЧАСЦІН МОВЫ
- •Неазначальныя (няпэўныя) займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Прыналежныя займеннікі
- •ДЗЕЯСЛОЎ
- •ДЗЕЯСЛОЎ ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •АСНОВЫ ДЗЕЯСЛОВА
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •ГРАМАТЫЧНЫЯ КАТЭГОРЫІ ДЗЕЯСЛОВА
- •НЕПРЭДЫКАТЫЎНЫЯ КАТЭГОРЫІ ДЗЕЯСЛОВА
- •Катэгорыя трывання дзеяслова
- •Двухтрывальныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеяслова
- •Незалежны і залежны стан дзеяслова
- •Аднастанавыя дзеясловы
- •ПРЭДЫКАТЫЎНЫЯ КАТЭГОРЫІ ДЗЕЯСЛОВА
- •Катэгорыя ладу дзеяслова
- •Абвесны лад дзеяслова
- •Загадны лад дзеяслова
- •Умоўны лад дзеяслова
- •Катэгорыя часу дзеяслова
- •Катэгорыя асобы дзеяслова
- •Асабовыя дзеясловы
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Катэгорыі роду і ліку дзеяслова
- •Класы дзеясловаў
- •Прадуктыўныя словазмяняльныя класы
- •Непрадуктыўныя словазмяняльныя класы
- •Дзеясловы з індывідуальнымі асаблівасцямі формаўтварэння
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі і назоўнікі
- •Скланенне дзеепрыметнікаў
- •Дзеепрыметнікі незалежнага стану
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •ПРЫСЛОЎЕ
- •ПРЫСЛОЎЕ ЯК ЧАСЦІНА МОВЫ
- •Азначальныя прыслоўі
- •СТУПЕНІ ПАРАЎНАННЯ ЯКАСНЫХ ПРЫСЛОЎЯЎ
- •ПЕРАХОД ПРЫСЛОЎЯЎ У ІНШЫЯ ЧАСЦІНЫ МОВЫ
- •СЛОВАЎТВАРЭННЕ ПРЫСЛОЎЯЎ
- •Акалічнасныя прыслоўі
- •БЕЗАСАБОВА-ПРЭДЫКАТЫЎНЫЯ СЛОВЫ
- •Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •МАДАЛЬНЫЯ СЛОВЫ
- •Мадальныя словы як часціна мовы
- •СЛУЖБОВЫЯ ЧАСЦІНЫ МОВЫ
- •Агульная характарыстыка службовых часцін мовы
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ ЯК СЛУЖБОВЫЯ СЛОВЫ
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ ПАВОДЛЕ ФУНКЦЫЯНАЛЬНАГА ЗНАЧЭННЯ
- •ПРЫНАЗОЎНІКІ ПАВОДЛЕ ПАХОДЖАННЯ І СТРУКТУРЫ
- •Вытворныя і невытворныя прыназоўнікі
- •Простыя, складаныя і састаўныя прыназоўнікі
- •УЖЫВАННЕ ПРЫНАЗОЎНІКАЎ
- •Ужыванне прыназоўнікаў з ускоснымі склонамі назоўнікаў
Дзеясловы з індывідуальнымі асаблівасцямі формаўтварэння
Некалькі дзеясловаў у беларускай мове ўтвараюць індывідуальныя формы словазмянення і таму не адносяцца ні да аднаго з прадуктыўных ці непрадуктыўных класаў. Гэта дзеясловы есці, надаесці, даць, бегчы, быць,
дабыць, забыць, збыць, ісці, ехаць, мець, хацець.
1. Дзеясловы есці, надаесці, даць спрагаюцца наступным чынам:
Цяперашні час
Асоба |
|
адзіночны лік |
|
|
множны лік |
|
|
|
|
|
|
|
|
1-я |
е-м |
нада-ем |
да-м |
ядз-ім |
надаядз-ім |
дадз-ім |
2-я |
яс-і |
надаяс-і |
дас-і |
яс-це |
надаяс-це |
дас-це |
|
|
|
|
|
|
|
3-я |
ес-ць |
надаес-ць |
дас-ць |
яд-уць |
надаяд-уць |
дад-уць |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Прошлы час |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Род |
|
адзіночны лік |
|
|
множны лік |
|
|
|
|
|
|
|
|
м. |
еў- |
надаеў- |
даў- |
|
|
|
|
|
|
|
ел-і |
надаел-і |
дал-і |
ж. |
ел-а |
надаел-а |
дал-а |
|||
н. |
ел-а |
надаел-а |
дал-о |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Загадны лад |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
адзіночны лік |
|
|
множны лік |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
^ |
^ |
^ |
^ |
^ |
^ |
^ |
еж- - |
і еш- - |
надаеш- - |
дай- - |
еж- -це |
надаеш- -це |
дай- -це |
|
|
|
|
^ |
|
|
|
|
|
|
і еш- -це |
|
|
Формы 1-й асобы множнага ліку дамо і ямо не з’яўляюцца літаратурнымі.
2.Дзеяслоўбегчыўсеасабовыяформыцяперашнягачасу,апрачаформы 3-й асобы множнага ліку, утварае па другім спражэнні. Форма 3-й асобы множнага ліку мае канчатак -уць, як у дзеясловах першага спражэння:
Цяперашні час
Асоба |
адзіночны лік |
множны лік |
|
|
|
1-я |
бяг-у |
бяж-ым |
|
|
|
2-я |
бяж-ыш |
беж-ыце |
|
|
|
3-я |
бяж-ыць |
бяг-уць |
|
|
|
201
Прошлы час
Род |
адзіночны лік |
множны лік |
м. |
^ |
|
бег- - |
|
|
ж. |
бегл-а |
бегл-і |
н. |
бегл-а |
|
|
Загадны лад |
|
|
|
|
адзіночны лік |
множны лік |
|
бяжы- |
бяжы-це |
3.Дзеяслоўбыцьуцяперашнімчасемаеаднуформуёсцьдляўсіхасоб.
Будучы час
Асоба |
|
адзіночны лік |
множны лік |
|
|
|
|
1-я |
|
буд-у |
будз-ем |
|
|
|
|
2-я |
|
будз-еш |
будз-еце |
|
|
|
|
3-я |
|
будз-е |
буд-уць |
|
|
|
|
|
|
Прошлы час |
|
|
|
|
|
Род |
|
адзіночны лік |
множны лік |
|
|
|
|
м. |
|
быў- |
|
|
|
|
был-і |
ж. |
|
был-а |
|
|
|
|
|
н. |
|
был-о |
|
|
|
|
|
|
|
Загадны лад |
|
|
|
||
адзіночны лік |
множны лік |
||
|
|
|
|
^ |
|
|
^ |
будзь- - |
|
будзь- -це |
Па гэтай жа схеме змяняюцца прыставачныя дзеясловы збыць, забыць,
дабыць, набыць і інш.
4. Дзеяслоў ісці (а таксама выйсці, найсці) формы цяперашняга часу і загаднага ладу ўтварае ад асновы ід-.
Цяперашні час
Асоба |
адзіночны лік |
множны лік |
1-я |
ід-у |
ідз-ём |
2-я |
ідз-еш |
ідз-яце |
3-я |
ідз-е |
ід-уць |
202
Прошлы час
Род |
|
адзіночны лік |
множны лік |
м. |
|
^ |
|
|
ішоў- - |
|
|
ж. |
|
ішл-а |
ішл-і |
н. |
|
ішл-о |
|
|
|
Загадны лад |
|
|
|
|
|
|
адзіночны лік |
множны лік |
|
ідзі- |
|
|
ідзі-це |
Прыставачныя дзеясловы ад ісці, калі прыстаўка заканчваецца на галосны гук, змяняюць і на й (прайсці, прыйсці); калі прыстаўка канчаецца зычным, і змяняецца на ы (сысці, узысці, падысці).
5. Дзеяслоў ехаць у цяперашнім часе мае наступныя формы:
Цяперашні час
Асоба |
адзіночны лік |
множны лік |
1-я |
ед-у |
едз-ем |
|
|
|
2-я |
едз-еш |
едз-еце |
|
|
|
3-я |
едз-е |
ед-уць |
|
Прошлы час |
|
Род |
адзіночны лік |
множны лік |
|
|
|
м. |
ехаў- |
|
ж. |
ехал-а |
ехал-і |
|
|
|
н. |
ехал-а |
|
|
|
|
|
Загадны лад |
|
|
|
|
адзіночны лік |
множны лік |
|
|
|
|
^ |
|
^ |
едзь- - |
|
едзь- -це |
6. Дзеяслоў мець мае наступныя формы:
Цяперашні час
Асоба |
адзіночны лік |
множны лік |
|
|
|
1-я |
ма-ю |
ма-ем |
|
|
|
2-я |
ма-еш |
ма-еце |
|
|
|
3-я |
ма-е |
ма-юць |
|
|
|
203