Константин Эрендженов. Береги огонь.
Роман на калмыцком языке.
Редактор А. Бадмаев. Художник В. Мезенцев. Художественный редактор Н. Будников. Техн. редактор Т. Гайдаш.
Корректор С. Наранов.
Калмыцкое государственное издательство, г. Элиста, 1963 г.
Сдано в набор 21.7-63 г. Подписано к печати 11.711-63 г. Уч.-изд. л. 12,3. Печ. л. 11,69. Бумага 84Х1081/зг. Тираж 1000 экз. Заказ ж. 3468.
К00618. Цена в переплете 47 коп.
Краевая типография, г. Ставрополь, ул. Артема, 18.
ЭРНҖӘНӘ КОНСТАНТИН
Хүүв йосн тогтад тәвн җил болсн байрин өөнд нерәдҗәнәв.
ҺАЛАН ХАДҺЛ
хойрдгч дегтр
РОМАН
ӘЛӘД АМРЛ УГА
Бата Муузра хойр Дунд-нур, Һооҗур, Шодңт һолмудын экәр торад, Ялмт һолын экәр көмрәд орад ирв.
— Эн һолын экнд 1922-гч җил намаг Красн сотьнд церглҗәтл һурвн күн алгдсн һазр. Тер һурвна негнь манахна Азда Китә гидг күн бәәсмн, — гиҗ Муузра мөрд зогсад амрх хоорнд, тәмк ораҗаһад келв.
— Яһад алгдсмби? Келхнтн, харҗахар соңсий, — гиҗ Бата Муузраһас сурв.
— Манахнд Азда Китә гиһәд эк,— эцк чигн, мал-гер чигн уга шудрмг күн билә. Көдлмш кенә, күүнд заргдна гидг юм төрүц меддмн биш. Икәр өгснднь хонад, баһар өгснднь — үдләд гилтә йовдг әлә, елдң күн бәәсмн.
Бийнь орс келтә, олнд таньлта Согтун күүтр, Җимгнә күүтр, Көглт эргәд йовҗ оддмн. Тиигәд кесгтән уга болҗ одад, хәрү хальмгудан эргәд йовснь үзгддг билә. Тер җимгнә күүтр — Федосеевк гидг селәнд Абрамов, Лукьянов Егор гиһәд, күчтә гидг әлә, азд, орһад — бултад, әмт даҗрад, хооткс тонад, хулха кедг улс бәәсмн. Китә тер хойрла залһлдата, хулха-булань негн бәәҗ,
Тиигәд энд-тенд эргәд йовхларн хама олзта, — орута юмн бәәхинь медчкәд, тедндән зәңглдг бәәҗ. Китәг тиим гиҗ күн харлдго бәәсмн.
Минь энүнәс ик хол биш, Өрктин экн гидг һазрт, Көкин Ноха гиһәд бийдән зөв малта, байна тоод орад бәәм күн бәәсмн. Теднәд мал — геринь хәләлцәд дахад нүүһәд йовдг хойр угатя өрк бүл бәәҗ. Тиигәд һурвн ишкә гер Өрктин экнд малын идгәр ирҗ бууҗ.
Көкин Ноха бийнь иигән-тиигән туршул йовад малан хулдад, соляд-доляд бәәдг арһта күн. Тер әмтн алгддг намр Ноха Сарпуль орад, малар дольг кеһәд, цаһан һуйрин буудя авч ирсн бәәҗ. Буудя болҗ-болҗ һурвн човал бәәҗ. Ноха буудя авч ирсиг Абрамов, Лукьянов хойр медчкдг болна.— Ода эн һурвн өрк селәнә хүүвәсн хол, эҗго һазрт бәәнә.
«Эдниг дурндан тонҗ болхмн, манд һуйр кергтә»,— гиҗ эдн ухална...
Нег харңһу сө, хошад мөрнд татсн хойр бричк тергтә улс ирәд һурвн герин өрк-бүлинь цугтнь нег гертнь хураһад нег чигн кү кел һарһл уга хаһад ална. Цуһар хәәкрлдәд, уульдад, мөрглдәд бәәнә. «Авхан автн! Әмим бидн менд өршәтн!» гилдәд мөлклдәд бәәцхәнә.
Дун уга, Нохаһас авн экләд, әмтиг көтлҗ авч ирәд, бууһин дун холд бичә соңстха гиһәд маңнаһарнь пистулар хаһад-хаһад унһаһад бәәнә.
Нохан гергн йистә күүкән ут хорма доран бултулна. Күүкн экиннь белкүснәснь теврчкәд, экән хаһад унһахла ут хорма дор үзгдл уга эк доран даргдад унна. Цуһараһинь алад үүдинь хаачкад гермүдинь негҗәд буудя хәәнә, буудя уга болна. Ноха буудяһан үвлзңдән бултулсн бәәҗ.
Тиигәд һурвн гер дотр үнтә үч, девл, торһн өлг-эдинь цугтнь ачҗ авад йовҗ одна.
Ухан сегән уга эк доран унсн күүкнд серл орад, тата-мааҗа бәәҗ босна. Өр цәәҗ йовна. Нег-негн деерән унсн улс әрә барс-бүрс үзгднә, кен-ян, хама бәәхнь медгдхш. Һаза үкрмүдин мөөрлдән, хөөдин мәәллдән, нохасин уульн хуцлдан ниргәд бәәнә...
Күүкн, нернь Намҗл, босад, үүдән әрә гиҗ тәәләд һарна. Үкрмүд өмәрән хәләһәд, цүврәд һарч йовна, туһлмуднь зелән таслад, экән дахлдад мөөрлдәд, ниргәд йовна.
Нохас хотнас зөвәр хол гүүҗ һарад хәрү хәләлдәд — сууһад уульн хуцлдад бәәцхәнә. Хөд цааран деләд, Җимгнә күүтр хәләһәд һарч.
Намҗл гер болһна үүдәр шаһаһад таньдг улсин, үр күүкд-көвүдин нер келәд, дуудад хәәкрнә, әмтә күн ду һархш... Тиигә йовҗ генткн серл орад, хөөдин ардас гүүһәд, хәрү залад селәнә хүүв тал хәләһәд идүлчкәд, бийнь гүүһә-гүүһә йовҗ селәнә хүүв бәәсн хотнд күрн, хотна захд харһцад унна.
— На, ца! Эн юн күүкмб? Ямаран шалтанла харһад одсн болхв? Хәләтн, суртн таньтн!— боллдад әмтн ниргв. Эмгд, өвгд эвләд, ус бүргнүлә бәәтл күүкн нүдән хәләһәд, ам, хамран көндәһәд серл орв, зуг үг нәәрүлҗ келҗ чадхш. Деегшән нарн суух тал хәләһәд, зааһад докъя өгнә.
Әмтн хурлдад, нег-негнәсн сурлдад хутхлдҗ йовтл, Намҗлын бараһар дахҗ ирсн ик күзү алг хар ноха хотна захд уульн хуцснь соңсгдна. Залус нохаһур гүүлдәд ирхлә, нег күн нохаг таньв. Мөрд, темәдин түрүн бәргдсинь унҗ авад деегшән довтлдад һарцхав. Күзү алг хар ноха мөртә улсин өмн, Өрктин эк хәләһәд һарад гүүв. Нохан ардас довтлдад, Өрктин экнд бәәсн һурвн герт күрәд ирцхәв. Тулһлад бәәсн һурвн ишкә гермүд, тулһин һурвн киитн төмр шиирс мет тагчг... Әмтә юмн гер шидрт үзгдхш. Барун ар захин герәс күүнә цусна күңкшг үнр һарна. Ик-баһ уга, көгшн-залу уга көк мөсн болҗ унцхаҗ, нам кү таньҗ болҗахш.
Дор ормасн цаг түдл уга Элстд зәңг илгәв. Тиигхд мана Красн сотнь орһдулмуд, зеләдлә көөлдәд оньдин белн, зер-зевәрн агсата бәәдг билә. Һурвн мөрнд татсн татча ик деер углчксн пулемет чигн бәәлә.
«Өрктин экнд хөрн негн кү алҗ!» — гисн зәңг соңсн мана командир — мөрндән мордтн!—гисн заавр өгв, довтлдад һарвидн. Торл уга гүүлглдәд Хар булгар орад, һазрч улс дахулҗ авад, һурвн герт ирәд мөр хазлвидн.
Гермүдәс барун талагшан эргәд һарсн төмр шиинтә төгәсин мөр шората хаалһар барс-бүрс үзгдҗ йовад, өвстә бетктә һазрар бүтүрҗ һарад геедрҗ одв.
Олн меддг Лукьянов, Абрамов хойр өздңгин ааль болх гиҗ харлҗ йовнавидн... Сала, судлмуд үлдәл уга негҗәд, хар тәрән заагур тарвалдад орувидн.
Зөвәр хол Оватын һол ордг хойр төгән хаалһар нег ут хормата күн һол урудх бәәдлтә шурд-шурд гиһәд йовад йовна. Мана әңгин командир дурнаван нүднәсн татч авад уга бәәҗ заквр өгчәнә;— Үкс йовҗ тер кү бәртн!
Бидн ирвс әдл мөртә хойр күн дарунь гүүлгәд күрәд ирвидн. Өвдгиннь дорд бийәр тәәрсн, хормаһинь хәрү имкрәд уга төмр тайг түшсн гүүдглсн хар залу Азда Китә.
— Китә менд!
— Менд...
— Альдас йовҗ йовнат?
— Я эн орсмудар эргәд йовҗ йовад төрл-садарн орад мендләд һарслч гиҗ йовнав,— гив.
— Не энд иим ик шалтан харһсн бәәнә... Та юм соңсвт?
— Уга! Кезә болсн бәәдлтә — гиҗ хәрү манас сурв.
— Не тиигхлә йовый! Эн алднас нег чигн кү салһҗ йовулх улс бишвидн.
— Я, залус, нанар ю кенәт! Намаг эс таньдг бишт. Манахна таньдг күн, эврәннь кергәр йовҗ йовна гиһәд, эвинь олад келчктн — гиҗ төмр тайгарн һазр хучлад дорагшан хәләв.
— Не, тер тайган нааран өгтн!— гиҗ мини өөрк күн сурв. Китә тайгинь авад, бийинь тәвн гиҗәнә гиҗ медәд, «Автн-автн» гиҗ тайгиннь матьхр бәрдгинь деегшән кеһәд мини үүрин эмәлин бүүргт өлгәд, эргәд һархар седв. Болв, Китәд сана, серл өгл уга тууһад авч ирвидн.
Терүнәсн цаарлад Җимгнә күүтрт өөрдҗ йовсн цагла, күн турш өндрәр урһсн хар тәрән заагт нег күн шовс үзгдәд уга болҗ одв.
— Бүслтн! — болҗ командир закв. Аарглҗ авад өөрдҗ ирҗ йовхла, ик ооврта, хойр галгр көвәнь цустсн нүдтә, хар сахлта орс босв.
— Абрамов! — гиҗ манла йовсн маштг шар Семен хәәкрв.
— Һаран өрг! — гиҗ мана командир закв. Һаран өргәд зогсв. Барун таша деерән ул гертә наган пистул дүүҗлҗ, нань юмн уга бәәҗ. Хойр һаринь арднь һанзһар күләд, хар килһсн цулврар күзүнднь цалмдад тууһад һарвидн. Наадксинь сурад, зөвәр удан көтләд йовад орквидн, үг келҗ өгчәхш.
— Э, манахна нег залуг хулхаһинь бәрүлҗ өгснд өшәркәд шитмәр дарулҗаһад, агтлсн аврлт уга Абрамов, ода бәргдвч, кишва ноха!— гиҗ мана сотньд йовсн хашхнра хар залу хәәкрҗ ирәд мөрн деерән босн ишклҗәһәд малядв. Эндәснь нег залу ирәд хойр күн селн малядад оркхла:
— Келҗ өгнәв, бийим бичә цоктн — гиһәд, мөргәд киисәд бәәв. Зуна цагт шоодрагин мал орулдг кеер бәәсн сег дор хойр тергн ацаһан орулад сүрләр (соломар) хучад, Егорнь манҗаҗ.
Һурвн герин өлг-эд цуг зүсәрн бәәнә, дальтрҗ чаддг арһ эднд уга болв. Һурвлаһинь селәнә хүүв (сельсовет) тал авч ирәд баст (сарад) дүрчкәд, күүкиг эвлҗ мөшкх кергтә болвидн.
Намҗлд хот-хоолынь өгәд, олн шууган уга герт авч ирәд,—өвгд эмгд эвлә сурад бәәҗ, келүлҗ авснь эн болв:
— Нарн сууҗ йовсн цагла, бор мөртә, бор өрмгтә, эгцлсн хар сахлта нег халхдан сөрвтә, хальмг күн манад ирҗ буула.
Мөрән герин өмн зөвәр тедүкн чөдрлчкәд, аавла ю-бис күүндәд суула. Манахн әрк нерҗәләвидн. Удл уга әрк болв. Аак шавринь хуулад бәкрстә әркиг авад тәвҗ өгв. Аав әркән одак ирсн залута уув. Би аармг күләҗәһәд, ик хәәснә бүркәс авхла, аармган авад, деернь үс келһҗ авад герин һаза сүүдрт һарув.
Бүрс гиһәд харңһутрад ирхлә, одак бор өрмгтә залу мөрн талан одад, эмәлиннь бүүргт өлгәтә бәәсн бу авад нарн суух тал хәләлһҗәһәд һурв хав.
Мана күзү алг хар ноха тер күн тал дәврәд хуцв, аав һарад «ду таср!» — гиһәд көөчкв, ноха мини өөр ирәд, әңкләд кевтв.
— Бу хаһад әмт чочаһад яһҗанач? гиҗ аав тер залу тал өөрдв.
— Чон уульсн ә һарв. Тегәд таниг чон бичә эргтхә гиҗ әәлһҗәнәв, — гиҗ келсинь соңслав. Дәкәд зөвәр болҗаһад: нохас хуцад тергдин ә һарв... Одак бор өрмгтә залу гүүһәд һарч ирәд келв:
— Цаатн орһдул,— тонул улс ирҗ йовна үкс гиҗ тер герүр ортн гиҗ маниг ардк герүр көөв. Аав ахта улсиг тиигән авад күрч ирсмн бәәҗ. Цуһар хурсн цагт үүд хаачкад, мана аавиг хойр күн чирәд һарв. Аав һаран намчлад — «Аврам яһҗаснчнь энв?» — гисн ә соңсгдв, бууһин дун «таш»! — гив...
Мини эк чишкҗ ууляд, намаг хорма доран орулсинь меднәв, цааранднь юм медхшв. «Таш-таш» — гиһәд, бүтң бууһин дун һарад бәәлә... Өрүнднь босхлам... — гичкәд күүкн үгән келҗ чадад, хаҗугшан эргәд хойр һаран юм шүүрхәр седсн бәәдл һарад, келнь ээдрәд, чирәнь хумхлдад одв... Нег үг алдл уга оньһҗ соңсҗасн улсиг докъя өгч һарһад, деерәс ирсн мөшкәч, күүкнә авһ бергн хойр үлдәд күүкиг дәкнәс авн талдан үгмүдәр аадрулад ю бис күүндҗәһәд толһань эргдгнь уурхла:
— Намҗл, чи тер танад ирсн бор өрмгтә күн ода ирхлә таньхвч? Тер күүнчнь энд ирсн бәәнә, — гиҗ ик эвлүнәр мөшкәч толһаһинь илҗ сурв.
— Таньхв! Таньхв! — гиҗ Намҗл дор ормасн босв, хойр нүднь һал ассн болад, өөрән бәәсн улс заагт бор өрмгтә кү хәәв.
Тиигәд Китән өөр, Китәлә әдл урһцта хойр залуст әдл бор өрмг өмскәд селәнә хүүвин һаза олн дунд һурвлаһинь зогсачкад, Намҗлыг дахулҗ ирәд:
— Танад ирҗ буусн бор мөртә күн, эн һурвна алькнь болх бәәдлтә? — гиҗ мөшкәч сурв.
Намҗл үзүлсн һурвн залусиг тедүкнәс дун уга, хар толһаһаснь авн, хошад көлмүд күртлнь хәләҗ-хәләҗ:
— Манад ирсн бор мөртә күн эн бәәнә! — гиҗ Китән бор өрмгин хормаһас татв...
Китән хойр тал зогсҗасн залус Китә тал кулс гилдәд хәләчкәд, тәәзин (театрин) тавцң (сцен) деерк көшг мет хойр талагшан дегц заагрв. Китә һанцарн, һазрт хатхчксн һасн болад менрәд зогсв.
— Не чи, ода ю келнәч? Келән бүкләр зальгчквч? Ичртән ишкә хаасн, идхдән хор кесн йовдл гидг эн. Хөрн негн күүнә хәәртә сәкүсд, хар бийәрчнь һарчана! Хавснасчнь дегәләд өлгв чигн, хар күн ях гихн уга! Аляһан амндан зуусн, альхн деерән шумр шатасн, төөрсн бух болсн, тошсн һодль болсн, келәрн келдүр кесн кишва ноха! Эврән һарарн элкичнь ярнав!—гиҗ ик ооврта, өндр нурһта харсгта хойр ик нүдтә, үрст босад бөк Санҗ халурхҗ босв.
Бууһан бәрәд зогсҗасн хойр салдс Санҗиг Китәд күргсн уга. Эн күүнә харм төрәд халурхҗ келсн үг, Китән чикнә һазаһур одсн бәәдл һарв.
Төгәлң зогсҗасн улс, көгшн — залу уга, ик — баһ уга, икр өрәсн уга, хадад авчксн хан хулсна архньг мет дун уга менрлдв. «Аврлт уга йовдлынь ашнь иимҗ!» — иигҗ эдн санлдв. Нүд ирмтл ухан орсн Китә өргн — таңна хойран әрә зааглҗ келв:
— Ода юн гихв... Мини әмнд күрхәр үлдсн эрлг эн гихәс биш — нань юн гихв.
Таньчкад эргәд йовҗ одсн күүкнә орм хәләһәд, Китә һанцар шоваҗ зогсв.
Мана сотня командир, Салын Тугтнас ирсн, Очра Мишг гидг күн билә. Тохмин угатя, баһасн авн орст заргдҗ өссн, «хар усн деер өрм бәәлһм» орс келтә күн бәәсмн.
Элстд Сотнь тогтахд угатя, батрак улс цуглулҗ авла. Тиигхд Мишкиг сурһуль уга болв чигн, сән орс келтә, батрак тохмта күн гиһәд Сотня командир шиидлә. Өрүн, асхнд нимгн цәвтә, җора бор мөр унчкад, өөрән отрядан дахулчкад, хоңхта гармуль татн дууллдад, ду һарһад Элстин уульнцар йовад оркхлань әмтн икәр өврдг бәәсмн.
Мишк, Сотнясн Бүтүкән Гришк, Санҗин Сумьян гидг шүрүтә, киитн зүрктә хойр залу дуудҗ авад, закҗана:
— Эн һурвн бандитмүдиг эндрин бийднь Элстд күргтн. Зулх бәәдл һархлань зууран геечктн! — иигҗ келн, ирмәд «токарчктн» гисн докъя өгв. Сумьян, Гришк хойр һурвн деермчнриг һармудынь арднь күләд, күзүһинь килһсн арһмҗар оосрлад тууҗ авад һарв.
Шорвин кецд Зеленый йовдгҗ гисн зәңгәр бидн Көглт тал тедниг урхдҗ һарвидн.
Сумьян, Гришк хойр һурвн алачнриг эн һолын экн күртл бүтүһәр тууҗ ирәд, күзүнәннь холваринь тәвәд тууҗ йовад хойринь гиҗгәрнь хаһад унһахла, Китә хәрү эргәд нурһарн йовн-йовҗ:
— Бидн нег номта, нег бурхта улслм, намаг эн үкләс тәвчкхнтн? Чи Сумьян, экин заян мини зе көвүнч. «Зееһин келн хорн наһцхин һар күнд» — гидг эс билү? Наһцхан хармнхнчнь — гиһәд мөрнә өргн дор орн алдад яңгшад йовна.
Сумьян тав хадган ээмәсн буулһҗ авад, «Цааран эрг!» — гиһәд төвлнә.
— Айд, айд! Буйн болтха, бичә ха! Чамд алсн тооднь йилһл бәәхш, һарим тәв, би мөргҗ авнав, шаҗн бурхдт мөргнәв, шар нарнд мөргнәв! — гиҗ ээрнә.
Не цааран эрг, һаричнь сулдхнав, мөргҗ ав, — гиһәд Сумьян мөрнәсн буух бәәдл һарч йовад, Китәг цааран эрглһнләнь мөрнәнь хойр чикн хоорндаһур хаһад унһана.
Бууһин утан талрад уга бәәтл, эднә ардас дала әдл мөртә улс довтлдад аашна. Тиигн гихнь одак алгдсн һурвн андиг, эднәс булаҗ авхар йовсн, Мослак гидг күн толһачта, бандитмүд бәәҗ...
Тиигәд мел утхин ир деер тер аврлт уга алачнрас хөөһсн болдг. Әрвҗго оратсн болхла тедниг алдулад авчкх бәәҗ.
— Аляд амрл уга гидг тер. Һурвн мишг буудян төлә, харадан бәәсн хөрн негн күн, әмәрн шордна гидг, ямаран шалтан, — гиҗ Муузра келврән төгсәв.
Үд кецәһәд оч. Кармга Эрнҗәнә садта үвлзң күриһәд, үзгдәд бәәв. Баахн уста һол һатлад, хаалһас хаҗиһәд Муузра мөрдән зогсаһад, хамудмудыннь боодһас чаңһаһад, сальк өрүлҗ зогсачкад тедүкн бәәсн бетк өвсн деер оч сууһад, тәмк эн һарһв.
— Әвртә гидг әәмшгтә тууҗ келҗ өгвт. Тер Китәг таньсн күүкн ода бәәнү? — гиһәд Бата Муузран өөр одад, тохаһарн һазр түшәд кецәлдв.
Муузран һанздан һал өгәд хайчксн хустгас авн бавһр бетк дәрвкҗ шатв. Цог өсрәд, өөрк беткст орв.
— Яһлав цаатн түүмр!.. — гиһәд Бата гүүҗ одад, көләрн девсәд, унтрахар седв.
Муузра үкс босад тергн деерән делгҗ йовсн ишкәһән авад гүүҗ одад түүмриг сөрн цокв — Бата Муузран брезент өрмг авад цокв. Тиигәд хоюрн сәвлдәд йовҗ, әрә гиҗ түүмрән унтрав.
— Йо, ях көшәд бәәвв. Яһсн омлһн шатдг юмб! Зүн бийдән цокхла барун бийәр дәрвкнә, барун бийдән цокхла зүн бийәр дәрвкнә, нам иигәд унтрасмдн сән болв, эс гиҗ тер овалһта колхозин өвснд күрх бәәҗ. Маниг зарһд өгәд алх билә, — гиһәд Бата ханц, хормаһан саҗад тергн тал өөрдв.
— Теегт шатсн түүмрәс әәмшгтә юмн уга, эрт үзснчнь сән болв, — гиһәд Муузра цаһан өвс үмтәҗ авад Батан ардк, өмнкинь арчҗ өгв. Батан нег нәрн шилвнь зөвәр хорсад бәәнә, тер бийнь терүгән келҗәхмн уга. Шатсн һазр ик хар толв болад, энд — тенднь медг-үлг көк утан бүргәд үлдв.
Ах, дү хойр, асхн серү дахад, Элстин ардк цоңх деер бәәсн маштг цаһан шавр герин һаза ирәд буув. Кован Лиҗ гертән бәәҗ, һаза зогссн терг терзәр үзәд һарч ирәд мендләд, мөрдинь тәәлцәд:
— Герт ортн, Амулң цә чан!
— Не танахн бийд ямаран зәңг-зә бәәнә? Эн җил урһц ямаран болв. Келҗәтн,— гиһәд герин эзн һазаһан «ракета» гиҗ бичәтә толһа уга хадастын бәәдлтә папиросмуд хустгтаг тәвҗ өгәд, күүндә эклв.
Цә чанад, хот болһад өгч йовад герин эзн гергн Амулң Бата тал өөрдәд:
— Ю әәҗәнәв, көвүн эн киилгчнь яһсмб? Көөтә һазр деер көлвәдәд бәәсмч яһсмч!? Тәәлҗ ас, уһаҗ өгнәв,— гив.
Бата хойр эм деегүрн бийән эргүләд хәләчкәд, ичсн бәәдл һарад «тана гем» гисн бәәдлтәһәр Муузра тал хәләв.
— Мини гем! Нааран йовҗ йовад нег баахн зуур мөрд амраслч — гиһәд бууһад тәмк татчаһад хайчксн хустгасм авн хагсу өвснд һал орад түүмр алдчкн гивв. Мөр болад Бата эрт үзәд әрә гиҗ унтравидн, — гиҗ Муузра цәәлһв.
— Йо хәәмнь, үсән хуухлулҗ кевтәл эн, — гиһәд Амулң Батан заһрмг, гиҗгиннь үс бәрҗ хәләв.
— О, теегт шатсн түүмр гидгтн күчр әәмшгтә юмн. Намаг баһд, чамаг буулһсн җил эс билү? — гиҗ гергн талан хәләчкәд, Лиҗ тууҗан эклв.
Тер цагт Иҗлин көвә, көк теңгс талас хошад төгәтә хозлг тергдт темә татсн, заһс ачсн хооткс даң нар-цар уга йовдг билә. Тиигәд йовҗ йовсн нег хоотк зогсад хотан кеҗ уучкад һалан сән унтрал уга йовҗ одсна арднь, һулмтынь хү салькн дәврәд, тер тана ирснә экнә хаалһин цаадк көвәд ик гидг түүмр шатла. Нарта, үүлн уга өдр билә.
«Цаатн күргр темән үүлн һарч йовна. Хур орх бәәдлтә».
«Уга, энтн дегд һазрдсн болад йовна, царцаха нүүҗ йовдг болхий?» Иигҗ хө кирһҗәсн улс күүндәд, төртән авл уга бәәләвидн. Ора болад хөөнә кирһәһән дуусвидн.
Теңгр эргндән улаһад, зо деер делгүдән һал падрад түүмр шатад аашна...
«На-ца! Түүмр!..» Боллдад, мөртә, темәтә, йовһн улс ардк хотнас маля даахарн шууглдад һарад ирв. Бочкта ус авсн, суулһта, бедртә ус үүрсн улс, худг талас гүүлдәд гер-герән эргүләд ус цацлдад шууглдад ниргәд бәәнә.
Моднд ишкә, хурмш-мишг бооһад үүрсн мөртә, мөртә, йовһн улс нар-цар довтлдад, түүмриг тосад хомлдад цока йовсн бийнь түүмр дарг — өгчәхш. Сальк өрәд чигн, урудад чигн шатна.
«Хаалһ бичә һатлһтн! Үвлзңд бичә өөрдхтн!» — гилдәд хәәкрлддг улс дала. Теегин түүмр негл оруһин усн мет делгүдән: нег хурлһад, негт балһлад, ширҗңнәд, ар-өмнәһүр җилвкәд ут улан келәрн бавһр бетк, хагсу цаһан өвс хамад, долаһад пирҗңнәд йовна.
«Яһлав, яһлав! Болшго болад бәәв. Үвлзңгүр орн гиҗ йовна! Үкс гитн чиигтә ишкә авч иртн, ишкә! Тер гермүдин туурһ, деевр цуцҗ автн! — гиһәд ик хар өвгн ут шуург ээмдсн усн-цасн болтлан көлрсн довтлад һарад ирв. Бидн өвгиг дахад довтлҗ ирәд ишкә гермүдин деевр, туурһс мөлтлҗ авад, хойр үзүрәснь неҗәд ут арһмҗс бооҗ авад, дееврән хоорндан чирәд тедүкн бәәсн боодгин усар нар-цар орад шүүслҗ авад, һал дәврүләд өрү-сөрү уга дәврәд довтлад орлда бәәҗ өрин өмнхн муудан орҗ, хаалһ һатлһл уга түүмр унтравидн.
Тиигҗ чиигтә ишкә чирҗ эс дәврхлә һарар цокҗ унтрана гидг күчр юмн.
Тиигәд өрүнднь гөл болад гертән ирхнь, мини дү күүкн уга. Ода яһҗ одсн болхв гиһәд әл бәәсн гермүдәс сурхнь, күн медхш. Түүмр унтрах ус зөөнәв гиһәд йовҗ һалд орҗ одсн болвза гихнь, бас тиим юмн медгдсн уга билә. Тиигн гихнь күргнь ирәд хулхалад авад одсн юмн бәәҗ,— гиҗ Лиҗ инәв.
— Юңгад хулхалҗ йовхмб? — гиҗ келвр чиңнҗәсн Бата сурв.
— Я-а, мана эк, эцк хойрт бәәнә. Арин авһнра нег күн, мини дү күүкнд зәңг орулад, әрк зөөһәд бәәлә. Би санаһарн буру гиҗәсн угав. Тер юңгад гихлә күргн болхар бәәх көвүг таньдг биләв.
Мана эк, эцк хойр «тиим хол, хәр һазрт күүкән өгш угавидн»— гилдәд зөв өгл уга бәәцхәв.
Тиигн гихнь, манахс күүкән эврәннь әәмгә нег байна коочң амта, хорһта нүдтә көвүнд өгхәр, дораһур күүндлдәд бәәцхәҗ. Мини дү күүкн түнүгинь медчкәд, тер көвүнднь дур уга болад, зулад бәәдг бәәҗ. Урднь зәңг орулсн көвүнд седклнь тусҗ. Тегәд эк, эцк хойр коочң амта көвүнд күчәр өгчкх гиһәд, мини дү күүкн арһс түүсн болад, одак арин авһнра, көвүтә харһад хәнцх болҗ ам авлцсн бәәҗ.
Темдглсн өдрән күүкн ус авдг худг деерән ирҗ хәләх болҗ үгцҗ. Күргнәннь хүв болад тер өдр түүмр шатад, күүкн ус авхар худгур ирхлә, көвүн эмәлтә мөр көтлҗ ирәд сала дотр күләҗәҗ. Әмтнә шууганд хоюрн мөрән унҗ авад, сала урудад довтлад йовҗ одцхаҗ.
— Сән болҗ! Коочң амта көвүн орминь иләд үлдҗий? — гиҗ Бата элк хатад инәв.
— Үлдл уга хамаран одх билә, хөөннь кесгтән манд дурго болад өшәркәд йовб,— гиҗ Лиҗ папиростан һал кев.
— Тер дү күүкнтн ода бәәнү? — гиҗ Муузра соньмсв.
— Бәәнә, көвүн, күүкн хойрта. Күүкнь хәрд һарн гиҗәнә. Одахн манад ирәд мендләд йовҗ одла. Көвүнь Көглтд сурһульд орна, бийнь ода колхозин ахлач,— гиҗ Лиҗ тәмкиннь утаһан оочарн бүргүлв.
— Тәвсн хүв гиһәд, тиигәд бийснь эвән олад, күцәд йовдг юмн биший, — гиһәд Муузра нег папирос нерҗ авад, мөрдиннь эвинь олхар һарч одв.
— Не көвүн та хойрин эндр унтрасн түүмрәс тер түүмр ямаран бәәҗ! — гиһәд Бата тал инәһәд бас һарв.
— Әвртә! Тертн йоста гидг түүмр бәәҗ. Түүмр чиигтә ишкә чирҗ унтрадгнь ода йосндан медҗ авв, ханҗанав, — гиһәд Бата Лиҗиг дахв.
Герин эзн гергн Батан киилгиг илүрдәд сандлын нурһнд өмскчкәд, хонгудтан ор ясв.
Әмтн орндан орад, шаман унтраһад, ә-бә уурснас авн Батан нүднд, эн эзн залун келсн келвр үзгдв. Ус авхар йовсн болад, хойр суулһ үүрәд худгин өөр ирәд, ам авлцсн иньгән күләҗәх күүкн. Эмәлтә мөр, көтлҗ ирәд бултҗах көвүн. Хүвтә хойр зүркнд холвлдад, хойр мөрн деер сәрвклдәд довтлҗ йовх цуг торс-торс гиһәд бәәнә.
Эн эцкиннь заң, авьяс эвдәд, эңкр-эңкр садан темцәд көтлҗ йовх күүкнә зүркн, йоста дурна зүркн гидг тер... Зандаг бас тиигәд эк эцкнь хөрдг болхий? Мини седкл Зандад тусҗахиг тедн яһҗ медсн болх. Занда бийнь келсн болхий? Уга! Занда келсн уга болх. Занда ода цага сурһульта, комсомолк күүкн. Эврәннь хүвән, эврән йилһҗ олх зөвтә. Болв Зандад эн күүкнә тускар келҗ өгсн болхнь сән болх билә. Тер көвүн зөргтә көвүн бәәҗ! Дурта болад зөргләд ирәд, авч йовна, — гиһәд Занда инәх. «Би хамдан йова йовҗ, үг келҗ негинь таслсн угав» — гиһәд аанан саак Бата өрин өмн күртл эргәд, дуһрад унтсн уга.
Муузра эрт босад мөрдән хәләһәд, өөрдхәд авч ирәд, Батаг серүлҗ авад, хоюрн эндр Әәдрхн тал йовх машинд билет авхар йовҗ одцхав.
Эндр йовх машинд Батад билет күртсн уга. Маңһдур өрүн йовх машинд билет авад, ирҗ хонсн гериннь күүкдт белг хулдҗ авад дарунь күрч ирцхәв.
Амулңгин чансн цә, бел кесн хотынь эдләд, Муузра хөөннь ирҗәх болад, ханад мендләд һарв. Бата Муузран тергинь татлцад, тергн деернь сууҗ авад мөрд урлддг халцха күртл йовад, мендләд, һәрәдәд буув.
Тергнә хаҗуднь дахҗ йовад:
— Цуһараднь менд келтн! Аавд, Цаһан, Васильд, «Зандад»,— гиһәд наадксинь дахад келгдҗ одв. Бата тергнә ардас һаран дайлад хаалһин хаҗуд үлдв.
Бата маңһдуртнь урднь хойр-һурв йовчксн ут зам улан хаалһарн Әәдрх хәләһәд делсәд һарв.
Машинә төгән ард хурлһсн тоорм Батаг «дәкәд нег цөөкн хонгт бәәһәд йов» — гиһәд күцәд шүүрхәр седәд, ки дайлад көөлдәд хорма деернь бүргнәд йовна.
Хаалһин хаҗуһар дерәлдәд урһсн: керсң, темәнь чикн, көгсн, согту хар ахта өвсд менд йовад менд ир! — гилдәд толһаһан геклдәд, бүчрән дайлдсн болна.
Өңгрсн җил Батан култ-штурмар көдлҗ йовсн һазрмуд бас дәвргднә: Яшкуль, Адг, Цаһан усн, Адсхин һурвн хар толһас.
Бройдын нертә эмлһнә комбинат, шин бәргдсн улан тоосх деевртә гермүд, шин электростанц торс-торс үзгднә. Тер көкрсн ноһата царңгуд, улан тугмуд хатхчксн кедү улс цуглулҗ бичдг, умшдг дасхсн, кедү комзал. шиврлг һәәлҗ һалд шаталһсан санад, Бата байсад, бахтад өндәһәд энд-тендән хәләһәд йовна.
Бройдын нертә эмллһнә комбинат гидгтн эн! Кезәңк һазр малтад кесн чиигтә, харңһу землә икс ода уга. Тер олн терзтә цаһан гер — сурһуль. Тер утан һарчасн улан деевртә гер больниц,— гиҗ эн Яшкульд өссн мергр нәрхн хар көвүн Церн, хаҗуднь суусн томһ сахлта хар өвгн хойрин чикнд зөвәр чаңһар келәд, нег өргәрн зааһад нег хурһарн заңһад йовна.
Машинә шүрүнлә зөрлцсн теегин хурдн хар салькн, Цернә чикнд хәәкрәд гилтә келсн үгмүдиг, өөрнь суусн улсин чикнд күцц күргл уга машинә ард авч шивәд хурлһсн улан тооснла хутхлдулад йовна.
Хаҗуднь суусн цусн дусн гисн монтхр улан халхта, бүргр нүдтә, элән сүл күмсгтә баахн күүкн машинд саатулгдад үрглҗ йовх, аль Цернә келсн үгд диинрәд таарҗ йовхнь медгдҗ йовхш. Барун тохаһарн Цернә өвдг түшәд кецәлдҗ. Хойр бүргр нүднәннь ут сурмсгудинь эвән олад сольвлдсндан нам нүдән аньҗ йовх, хәләҗ йовхнь медгдхш. Чирәдән цаһан пумад зөвәр зузанар түркҗ. Шоран бүрңд пумад деернь киисәд чирәһинь сарлңтулад зокас уга өңг һарһҗ. Толһаһан сернҗл мел таҗрха цеңкр торһар бүркәд, дөрвн үзүринь гиҗг деерән баглад көшүрдәд оркҗ. Торһна үзүр салькнд делсәд, тасрн алдад чигтхләд, дольгалад, хәрү хурлһад Цернә чирәһәр хая шавдад, хая арһул иләд сәрвкәд йовна.
Торһна үзүр Цернә чирәд ирәд ширвлдх болһнд: пумад, пудр, духун үнр салд гиһәд чееҗинь сарулдхад зүркинь девтәсн болад өвр деернь өкәһәд үрглсн күүкнә чирә өмнь үзгдәд йовна.
Церн, ода деерән цегән аһарт цервәд нисәд нааддг, цеңкр торһн җивртә, алтн-һорһлда шову бәрҗ авад, өвр деерән суулһад, өкәрләд наадсн болҗ йовна.
Эн саамдан, эн күүкндән өлн маңхн тоһрун өрвлг чигн ширвүлш уга саната. Зүркәрн, әмәрн, нүдәрн, мөчмүдәрн харҗ әмн сәкүлнь болна.
Эндр эн машин төрүц бичә зогстха. Эн улс иигәд эс үзсн болад үргләд йовтха. Эн күүким күмн бичә серүлтхә гиҗ санв. Церн, цеңкртсн оһтрһу, көкргсн тег, күрҗңсн машин, күрәһәд суусн улс цуг өвдгцәнь болҗ йовна...
— Церән «Бройдын нертә сурһулин церг» гидг ду эс меднчи? Дуулцхай!» — гиҗ Цернә өвр деер кецәлдсн күүкн нүдән секл уга эвлүнәр келв.
Церн Бата тал хәләһәд, нүдән ирмчкәд:
— Бата сән меднә. Бата экл!
Бата Церн тал өөрдәд, арһул хоолан ясад, захан босхад, үрү хәләһәд эклв:
Бройдын нертә сурһулин церг
Буслад, делгрәд һария,
Бум, сай харчудан
Будта харңһуһаснь гетлгия...
Күүкн өндәл уга дахв, Церн дөңнв. Хаҗуд суусн баһчуд цуһар дуулдв. Дууна айс, салькна ә көдлгүрин лугшлһн цуг негдәд дүүгәд-шуугад, күрҗңнәд йовна.
Дун чилхлә, Бата сана авсн кевтә, келҗ бәәнә:
— Э, э, би эн районд культштурмар көдлҗ йовлав, нег гелң йовсн күүнәс ик гидгәр әәләв. Ода энүгәр йовад орксн цагт, тер йовдл сананд орад хуухин үсн босад бәәнә,— гиҗ өмәрән хәләҗ өндлзв.
— Манахс һазаһас ирсн хар улсиг тиигәд әәлһәд, сүмсинь авад оркдг улсвидн. Нүкн, Көвчгин бөөрг, Уттын улан гидг һазрмудар одсн болхла терүнәсн икәр әәх биләч. Мөңктин Шуурһч Әәдән Бокта ахта бандитмүдин салтрмуд ода бийнь бәәдг болх гиҗ Церн шоглв.
— Я-а, йир Әәдән Бокта Боова хойраһичнь кезәнәһә үзләв. Богзгад заргдҗ йовхдан домбрт чигн келәд өгчкләв. Әмтнәс өвәрц улс биш билә, дегәд бичә көөрәд бә, гиҗ Бата келв.
— Танахна һазр донамтаҗ гиҗ соңслав. Бата донамд төрсн гелңгәс әәсн болхугов. Бата тер әәсән келҗ өгхнчнь. Келҗ эс чаддг бишч — гиҗ Цернә өвр деер кецәлдсн күүкн урдк бәәдлән сольл уга келв. Күүкнә хойр оочнь татгдад инәҗ йовхнь цеңкр торһн һатцас үзгдв.
Нүднь саак кевтән анята.
— Не, кел, харҗахар соңсий! — гиҗ Церн Батаһас сурв.