Герин дууч, кеерин хөөч.

Тенүнә хөөн ик удан болсн уга. Цар тергтә, темән тергтә, мөртә, йовһн дала улс «Дөнн шинин дүүцңд» мөргхәр ирцхәв.

Ирсн улс тус-тустан салад эврә ах-дү, төрл-садн гелңгүдән темцәд хонцхав. Маңһдур үд күртл мөргәд, үдин хөөн хәрцхәхмн.

Батан бәәсн герт бас нег цар тергн ирҗ, буув. Ба­тан ардксла хамдан бәәдг хотнас таньдг улс ирв. Ирсн улс йирин саак йосарн гелңгәд тосн, үсн махн аль бис эдлвр авч ирцхәв.

Маңһдур тергнднь сууҗ хәрх Бата цәәһинь чанад, цармудынь услад доклзад бәәнә. Тер ирсн улсла Батан таньдг баахн бер ирҗ. Бер хот келцәд үүдн бий эргәд әмтнәс эмәсн бәәдл һарад бәәнә.

Ирсн улс хот-хоолан ууһад һарцхав. Бата, бер хойр теднә савинь хураһад геринь ахулцхав.

— Бата, чи Анҗа зурхачиниг хама бәәхинь меднч? Намаг дахулад күргчк. Мана ээҗ намаг эрк биш тер зурхачинд од гилә — гиһәд даальңган авб.

— Тер барун өмн күрәд бәәдмн, — гиһәд, Бата бериг дахулад һарв.

Хала деевртә модн герин өмнк хораднь орад зогсҗаһад Бата һархар седв.

— Бата, айд! Чи яһв чигн көвүн күнч. Күн ирсн бәән гиһәд орад келчк— гиҗ, бер ээрв.

Бата үүдн хоорнд зөвәр удан чиңнәд зогсҗаһад үүдинь арһул цокад орв. Зурхач зулан өргхәр улв деерән босҗ йовҗ.

— Көвүн, ора болсн цагла яһҗ йовнач? — гиҗ, Батан менд суртл сурв. Бата махлаһан авад, үүдн хоорнд салдс мет һоодан зогсҗаһад:

— Зурхач, танад күн ирсн бәәнә. Һаза хорад тана зөвшәл күләҗәнә — гив.

— Юн күмб?

— Оватын һолас ирсн бер, тана мотрт күрхәр йовна, тана гер медхш, би дахулҗ ирүв — гив.

— Берий?.. Не, тиигхлә түрд ги. Чи, бидн хойр эн зул өргчкәд терүгичн орулый, һарчн цеврий? Тер ус авч ас, — гиһәд Батаһар чееньгтә ус авхулад зулан өргәд, усар цавдчкад, көшгиннь ардас шин лавшг өмсәд, оошк торһн оркмҗан далучлчкад, дөрвлҗ деерән зәәмлҗ сууһад, не, тер берән ор ги — гив.

Бата ууцарн цухрҗ һарад бериг — ортн! — гив.

— Ю, әәҗәнәв! Яһҗ һанцарн орхв. Чи энүнд намаг күләҗә! Би дарунь һарнав — гиһәд Батад даһмасн цааста нуһл өгв.

— Не, ортн, гиһәд бериг орулчкад, Бата үүднә өөр һазак хорад герл тустха — гиһәд һарһсн чөләкә терзәр хәләһәд, үүднд бичкн заг үлдәһәд, һазак хорад үлдв.

Бер төгрг хурсх махлаһан авад Батад бәрүлчкәд, даальңган орулад герин дунд тәвчкәд, тәкәтә зулын өмн нег цаасн мөңг тәвәд, дун угаһар һурв мөргәд, зурхачин өмн сөгдв.

Зурхач өмнән бәәсн җодварн әдс өгв. Берин тәвсн даальң дотр нег бортх хальмг әрк, цаһана боорцгин дееҗ: хуц, җола, мошкмр боорцгин һурвн тоһш бәәнә.

Зурхач даальң нег кулс— гиҗ хәләчкәд, берин чирә хәләв.

Теглг нурһта, цусн улан халхта, хойр ик алг нүдтә, хәрд ирәд тавн—зурһан сар болсн бер. Цеңкр ут хувцн деерән, күрң торһн цегдг өмсҗ. Цегдгин өмнк буран «бееҗн хотн» зеегин хатхмр мисхл, зулын герлд гилвкәд бәәнә. Хойр көк махн деернь кир уга дүд цаһан өргн зах шавшҗ, захин дор ирмгәтнь зурхачин өмнк эркнә иҗл шур гилилднә. Эн хувцндан бер сәәхн зокҗ.

Тәв һарсн наста тарһн хар зурхач, әрвңгдән тулад луглыһад сууна.

Берин өмнәс ю келхән медҗ чадл уга менрҗәһәд:

— Кукн, нааран су. Ямаран кергтә йовлач? Кезә хәрд һарлач? Ичдмн биш — гиҗ хоолан ясад сахлан илв.

— Шидрә дотр бийм күндрсн болад, заратрулад, толһам эргәд, бөөлҗсм хутхлад бәәнә. Ээҗдән келхләм, танд одад, үзүләд яслһ ясул гилә — гиҗ бер дорагшан хәләҗәһәд арһул келв. Бер бермсәд ичх дутман зурхачд улм-улм көркхн өңг һарад, зурхачин зүркинь догдлудад бәәнә.

— Алькв, нааран өөрдәд сулч! — гиһәд зурхач «өөрдәд» гисн үгдән хахн алдад, муудан орҗ келв.

Бер һаран намчлҗ босад өөрнь одад чөкләд, чөгчиһәд суув. Зурхач ода яахв,— гиҗ, санҗаһад, өмәрән дәвәд:

— Алькв аман аңһа, келән үзүл—гиһәд берин өргнәс бәрәд оркхларн халун цог бәрсн мет, бәәсн бийнь халу дүрәд ирвәтрәд, ха-һуйнь чичрәд, хойр сүүһәснь көлсн чиихәд, хаһрн — гиҗәх хотта цусн мет бәәсн бийнь чинәд одв... Муудан орҗ, һаран зааглҗ авад, барун һариннь баһлцгаснь авад судцинь бәрҗәһәд, өмнән бәәсн хату һадрта җодвин бәәдлтә дегтр хәләһәд, нүдән аняд, шилән татад, уха-ухалҗаһад, өмнән бәәсн ширән татдгас һурвн ясар кесн дөрвлҗн шо авад нәәрв. «Бүтү, дәкн бүтү, худрһ». Хәлә байр!— гиһәд шооһан хайчкад бер тал дәкн дәвәд, өвдгләнь өвдгән харһулн алдад, зүн һарарн күзүдҗәһәд:

— Кукн, чамд, үрн үүдәд хойр һурвн сар болҗ, көвүн болдг бәәдлтә, байр тусад бәәв, гилһнлә бер өмнән залуһиннь дүр үзәд, бичкн сарвлзсн көвүн үзгдсн болад, мусг — гиһәд медмҗ уга инәмсв.

Акад юмн, чамд бәәхм? Аль чини залуд бәәхмб? Үүдсн үрндчн нег мөч тату... — гиһәд зурхач нүдән бүрлзүләд, чирәһән арнилһад зовҗах бәәдл һарһв.

— Йо-о, хәәрхн, ичкевт, тиим юм әмтнд яһҗ үзүлхв! Авальм юн гих, эк-эцкм санх, дәрк әәлдг! — гиһәд бер санчкад һаран намчлад зүркнь пард, гиһәд одв.

— Санаһан бичә зов! Зальвр, дуту мөчинь күцәһәд кечкхов. Кечкдмн кукн — гиһәд зурхач түгдглзҗ босад берин һарас авад көшгтә орн тал көтлв...

— Ю, ичкевт!— гиһәд бер аман бәрәд, сана авсмн кевтә үкс ардан эргәд үүдн тал хәләв.

Зурхачин нүднд чөләкә терз һатц күн эрвлзсн болад одв.

— Одак көвүн яһла? — гиҗ зурхач берин һар сулдхн, көлсән арчад сүүвнәд дөрвлҗ талан заагрв. — Бийнь мел дал-дал, гиһәд чичрәд йовна.

— Һаза нама күләҗәнә — гиһәд бер өрвәҗ одсн үсән ясад, үүдн тал цухрв.

Зурхач ормдан оч сууһад, эс медсн болад эркән эргүлн бәәҗ:

— Болв, кукн, бәс — гиҗәһәд, зул бөкхин алднд, күрәд ир. Одак мана келсн дутуһинь күцәхмн — гиһәд нүдән ирмәд инәсмҗ келв.

Бер мисин хумснас алдрсн хулһн мет үкс — гиҗ һарв.

— Не, юн болв, даальңтн яһла? — гиҗ Бата бериг тосв.

— Я, әрлһ тенд бәәнә, йовий! — гиһәд һаран заңһад, бер буру хандад бийән ясв. Берин чирәнь хумхлдад, әәсн бәәдлтә, һарнь чичрәд бәәнә...

— Не, юн гинә, цаадк хар бухчинь, би цугинь соңсв. Нам намаг энд бәәсиг мартчкҗ. Ямаран санан уга! — гиҗ Бата үүднәс һарн келв.

— Ю-ю, ичкевт! Бата, күүнд бичә кел. Аяртан зул бөкхлә ир гивш. Чи эс соңсвчи? Үнәр тиим саната болхий? Әәҗәнәв, ээҗ-аав мини — гиҗ, Батан чикнд келв.

— Санан уга саңхадур, сахл уга җулһдг гидгтн эн. Би эднәнчин әәлинь цугтнь меднәв. Терчнь аяртан, тер чини авч ирсн әркиг зальгчкад, зулан бөкәчкәд, чини «дуту» күцәхәр седҗ, ха-ха-ха! — гиһәд Бата элк хатад инәв.

— Ю, тәтә, яһсн ичр уга күмб? Билхәчкәд, гестә меклә болад. Бата, буйн болтха, күүнд бичә кел! Би нам дәкҗ, одхшв, — бер күн соңсвза гиһәд хултхлзад йовна.

— Бичә од! Эднәнчн тускар мана багш, деерәс ирсн бичәч көвүн хойр дала юм манд келҗ өглә. Эднчнь йосн — ичртән ишкә хаасн, аль бис әәләр әмт мекләд хара бәәдг өздңгүд гинә — гиһәд Бата бериг барун күрән захд тәәлчксн тергнднь күргв.

Гелңгин самнрта, ташр зурхач күн, үнәр тиим әср юм сансн болхмб? Килнцәс әәдмн бишв? Ээҗдән энүнә тускар яһҗ келхв. Келҗ, болш уга — уурлх. Батаг өрүндән даальңдан илгәһәд, юн гиҗ келдгинь соңсад, Ба­таг күүнд бичә кел — гиҗ, эвлх кергтә — гиһәд бер өр цәәтл чееҗләрн ноолдад хонв.

Маңһдуртнь асхн үдин хөөн Бата мөргүлин улс дахад харв.

Бата амрсар тергн деер суухш. Хаалһин амар урһсн цецгәс таслад, энд—тенд ичәнәсн һарад ишкрлдсн зурмд шивәд, гүүһәд наадад йовна.

Мөргүләс ирсн улс асхн нарн суусн дару тергнәсн буулдад тарад хәрцхәв. Бата хуучн маралҗар кесн түңгрцгтә дегтрмүдән түңгрцгән далулчҗ авад бас герән темцв.

Муузраңкин өмн нуурас Ноонин малар нүүҗ ирәд бүүрлсн һазртан бәәһә.

Эндр Батаг ирх — гиҗ нам күн санҗахш. Батаг герәсн хойр дууна йовтл Муузран күзү — алг хар ноха тосад гүүҗ ирәд, өмнәснь һәрәдәд, ам-хамраснь долаһад, гер талан нег гүүһәд, Бата тал нег гүүһәд, сүүлән шарвадад, инәҗ, йовхмн кевтә ирзәд йовна.

— О-о, мана бичәч аашна! Менд йовбу? Энүгичн нам хәрү ирш уга болһҗалав — гиһәд Цаһан Батаг тосад орулв.

Цаһан буурл аавнь маштг орн деерән тәмк татҗ сууҗ.

— Аав, бичәч көвүнтн ирҗ йовна, үзҗәнт! — гиҗ Ба­та тал заав.

— Ирл уга яах билә! Сән болнус, менд йовҗ ирвч! — гиҗ, маасхлзв.

— Аавларн цаһал. Нам цаһалдган мартад орс болҗ одсмн болвза энчн. Тендән цаһа кедн угавт? — гиһәд Цаһан шог келәд байрлсн болад бәәнә.

Бата башртад мошкрҗаһад аавларн цаһалв.

— Менд йовҗ, менд һарву! — гиһәд Батаг татч авад үмсв. Бата наадкслань цуһаралань цаһалад, — нанла хамгин түрүлҗ тосҗ цаһалсн күн эн — балтг гиһәд күзү — алг хар нохаһан күзүдв.

— Чи йир сурһуль сурнав — гиһәд ю татад йовнач, хәәмнь. Чамас көлтәстә энд бәәсн манд амрл уга болҗана. — Мана Бадмиг сурһуляснь ховлҗ һарһад, ормднь тана көвүн орҗ, — гиһәд харал, андһар болад алҗана — гиҗ өвгн келәд орнаннь дерндг цокад һанзинь үмс унһав.

Батаг орҗ ирснәснь авн «Пионер», «бичәч» гилдәд бәәхлә, Бата үнәр йоста бичәч күн болчксн болад амрад бәәнә. Хотн хошан бичкдүд цуг цуглрлдад Батан зургта дегтрмүдәр өврмҗ кедг болцхав.

Намаг Ноонинд хө хәрүлдг цагт Бадм, Канур, Муша ахта иигҗ цуглрдг бәәсн биший. Ода нанур цуглрдг цагнь ирв. Иигҗ санад Нәәмн багшин келдгәр, кү сурһдг тоомсрта багш болсн болад, медсән көвүдт зааҗ өгхәр чирмәһәд бәәв.

Ноонин бичкн көвүн болн ачнь Батан дегтрмүдт үлү үзлдәд, хәрәд Батан дегтрмүд авч өгтн гилдәд, уульдад аздлдад бәәцхәв.

— Му улс сән юм үзхләрн үлү үзҗ аздлдг кишва заңгта эдн — гиҗ, Харка теднә эркллһ соңсчкад, дотран уурлв.

«Улан хорха» эмгн Бата теднә хойр ачнраснь давад сурһуль сурҗ йовхинь медчкәд:

— Юн хар мөртә нүүдл болв эн. Намхндан хөөһән хәрүләд кеер йовсн көвү дахулҗ нүүһәд, сурһульд орулад үрәҗәхинь үзит. Тер шулмнь мана Бадмиг багштан муутхад сурһуляснь һарһчкад, ормднь эврән шаңһаһар орҗ гинәхн — гиһәд Батаг үзхләрн нүднь өвдәд бәәв...

— Муузранд одад эргәд наачаһад Батаг манаһас цә ирҗ у, — гиһәд дахулад, авад иртн — гиҗ, эмгн ачнртан келв. Маңһдуртнь хойр ачнрнь Муузранд ирәд бәәҗәһәд — Ба­та чамаг мана ээҗ цә ирҗ у гилә гив.

— Уга, одхшв. Нанд цә керго, гичкәд дегтрән умшад, орн деер кевтнә.

— Одхнчн, чамаг кесг кеер хөөһинь хәрүләд йовҗ-йовҗ сурһульд одад ирсн ода нег әмтәхн хот уутха — гиҗәдг болх. Эс одхлачн көгшн күн өөлх — гиҗ Цаһан келв.

— Мана ээҗ чамд уурлш уга, йовий! — гилдәд Батаг дахулад хәрцхәв.

— Менд йовҗ ирвчи? Мана орчлң залх әвртә «бичәч» болҗ гихлә, маниг нутгтан хайчквза — гиһәд гиич кехәр дууддулавидн. Шүүрмг өрмд хольҗ өгтн, чигә ээдүлҗ өгтн — гиҗ әвртә ик өглһ өгчәхмн кевтә келв.

Өмн зунань нарнд хатаһад, үвлднь ялчнртан хар буданднь авад неҗәд атхар кеҗ өгәд үлдсн, көгҗрәд бәәсн, тулмта шүүрмгәс авад деернь тавр-тувр өрм кеһәд «Улан-хорхан» бер Батад өгв. Бата өрмд хутхсн шүүрмгиг җаҗла бәәтл, өргн, таңна хойрнь цуцрад ирв. Дарунь далһа хар ааһар дүүргәд чигә холяд өгв.

— «Э-э, саак көвәнь көкрәд одсн көк усн болсн ходрң хөөрмг кесг ууһад орксн хар ааһ, ода нанас эс хуурвч» — гиҗ санад Бата күцц уусн уга.

— Чамд нег сәәхн зургта дегтр бәәнә — гилдәд мана ачнр нам амр өгчәхш. Икәр дурлчксн бәәдлтә. Чи ода ик сурһульта «бичәч» күн олад авхч, тенүгән мана ачнрт өг.

Намрлад хөөнд һарсн цагтан авад оркхч — гиҗ, эмгн толһаһан нәәхлн бәәҗ келв.

— Уга, тертн шаңһа, сурһулин дегтр, намртан маниг хәрү авч иртн — гиҗ, багшм бидн закла — гиҗ Бата зөргтәһәр хәрү өгв.

• Намртан хәрү одхв гинчи? Мана хө кен хәләхмб? Тиигхләрн амрад бәәсмн бидн тер. Я, хәәмнь әрлһич тер сурһулян. Чи биш чамас болх, цаһан яста улсин бийнь күцц сурдмн биш. Шунад сурһуль сурад ирсн улсиг, орсмуд хорлад алчкдгҗ. Кезәнә аавиннь эс зөөсн зөөриг, ода ирҗ сурһуляр зөөҗ хооран суулһна гидгчн дими юмн. Тер көгшн эцкичн кен асрхмб? Туурһин хаһрхаһар нар үзәд, туһлын туруһар ус ууһад. Маңнаннь көлсән тавгтан түркәд, тавгиннь көлсән маңнадан түркәд, кеер хонад, кец дерләд, үкә — тасра йовҗ асрҗ кү кесн эцктн насн ирәд, үснднь буурл орхла, тадн хайчкад сурһуль сурад әрлхмт? Миниһәр болхнь зальврад, нүд далд, чик дүлә үрвәд хар көлснь деер. Чи биш, чамас болх теңгр йозурта, цаһан яста нойдуд, зәәсңгүд сурһуль эдлҗ, чадҗ йовхш... Сурсн сурһуль мал — герән хаяд йовҗ оч гинә. Теңгр нүдтә болхла, тедн хәрү ирх! Лам зуңкв мини! — гиҗ Булһн үгән чиләв.

Бидн Батад гиһәд шин шалвр, киилг уюлчквидн. Ода нег цөөк хонад амрчкад Бата хөөндән һархугов. Нам земго залху уга күн биләл энтн — гиҗ Киштә Батаг буульсн болҗ келв.

Саак сәрсн шалвр, салврха бор өрмг өмсҗ ярмдан орулхар белдвр кеҗәхнь Батад төв болад одв.

Бата альвн арат мет сүүлән ки шүүрүләд, олн зүсн үг билдрлҗ келәд, үүдн хоорнд делгәтә бәәсн хөөнә арсн деер, зөрц шора бүргүләд гүүһәд һарч одв. Герәс заагрн «Сәәдүд олулн болв чигн, Советләнь әдл биш» гидг дууна айс ишкрәд холҗв.

Гиичән «тооһад» һарһчксн эмгн уурлад, бизһнь көдләд яахан медхш.

— Эн мана кишванр дегтрән бардмнад, җаавалдла бәәҗ, тенүнд бийснь хаалһ зааҗ өгв. Батаг дегтртән бичә өөрдүлтн — гиҗ кедү келләв. «Кү асрхла толһа цуста, мал асрхла амн тоста» гидг үлгүр, ода танас көлтә һә болсн хөөч толһа деертн сун — гиҗәнә,— гиһәд ачнртан уурлад, сүүдрт шоодралҗасн туһлмуд тууһад, бурад йовҗ одв.

— Наар — гиҗ эрҗ авсн эзнчн сәәнәр тоову? — гиҗ, Цаһан инәмсв.

— Э, танд әвр гидгәр «тоов»!.. Аанан саак салврха хар өрмг, хар довуньгин эзн бол гихәс даву ю келх билә тедн — гиһәд Бата маңнаһан буулһад, үкс — гиҗ, дегтрән шүүрч авад орн деер түрглү кевтәд умшв.

— Бата басл цухл уга йовдг сәәхн заңгта көвүн би­лә. Ода энүнә седклднь салькн орҗах бәәдлтә — гиҗ санҗаһад Цаһан:

— Ода Ядмин эцкинд бәәш угаһар седҗәнч? Эднчнь кесгәс нааран чамаг күләһә. Оньдин бурад йовдг эмгнә бийнь манла ээлтә болв, мел чамаг сурад һарна. Ичкевт, чамаг зааһад нег бүкл цә авчклавидн, аавмбидн цә уга бәәҗ чадхшлм — гиҗ, Цаһан Батаг эвлв.

— Уга, үкв чигн дәкҗ, эднәд бәәш угав! Эднәд бәәхин ормд, шуд орст оч орнав. Орсар тавн, арвн үг дасҗ авснь нанд олз — гиһәд һацҗ өрцв.

— Терчнь чигн чик эсв. Һә болсн һунҗн зуурм туһл һарһчкв, гиһәд эднчнь Муузраг һарһчкла. Муузра эднләчн һацад орс селә орад көдлмш хәәҗ одла. Ахчнь чи­ни тускар бас сана йовдг болх гичкәд, нам энчнь дурлад орст бәәхлә му болх уга — гиҗ, Цаһан санв.

— Нарна халун улм күч авад, үкрмүдин шоодран көтрәд, зуни сүл сар болад ирв.

Муузра хойр арсн боршмган бүчәрнь холвад эм деерән алс хайсн, киртә бөс киилгнь далвчарн көлсдн ивтрсн, ташр деернь хаалһин шора киисә йовҗ, харлҗ оч. Эм деерк хойр боршмган барун иргд хайчкад, икәр цанһҗ йовсн бәәдлтә. Үкүг дор бәәсн хар модн ааһта киитн цәәһәс нег амар уучкад, орн деерән һарад туурһин зах хәләһәд кевтв.

Цаһан һазаһас орҗ ирәд Муузран тәәләд хайчксн бүшмүдинь хавтхинь уудлад, дөрвн улан альм һарһҗ авад хойринь көвүн, күүкн хойртан өгәд, хойринь Батад, гиһәд авдрин өмн оркчкв. Наадк хавтхинь уудлад нег багла тәмк һарһҗ авб. Нег хамтхаснаснь таслад амндан авчкад, хойр хамтхасинь даһмлчкад, үлдлинь көл дер доран хуучн девскүр хоорнд дүрчкв.

Тер хоорнд Муузра хорҗнад унтад одв.

— Муузра кезәнь күрч ирлә? гиһәд һазаһас орҗ ирсн өвгн сунад кевтсн Муузра тал хәләчкәд, хуучн хар лаңк шалвриннь хавтхас һанзан һарһҗ авад шигшлүрәрнь хучлв.

— Минь одахн тана өмн ирв. Бәртн, сән амтта тәмк болдг бәәдлтә — гиһәд Цаһан одак хавтхлсн хойр хамтхасн тәмкән аавдан һарһҗ өгв. Өвгн тәмкән мошнгтан дүрн йовҗ:

— Не, йовсн йовдлнь юн болҗ? — гив.

— Гришкинд тоосх цокх болҗ. Маңһдур Батаһан дахулад йовхар бәәнә. Нам Батаг теднәд бәәлһәд оркм аюта үг келв — гиҗ Цаһан өвгнд зәңглв.

— Одак сурһульдан одш уга болхла, хара ю кеҗәх билә. Орст бәәв — гиҗ, гем уга — гиһәд өвгн хамтхасн тәмкән һалд ээһәд хагсав.

— Бата бийнь орст бәәнәв гиҗ келҗәнә — гиһәд Цаһан Батан урднь һацад келчксн үг олзлҗ келв.

Бата өөрән үр көвүһән дахулсн орад ирв.

— Бата тер альм авч ид, ахчнь Гришкинәс авч ирҗ — гиҗ Цаһан хойр улан альмн тал заав...

— Бата бийнь дурлҗахла бәәтхәл. Үвлин цагт орст бәәснь, хальмгт бәәснәс деер болх. Үвлин ут сөөд дулан хонсна бийнь ямаран. Ишкә герин иргд бөгдиҗәснәс холван деер. Дәкәд орс кел дассн — хөөтин зөөр болх. «Келн угад, белн уга» — гиһәд. Орс келн уга болад, хусг өдмг сурҗ иддг арһ уга улс дала.

Лаанахнд, би орс келтәв — гиһәд Немкин Лиҗ гидг күн бәәсмн. Тенүнә тускар би танд соңсхвран келҗ өгсв — гиһәд өвгн зәәмлҗ сууһад, тәмкиннь ута оочарн бүргүлн бәәҗ келв:

Орс селәд орад яармд одв чигн, орс күн хотнд ирв чигн тер орс келтә Лиҗиг дуудулдг бәәҗ.

Нег дәкҗ манахна Монцга Ольда, гиһәд угатя күүнә һанцхн цоохр үкрнь орсин тәрәнд орҗ. Орс тер үкринь бәрҗ авад уйчкдг болна. Ольда орсд ирәд эврәһәрн келәд үкрән сурна. Уга, тәрә эвдсн ялынь ас — гиһәд орс эврәһәрн келәд үкринь өгдго болна. Ольда ода яахв — гиҗәһәд Лиҗд ирнә:

— Хәләсн һанцхн үкрм тәрәнд орв гиһәд эн күүтрин орс бәрәд уйчкад өгхш. Лиҗ, та орс келтәлмт. Буйн болтха, арһлтн! Бидн олн күүкдтәг та меднәхнт. Танд нам буйн болх, гиһәд уульн бәәҗ сурна.

Лиҗ, зөвәр наңнрхҗаһад, хувцлҗ авад мөрән унад, Ольдаг сундлҗ авад орсин һаза ирәд, уята үкриг тәәлхәр седнә.

— Эн үкртн тәрәнд орад, дала буудя үрәчкв. Ялынь өгтн гинә. Тиигхләнь Лиҗ орсин өмн өргн дорнь одад,

үкрүр нег хәләһәд, орсур нег хәләһәд, һаран заңһн бәәҗ келнә:

— Он, он говорит

Оһтр цоохр үкр говорит,

Тәв, тәв говорит

Тәрәнд орсн уга говорит.

Мел һанцхн үкр говорит

Молоко уга говорит...

— гиһәд кииһән давхцулад, кесг дараһар давтад келәд оркхла. Орс чиңнҗ-чиңнҗ, толһаһан зәәләд — Чорт с то­бой калмык! — гиһәд үкрин уя тәәләд тәвәд оркна.

Лиҗ орсин далар ташчкад:

— Ольда өөркән хәләһич! Келә бәәтлм нүднь көкрҗ одв, гинә.

Тенүнәс авн Лиҗ орсиг келә бәәҗ нүдинь көкрүлчкдг күн гиһәд зәңг тархасн болдг.

Тер зәңг мана хурлд түдл уга күрнә. Хурлд бәәһәд кү эмндг гелң —эмчнрт мөңгн усн кергтә болна. Зуг мөңгн усна нер орсар меддг күн уга бәәҗ.

Тегәд цаг түдәл уга орс «келтә» Лиҗд кү илгәҗ авхулад:

— Гемтә улс эмлхт манд мөңгн усн ик гидг кергтә болҗана. Та Лиҗ мана мөңгәр балһс орад, яһад болв чигн манд мөңгн ус олҗ авч иртн. Танас нань манд сән орс келтә күн уга — гиҗ эмчнр сурна.

Лиҗ балһснд ирәд, лавксар, һазаһан юмн бичәтә гер болһнар орад, хулдач болһниг дуудҗ авад:

— На рука наливать, туда-сюда бежить, на мест не стоить. На бумаг наливать туда-сюда бежить, на мест не стоить серебро вода есть? — гиһәд йовҗ-йовҗ хүвнь болад тернь олдҗ, Лиҗ «хар усн деер өрм бәәлһм келтә күн»— гиҗ нернь улм тарна. Тер зәңгәр Лиҗиг орс келтә әәмгтән туста күн гиһәд өвгн унтрҗ одсн һанзан сап-сап, гилһәд татчкад, лугшад инәв. Бата үр көвүтәһән, цуг бәәсәрн шууглдад инәлдцхәв.

— Дәкәд Лиҗин тускар келтн!— гиҗ көвүд соньмсҗ сурцхав.

— Саак ярмас хәрҗ йовад орс селәнәс хонг сурдгин тускар келҗ өгтн— гиҗ Муузра инәв.

— Келтн, келтн, аав! — гилдҗ Бата үр көвүтәһән сурв.

— Лиҗ өөрән хойр нөкдтәһән яарм ордг болна. Яарм эргәд өврә йовтл ора болҗ одна, һурвн залус мөрдән услҗ авад, олң-татуран чаңһаһад һарад йовцхана.

Сууҗ йовсн нар халхлҗ йовсн күргр темән хар үүлн улм нигтрәд, бархлзад, һал цәкләд, оһтрһу күрҗңнәд хур шаргад орна. Залус көл хурас зулҗ һархар довтлдна. Хойр дууна довтлад хурд күцгднә. Залусин хувцднь ивтрәд, мөрднь гөл болҗ муурад, сүүлнь шоомград, чикнь делдилдәд бальчгта хаалһар билҗрлдәд йовцхана.

— Хур делгүдән үсәрәд бәәв. Өр цәәтл гиих бәәдл уга. Удл уга эн зо давхла согтун күүтр харһх. «Мөрд, бийсән зовал уга хонад һархмн кевтә. Лиҗ эс келҗ чадхмн биш, орсар келәд эвләд сурхла хонулх» — гиҗ негнь келнә.

— Тиим, мел чик. Лиҗ, та юн гиҗ саннат? — болв.

— Ода ора болсн цагт үүдән тәәлҗ өгнү — угай, сурад үзий — гиҗ Лиҗ хоолан ясад эмәл деерән сүүҗлдв.

Өмнк зооһан давад көмрхлә, орс күүтр күриһәд үзгдв. Залус мөрдиннь йовдңнгар йовад, сүрл деевртә захин өндр герин һаза ирәд чиңнәд зогсҗаһад, Лиҗ бууһад хаалһата терзиг ташмгиннь ишәр тоң-тоң гилһәд цокна.

Зөвәр удан цокулчкад герин эзн терздән ирәд «кемб» — гиҗ сурна.

— Бив, качевать можно! — гиҗ Лиҗ һазаһас хәәкрнә. Эзн дун уга бәәҗәһәд, дәкәд — кемб? Иим ора яһҗ йовнат? — гинә.

— Бив гинәв, качеств можно гиһәд! Лиҗ дәкн ташмгинь ишәр чаңһур цокна.

Харңһу гер дотр эзн гүңгр-гүңгр — гиһәд ду һарчаһад гилс гиһәд шам шатав. Ик удан болсн уга, бор өрмг көдрсн, шаталһата панр һартан бәрсн хар сахлта ик хар орс һарад ирнә. Лиҗ—О-о! Доров! Качевать можно? — гиһәд чиигтә махлаһан авад саҗад наадк хойр талан заана.

Эзн орс хонг сурҗ йовсинь медчкәд:

— Мөрнәсн буутн, нааран йовтн! — гиһәд көтләд сарад орулад эмәлинь авхулад, мөрдинь уюлчкад, герүрн дахулад орна. Чиигтә хувцинь һазак хорадан тәәлүләд, цаадк хорадан орулад эмгән босхад, буршин үнртә, хавст тәвсн махта шөл өгәд, ик хар ишкә делгәд хонулна.

Өрүнднь хур гииһәд, һазр акад бәәҗ. Залус мөрдән тохад ирх хоорнд эзн залу хот келһәд, гиичнрән тооһад һольшг күмн кевтә һарна. Залус эзн орст ик гидгәр ханцхана.

Ода энүнәс хооран эн күүнлә сән таньл болхмн. Залу улс альд болв

чигн харһлдмн. Хөөнь нар-цар йовсн цагтан ирҗәх нам сән болв. Та Лиҗ сән орс келтәлмт. Энүнәс хооран таньл болый, бидн танд икәр ханҗанавидн, танд нег күүкн бүрүһәр белг өгчәнәвидн — гиһәд келтн. Бидн тер бүрүһәр дутхн угавидн, танд арвни ахлач күүнд нерн болх — гиҗ Лиҗин нөкдмүд келцхәнә.

Лиҗ хонулсн орсиннь һаринь атхад мендләд һарчаһад:

— Ну, закон будем, ты завтр на парвлян пирдить, я тебе сучк-бүрүчкә давать гинә. Орс ю келҗәхинь дүңнәд, инәһәд гиичнрән мордулад һарһна.

Тер селәнәс зөвәр зааград һарчкад негнь:

— Келн угад, белн уга гидг, мел үнн. Келтә гиһәд ямаран сән. Лиҗлә әдләр сәәнәр нәәрүлҗ эс келхлә, манла әдл талмш уга улсиг сөөнь өрәллә гертән кен орулх билә. Лиҗ яһҗ иигҗ орс кел дассмт гиҗ хансн болдг — гиҗ өвгн Лиҗин туск келврән чиләһәд, цуһараһинь инәлһчкәд, һанзан хавтхлад һарв.

Батаг «бичәч», «бичәч» — гилдәд бәәдгнь өдр ирвәс хуучрад, мартгдад, саак кевтән Цаһана заасар ке гисинь кеһәд, од гиснднь одад бәәв.

Намрин көдлмшин гүргү болв. Муузра Батаг дахулҗ авад тедүхн бәәсн орс селә орад геңгр-геңгр — гиһәд һарв.

Келсн үг керчсн модн. Ах, дү хойр Гришк орсинд шавр зуурад, үүрмг сүрл цокад, көләрн ишкәд, нүдәд тоосх цокв.

Бата шавриг бийнь даамар мондалад зөөнә. Муузра модн кевән норһҗ авад, мондалсн шавриг кевин хойр өңцгднь нудрмдҗ чикәд, усар гилвлзүләд, кевән шулу-шулуһар шувтлад татад йовна.

Гришк, эн хойр ирсн өдр, Батаһан манад бәәлһтн — гиһәд келчкәд, эс медсәр шинҗләд бәәнә. Эн хойр тоосхан цокҗаһад үдлә хот уухар ирсн цагт — эн мана хөөч! — гиһәд даларнь ташад хөкрләд бәәнә.

«Сән күн сәәвр җора, му күн модн көшә» — гиһәд Ба­та залху уга сәәнәр көдлдгинь медҗәнә.

— Чи манад хөөч болнч? — гиһәд Батад олн зүсн хот өгәд, бийдән иҗлдәһәд бәәнә. «Манад бәәнч? — гих болһнднь Бата «бәәнәв» — гиһәд хәрү өгәд бәәв».

«Наадна үг төрт харш» — гиһәд наадн, үнн хойрар келә бәәҗ аш сүүлднь Гришк Батаг гертән бәәлһәд хөөч кеҗ, авх болҗ күүнднә.

Ах, дү хойр тоосхан дуусад, тооцаһан кеһәд, Батаһан Гришкинд бәәлһх болад: өдмг, альмн, боднцг үүрәд хәрәд ирцхәв.

— Эн бишв! Эн цагт һуйр, зармд күртнә гидг сән зәңг — гиһәд Цаһан байрлад одв.

Муузра миңһн тавн зун тоосх ямаран үнд, кедү хоңгт цоксинь келәд, Бата көдлмшәрн тер орст яһҗ таасгдсинь болн Батад тер орсин олн зүсн хот, гер, хаша-хаацнь таасгдсна тускар келв.

Тиигәд эн хойр нег-негән тааслцад аш сүүлднь Батаһан Гришкинд бәәлһх болад, күүндәд һарч ирв. Гришкихин бийдән зөв цеб гисн малта, сәәхн заңгта улс. Дәкәд орс күүнд бәәхлә, үвлин цагт дулан, хувцнь сән, орс кел дассна бийнь ямаран, гив.

— Лиҗлә әдл дасхий! — гиһәд Бата һочкнад инәв.

— Лиҗәр болхла мана күн йосн күн болхугов! — гиҗ Цаһан Батаг буульв. Яһв чигн бәәх болад үгән өгчксн Бата темән ду һарх болһнд, Гришк бийән авхар аашна болһад пард-пард гиһәд бәәв...

Гришк ирх болсн өдртән ирсн уга.

— Гертн ода ирш уга болҗана гидг тер, талдан кү олад авчксн болвза. Аав, маңһдур Батаг күргчктн — гиҗ Цаһан төр хаһлв. Маңһдуртнь Гришкиг үд күртл күләчкәд, удин хөөн буурл өвгн Батаһан дахулад Гришкиниг темцәд һарв.

ТАВДГЧ БӨЛГ.