1962 1-2 теегин герл

Бидп хойр альдас

Бүрдҗ, тогтҗ һарсмб? Аав-ээҗ мана Альд бәәдг болхмб?

—Ээ-э-э,— гиҗ Келкәрҗ гелң адһв.

—Эн сурврдчн би Күцц хәрү өгнәв:

Тадниг бурхн заяла, Теигсәр дамҗулҗ төрәлә, Эртәс намд зәңглҗ

Эн бүүр заала.

Аав-ээҗ таднд Т-өрүц уга юмн, Алвт, нутг чигн Таднд уга болдмн.

Байрта җир.һлинтн эклц Би болдг зөвтәв, Бәәх, есх, җирһх Бәәрнтн — мини гер.

Күүкн хәрүг соңсад Күүрән цааранднь утдулв, Түрҗәх гелңгд дакад Талдан сурвр өгв:

—Кемр тиим болхла

Келтн энүг: бийтн Кенәс төрҗ һарсан,

Кезә гелң болсан.

—Аа-а, юн гинчи?

Акад сурврв одакчн,

Би күүнәс төрләв,

Боллав хөөннь гелң.

—Тиим болхла, геңгә, Тер мет бидн,

Таила әдл, күүнәс, Төрсн эс болхий?

— Уу-у-га! Бурхна нилчәр Учрсн, төрсн әмтст.

Тадн бийстн бурхнт,

Терүгән эс меддмт?

— Геңгә, ю келҗәнәт, Та эндүрҗәдг болвзгот? һазр деер бурхн Төрсиг кезә үзләт?

Бидн йилһл уга Бийләтн әдл цогцтавдн, Талдан әмтнлә әдл:

Толһата, һарта, көлтәвдн.

— Ээ-э, терчн үнн, Болв би эндүрҗәхшв, Эн тоотичн цугтнь Бурхн келүлҗ бәәнә.

—Тигхлә йир сән, Тернь тер болтха, Та бийтн бурхиг Тигәд нүдәрн үзлт?

—Үзлә. Уга... Үзлә...

Үүлн дотр йовтлнь. Нег «рүн босад Ном умшҗ бәәтлм,

Нанур хәләһәд инәчкәд Нарнла наадад йовна, Ут нас өгчкәд Уга болж одла.

Күүкн ахурн хәләһәд Барун нүдән чирмчкәд, Келҗ бәәнә, цааранднь

Бас нег сурвр:

— Медгдҗ бәәнә, сән, Мел тертн «үнн»,

Зугар манд, «бурхдт», Зөөр эс күртәсмб?

Дакад болхла бидн Юуна төлә төрсмб?

Делкә алвт манд Юңгад эс өгсмб?

— Ю келҗәхмч, күүкм, Юңгад игтлән мөшкнәч, Зүүдн мет сәәхн

3«өр дотран сууналмч.

Төрсн учртн иим:

Нандүрн болх, Тана алвттн чигн — Нанд бәәх өргә.

— Тиим болхла ханҗанавдн, Та, геңгә, амртн, Бидн хойр ода

Бийсиннь өрәһүр орнавдн.

.39

Көвүн күүкн хойр Эврәннь өрәдән ирв, Күүндврин ашиг шалһҗ Эдн үн хаһлв.

...Тиим болх кергтә, Түргн хәрү өгдг, Үзвчи, тедниг яһҗ

Үгим иткҗ һарсиг.

Тигж эс бәәхлә

Төрүц олз уга, Тер хойр иткхлә

Талдан әмтс — мана.

Гелң манҗдан игж Заав нег эрдм,

Генн баһчудиг иткүлсндән Зөвәр байрта бәәв.

X БӨЛГ

Йор — урдас...

Хальмг үлгүр.

Хаана алвт төвкнв, Хамг җирһлнь цецгәрв, Өмнкәон байн бол'в, Өяр, амулң дүрклв.

Угатя, байн уга

Уух,	идхнь	элвг,
Эдлх,	зүүх	күцц,
Ээм,	нурһн	бүтн.

Олн әмтнь болхла Ончта сәәхн байрта, Нәр жирһл кеһәд Ниргәд, шуугад бәәнә.

Зугар һанцхн күн Зовлң эдләд кевтнә,

һарсн, орсн тоотаь Гүвдәд цокдг болна.

Хаана һурвн баавһа Хәәрлт угаһар зована, Хот авч ирхләрн

Хәләлһәд бәрҗәһәд әрлнә.

Удл уга дакад Хәрү авч ирнә,

Урлднь күргҗ йовад Хәрү татад авчкна.

Эс гиҗ нам Элсн деер асхчкна,

Тернь баһ кевтә

Тедүкн оркчкад одна.

Хооон бәәх хатна

Хотд жилвнь күрнә, Хажуднь кевтдг болвчн

Хойр һарнь ахрдна.

Алвтин әмтн цуһар

Алң болад бәәнә, Хатна бат әмн Хааг чигн өврәнә.

Яһад цоксн бийнь

«Ях» — гиж келхш, Эс медсн болад Элс хәләһәд кевтнә.

Ода цогц махмуднь Тахшж чипн одж, Ол, цө цокснь

Төрүц йилһлго болж.

Эн саамла хаанад Элдв зәнг ирв, Тер зәңг шулмсин

•Төвкнүн бәәлһинь эвдв.

Теңпсәс хол биш Баахн цаһан өргәтә, Тер алвтин гелн

Бәәдгинь шулмс меднә.

Тер гелң манжтаһан Талдая 'бәәдг болна,

Тедн баавһармудиг өвәрцүлхш, Талдан юм соңсна.

Гелң манж хойр Гертән үрдтә гинә, Үрднь талдан үрдәс Үлү сәәхн болна.

Көвүнь алтн чеежтә, Күүкнь мөнгн үстә,

Күүнд үзгдл уга Кеер өсҗ бәәдгчн.

Баавһармуд энүг соңссн Бүтн ухан уга, Хюйр үрнд яһҗ

Хоран халдахан ухалма.

40

— Бөкниг сөөдән илгәһәд Бидн геринь шөргәлүлхмн, Гелң үр бас Гертән хадһлдв гилгхмн.

Асхнднь ора шидр

Бөкниг а>вч ирв, Арһдад, эвләд, әәлһәд

Баавһармуд үгдән орулв.

Гөртәсн Бөкн йовад Гелнгин һаза ирв, Геринь нег шөргәчкәд һарх ә 'күләв.

Күн ә һархш Бөкн дакад шөргәнә, Күн ә һархш Бөкн алң болна.

һурвдад дакад ш&ргәхлә Гелң санҗ бәәнә:

«Әәлтә юмн болхв?..

Әһарлго болшго».

—Кембч, хооран һар, Көргән эрт цәәлһ,

Кемр күн болхла

Келх үгән кел?

— Гелң күн бас Гертән үрдүд хадһлдв? Тамас эс әәнәт? Теднән уга кетн.

Бөин игҗ келчкәд Бийнь хәрү эргв,

Баавһармудин зака күцәондән Байрта герүрн ирв.

Маңһдур өрүнднь босад Манждан гелң келнә:

— Көвүн күүкн хойриг Кеер талднь һарһхмн,

Манд эс гиж, Мел амр уга, Эрлг номин хаана Элч сөөнә ирв.

Таралңпд тусх бийнь Тамд унх бидн, Цааранднь бәәҗ болшго Цогцасн хоосн үлдхвдн.

Тер өдртән гелң Эҗго цаһан көдәд Талдйь гер бәрәд Эңкр үрдән һарһна.

Көвүн күүкн хойр Теегт онц бәәв,

Көдлмш кедг дасад

Тедн җирһәд суув.

Шулм баавһармудт ода Хорлхднь амр болв, Шулуһар эс хорлхла Хан медҗ оркх.

Баавһармуд тер учрар Баһчудар төр кев, Түрүн кенинь алхан Тедн х-оорндан күүндв.

Баавһармудт баһчудиг дархд Бөкн Һанца1рн зөвлхмн,

Бууляд, магтад илгәхлә Б&кн даалһсиг күцәдмн.

Баһчуд тер хоорнд Батрад, тохняд бәәв, Бийснь эрдм дасад

Бәәдл, бәәхд тахшв.

Өдр ирх тутман Өсәд босад бәәв,

Өнр, цадхлңг болж Өнчнән медлго суув.

Хоюрн, зэрмдән, асхнд, Хоорндан күүнддг билә,

Аав ээҗ угадан Алң болдг билә.

Күүкн нег дакҗ Келҗ бәәнә ахдан:

— Оньдин бидн игәд Онц бәәхмн болхий?

Әмтн гидг юмн Альдаһар бүүрлсн болхв?

Алвт гидг юмн Альд бәәдг болхв?

— Цагин юелгән ирх Цуһаралань хамцх бидн, Санаһан бичә зов,

Седклән тогтун бәр.

41

Ахнь игж. келәд Аадрулж. дүүһән таалв,

Аштнь әмтнлә хамцхан Алдл уга медв.

X/ БӨЛГ

Күн өнчндән үкдго,

Ноха һурәдән үкдго.

Хальмг үлгүр.

Хаана һурвн баавһа

Хухр-хухр гилднә, Баһчудиг дархин кергт

Бөкниг-йовулх болна.

— Тер хойр үрнә Түрүлҗ көвүһинь алхмн, Тер цагт күүкн Тенәд бийнь үкхмн.

Көвүг хорахин кергт Күчр төр өгхмн.

Күцәхәр мордсн цагтан Кеер үкдгәр кехмн.

Бөкниг теднүр илгәхмн, Бас геринь шөргәтхә,

«Боҗ эзн хан

Бийим илгәлә»,— гитхә.

Ямаран һазрур ода Иовулхан күүндх кергтә, Яһад болв чигн йир холд йовулхмн.

Ик хол һазрт Иньдин нутгт урһдг Бамб цецгд илгәхмн

«Байн болхч»,— тихмн.

Баавһармуд тер кевтән Бөкниг авч ирв, Күүндәд зөвчлсн үгән Келәд баһчудур йовулв.

Бөкн харңһу сө Бүдрн түгчн йовҗ, Көвүнә өргән өөр Күрч ирдг болна.

Түрүн ш-өргәһәд оркна — Тагчг, ә һархш,

Хойрдад шөргәһәд оркна, Хәрү төрүц уга.

Дакад 'һурвдад шөргәхлә Ду һарна көвүн:

— Кен гер шөргәһәд Кү серүләд бәәнәч?

Кергтә йовхла кел, Күцс сәәнәр медүл, Чамаг эс гиҗ

Чавчад толһагичн өсргнәв.

— Би хаана элчв Боҗнн алвтин күмб, Намаг Боҗ хан Нааран чамур илгәлә.

Эврәннь нутгас хан Эргүләд кү хәәһәд, Нег чигн баатр Нам олҗ чадснго.

Учр тиим болсар Чидлтә, арһтаһичн медәд,

Усна һурвн бамбд

Чамаг илгәҗ бәәнә.

Кемр энүг эс

Күиәһәд бәәснәс цааран Хан хар толһаһичн Хәәчлә хар'һулнав гив.

Бөкн игҗ келчкәд Баавһармудурн хәрү ирв, Цуг даалһвринь күиәсән Цәәлһҗ шулмсд медүлв-

Өрүнднь. көвүн босад Өкәр дүүдән келнә:

— Баахн цагий эргиД Бидн салх зөвтәвдн.

Боҗ хаана зарцд . Кемр эс одхла,

Бий, чам хойрадм Кезәдчн амр уга.

Көвүн хаана закаг Күцәхәр йовхдан аәхш,

Кезә эргҗ ирхән Келҗ чадҗ бәәхш.

Орчлң деер эдн Хамдан төрснәс нааран

Ода күртл төрүи Хоюрн салад угадан

42

Сальж. ядад, уульлдад Селн-селн үмслдәд, Күзү-күзүһән теврлдәд Кесгтән сууһад оркв.

— Эңкр дурта дүм, Эн орчлң деер, Чамас оңгдан күн Нанд төрүц уга.

Кемр би удан Кесгтән ирлго бәәхлә, Бичә зовад бә, Би эргәд нрхв.

Бамб цецг гисн Урһмлин өкн көрң, Би күрәд авхла

Урһмлар герчн хучгдх.

Тер цагт намаг

Аашна гигәд сан,

Тосад хәләҗ бәәЪәд

Ахдан 'ирҗ хан.

•Көвүн игҗ келәд Күчр хаалһдан орв, Көлгн уга, йовһар, Кесгтән йовад оркв.

Көвүнә йовсн хаалһ Күчр болн эовлңгта: Уул давад һархла.

Усн дакад харһна.

Көвүн ащ сүүлднь Көшәд арһнь тасрна,

Хот-хоолнь чнлҗ Хол һазрт түрнә.

Теегии догшн сэлькн, Халун парна күчн,

Тегш зовадг болна^ Хавсрад көвүг демннә.

Хаалһ заалһҗ авх • Киитә күн харһхш, Хоолан норһн гихнь Киитн булг үзгдхш.

Көвүнә арһнь тасрад Көлән амрахар суув,

Көшәд, доран кевтәд

Көк тенгр хәлэв.

Хая-хая аһарт Хар шовун цервнә,

Теңгрин көк аһуд Талдан юмн үзгдхш.

Түрҗ йовх күүнд Тер шовуна бийнь Баран болҗ медгднә, Байсн чееҗ амрна.

«Нанла әдл һанц Нег кинтә юмн, Эн әмн уга Эҗго цаһан көдәд,

Хад уулмуд дунд, Хату зовлңгла -ноолдҗ, Бас бәәҗ» — гигәд Байсад көвүн кевтв.

Босад йовн гихлә Бийән көндәҗ болхш, Амрад сун гихлә Ардк дүнь кевтүлхш.

Зүсн-зүүл тоолврмудла

Зовад, ноолда бәәҗ, Уулд даргдсн метәр Унтад одна көвүн.

Эн саамла көвүнүр Уулин арслң шидрднә, '

Энд, тендән хәләҗәһәд , Унтсн көвү узнә.

Арслң кевүг үзчкәд	.	. -
Бәәсн чидләрн күрклнә,		"•
Ардаснь 'күүкнарслң		?
Бас һарЧ:Ирнә. -

Кввүн арслңгин дуунас,- Чочад серәд одна, Көл, һар, цогцднь ■ Чидл урһад бәәҗ.

Адһн, шидгн көвүн

Ардан эргәд хәләнә, Арслңгуд уулин белд Аарглад зогсад оркна.

Энүг үзсн кевүн Гүрм учрсиг меднә, Элдв эн йовдлас Гетлдгин арһ.хәәнә..

43.

Дакад болхла көвүнд Дәәлдх зер-зевас, Бичкн утхас оңгдан Бийлань юмн уга.

Арслңгудас зулҗ гүүдг Арһ көвүнд уга, Кемр гүүсн цагт Күнәд алҗ юркхмн.

Удан ухаллго көвүн, Уулин эңгүр шидрдв, Эн саамлань ардаснь Эр арслң һәрәдв.

Көвүнә һарси эңгд Күрн алдад одв, Деерәснь көвүн һзрәдәд Дал деернь тусв.

Унҗ авн, адһад, Утхан татҗ авб,

Батлад деләснь бәрчкәд Бүләд, шааһад йовб.

Арслң хәәкрәд, чишкәд, Авад һарад зулв, Арднь зогсҗасн арслңг Ардан хәләлпо одв.

Кевүн төр асрлнгар

Көлгән кеж авб, Арслңгиг дурта үзгүрн Амр залдг болв.

Барун тальн залхларн Зүн далинь шаана, Зүн талнь залхларн Барун далинь шаана.

Арслң 'күчтә көлгтә Арһта залу болна, Көвүн довтлад йовна, Күрх һазртан ирнә.

Иньдин һолин усн Иигән-тиигән урсхулта, Ижл һолас даву Ик эрәлҗлсн дольгата.

Көвәһинь эргҗ урһсн Ке цецг бамбин К®к торһн хамтхаонь Күчр сәәхн нимгн.

Шаалһн, бүллһн хойрт Темән мет номһрсн,

Шин күлг-арслң Татхла зогсдг болв.

Көвүн аорлңгасн бууһад Көвә тал өөрдв, Ке бактб цецгиг

Күрәд таслхар седв.

Эн саамла һол

Элдү бәәдләр хүвсхлв,

Энд-тендәс дольган Ээрәд хөвүг бүслв.

Дольгана тал дундас Догшн адусн һарна, Арснь хадасн мет Арзаһад көржиһәд бәәнә.

Шүд аман тач*кнулад Шүрүтә кевэр хәәкрнә. Көвүн тал һәрәдәд Көләснь шүүрәд авна.

Сөрлцә 1кесн көвүг Сүүләрн шавдад уңһана, Дакад босад бәрлдхлә Дәврәд цогцарн нурна.

. Бамб цецг тедүкнд Басл сәәхн солңһтрна, Энүг үзсн көвүнд Элдв чидл орна.

Ахр утхан һарһад Адусна бахлуринь сөнтлнә,

Агчмин хоорнд ан Алцаһад дораи унна.

I

Кввүн байрлн тусад Кецү сәәхн цецгиг

Күрч авхар адһна Көлнь хальтрад унна.

Ж,'ид хоңшарта заһсн Чееҗинь цумлад һарна, Җиңлә харһсн цецгшн Чидлән алдж кииснә.

Эн цагла тенгрт Эрвлзон көглжрһн үзгднә, Шүлсн шовунас һооҗад Шарх деернь тусна.

44

Удан унтсн мет Өсрж көвүн сернә,

Учрсн гүрмәсн гетлж Өндәж ормасн босна.

Бамб цецг урдкасн Балм уланар ладрна, Биив, ятхин айсар Басл жнгтәһәр җиңннә.

Көвүн уралан ишкәд Күсл бамбан таслна.

Сәәхн каңкнсн үнртнь

Седкл заядар байсв:

Бамбан цуглулҗ авад Көвүн хәрү һарв, Бийиннь зөргәр диилсн Күлг арслңган унв.

Хәрү эргсн көвүн Хонҗ, амрч йовхш,

Өдр, сөөһин туршарт

Өлссн, өмәрюән медхш.

Аш сүүлднь көвүн Алвтарн орж ирнә, Арслң уноинь үзчкәд Алңгтрҗ дүнь тосна.

Көвүнә герин һазак Көкрәд, цецгәрәд бәәнә, Күүнә нүдн хальтрм Ке сәәхн болна.

Күцл кеҗ бәәсн Күндтә ахан үзәд, Күүкн өмнәонь тосад Күзүдәд, теврэд үмснә.

Ах дү хойр Байрлн тусад уульна,

Арслң күлг хажуднь Бахтҗ тедниг еврнә.

һаза арслңтан үлдәнә, Тедн герүрн орна, һашута нульмсан асхна, Түрон, зовсан күүнднә.

Кедү өдр, сө Күүкн ахиннь ард

Кевтл, унтл уга

Күләсән цәәлһдг болна.

Кввүн болхла, дүүдән,

Кедү зовсан келнә, Көдә эҗго теегт Кевтсән бас медүлнә.

Дакад арслңгиг яһж Диилсән цәәлһҗ өгнә, Бамб цецгин төрокнә

Бәәдлиг бас зур>на.

Хойраднь үнтә юмн — Хәрү көвүн Иньдәс Төрән күцәһәд, менд, Толһа бүтн ирснь.

Эн тоотан күүндәд

Кесгтән хоюрн суув, Ээҗ, аав угаһан Келж бас сергэв.

— Өнчн һаиц гидг Өвдкүртә юмн чигл, Үкҗ бәәон цагла Үзгдх күн 'бөрк.

3<уг тер бийнь: Өнчидән лсүн үкдго.

Зөргтә болх кергтә —

Өшәтнәс, хортнас әәдго.

Ямаран чигн күчр, Түрү харһв чигн, Ях гиҗ ам Терүц ЗМЛХМ1Н биш.

Тер цагт: күчр,

Түрү, зүдү, зовлң —

Албкнь болв чигн

Авгдна, күүнә зөргәр

Көвүн 'игҗ келәд Дүүһиннь толһа илв, Кесг үзсн зовлңган Дор ормдан мартв.

Бәәх бәәдлнь өмнкәон Байн жирһлтә болв, Бамб цецг дотр

Буслад, дүркләд бәәв.

(Цаарандкнь дарук номөрт

барлтдхм-н).

45

к Е Л В Р Л Л һ Н

ИҢҖИН лИЖ

ОЛЬДАН КҮҮКН

(Романа тасрха).

I

Утулкгар шинки хаһлгдсн һазрин нег захднь эннәд орсп хөр-һар күүкд улс боднцг суулһж йовна. һазрт зөөр бәәдгинь минь ода медсн кевтэ, ташр тер зөөрд дарунь күрхәр шамдсн дурстэ эдн шуд зууньрж

одсн бәәдлтә.

Хаврин альвн салькн күүкд улсин олн зусн бүшмүдмүд хормаһар, эднә толһадк альчурмудин үзүрмудәр наадна. Теңгрәр көвси севк үүлд, эврәннь сүүДрән хая-хая эдн деер хайчкад, дарунь давж һарцхана. Эн улсин кеҗәх үүлдврәр соньмссн бәәдл (һарһлдад, теегин бор-бор богшурһас тенд-энднь цервлдн бәәж ишкрлднә. Өөр шидрин боодгудин уснд күрхәр адһлдсн нуһсд чигн зәрмдән деерәһәр нислдҗ һарцхана. Хаһлгдсн һазрин хойр талк өндрин ташунь, нарна дулахн ээврт элкән ээж, нимтр болв чигн, нигт ноһаһарн көкрнә, нәрхн-нәрхн олн судлмуднь ■альхни эрән эсгхлә әмд цогцин судцдин өнгтә. Теегин ууҗмас әрүн цевр аһар каңкнҗ, чееҗд таалта, сергмжтә болна.

Хаһларин холдк захднь нег мөртә күн ирж бууһад, мөрән цулву-

рарнь көтләд, хаһларин тал дундаһурнь үрвәд, көдлмш кежәх күүкд

улс тал аашна. Эн күн йовн-йовҗ, хая-хая өкәһәд, һарарн һазрин умш шүурч авад альхн деерән үуләд, болһаж терүгән шинжлнә, зәрмдән терүгән хамр талан өердхәд, үнрчлҗ үзнә. Зәрмдән хойр талагшан, хаһларин көвә тал хәләнә. Өөдмин кецд шин харһаһар кегдсн буудк шарлна. Эннь боднцгин бригадин улсин хош. Цааранднь өндрин зо деер деләд идглсн малмуд җирлһнлә хутхлдж үзгднә.

Мөрән көтлсн күн өөрдәд ирхлә, күүкд улс терүг минь ода шинкн оньһсн бәәдлтәһәр, көдлмшән айдаһад, өмнән күрзмудиннь ишмүд атхлдҗ зогсцхав.

—Мендвт, Улан Алгаевич!—гиҗ куүкд улсас негнь келв.

—Мана агроном, мендвт!—гиҗ наадкснь чигн шуугцхав.

—Менд-менд, күүкд. Тадн чигн мендвт!—гиҗ мөрән көтлсн Улан Алгаевич ирҗ зогсв.

—Мадниг я!һҗ көдлҗәхинь хәләхәр ирвта? — гиҗ шудрмг өңгтә нәрхн хар бер инәмсн бәәҗ җиңнсн дууһар сурв.

—Тигәд яахм билә,— гиҗ медәтәвр болв чигн серглц авцта Улан Алгаевич зөрц халта болен чаңһ дууһар келж шоглв. Нидн җилә нарнд

өгрж шарлсн шляпдән энүнә толһань чикп күртлән булхҗ, тер шляпләрн зуснь негдсн өңгтә талвһр чирәһәрн Улан Алгаевич күүкд улсиг

даралдулж, бурткҗәх дүрстәһәр хәләв.	бидн нерән һутахн	угавдп,
— Улан Алгаевич, санаһан бичә зовтн,
_ гиж одак нәрхн хар бер келв.— Зуг эн һазрт боднцг лавта		урһхнь
кемҗәнә.	урһх гиҗ ицх кергтә,— гиж
— Урһх гиж санад, тәржәх боднцг энтн,

агроном ән бериг алмацдгннь уурулх санатаһар, кен чигн кун бичә алмацтха гисн бәәдлтәһәр, хадвртаһар келв:

46

— Ай энтн урднь, кезәнә болв чигн, пег цагт хаһлгдж йовсн бээдлтэй аль угай? — гиҗ еөрксәсн цуһараһаснь медәтәвр бәәдлтә куүкд кун

соньмсв.

— Уга. Энтн урднь курзин ир курәд уга, ода мел турун болж хап-

лгдсн, мел тас эмнг һазр.

— Кемр эн боднцг эс урһхла, мууха ик һундлви,— гиж одак нәрхн хар бер алмацлһан келә бәәнә.— Тер цагт кен гемтә болхмби?

Улан, инәмсәд, невчк туджәһәд, келҗәнә:

— Медәтә болн меддг улс келә бәәтл, баһ улс, эс меддг бәәтлән, алмацад, ицл алдад бәәхлә, сән бишл, кукн. Тиим һундлта йовдл үэгдхн уга гиҗ санҗанав. Кемр эн боднцг эн һазрт тас эс урһсн цагт, терүнд гемнгдх ку хәәхлә, тер күн олдх,—гиж хөкрлж инәмсәд, баахн

эвтәкп урһцта хар улан чирәтә күүкн тал болһас гиж Улан хәләжәнә.— Тана бригадир гемшәгдх...

Тер күүкнь үг келжәхш, зуг цасн мет цаһан шүдән үзүлҗ, тагчгар

пнәмсв.

— Тер юцгад? Мана Долда яһсндан гемшәгдх билә?—гиж одак медәтәвр куүкд күн үнн һолтаһар саначрхв. Энүгән дахад, наадкснь чигн хувән келцхәв, тигәд нег агчмин дотр «го-го, га-га» гилдсн боллдад, эдн шууглдад одцхав.

Эднәннь бәәдлд башрдж Долда улм инәв, цегәхн усна өңгтә цеврхн хойр нудәрн эврәхнән эргулҗ хәләсн хәләцнь: болцхатн, шог медцхәтн гиҗ медүлхәр седсн бәәдлтә.

— Боднцг тәрхмн гиҗ күчләд, эк татснь эн тана бригадир Долдалмн. Бийстн эс меднт? — гигәд Улан шогла бәәнә.—Зугәр энуг гемшәх учр манд үзгдхи уга гиж ицх кергтә. Эн боднцгтн лавта урһх зөвтә. Ташр тигәд, энтн мана совхозд багц-һаруд цаарандан әвртә гидгәр

тәрлһнд йоста гидг үлгүр болж тохрх гиҗ би санжанав.			Хәләжәлтн,
узхт. Тиим биший, Долда? Чи юн гиж санжанач, боднцг үүнд				урһхий
аль угай?	чигн тиим		ицлтәвдн,—
— Лавта урһх зөвтә гиж та келвшт. Бидн
гиҗ келәд, Долда үурмүдән хәләв.
— Хәрнь тер болҗапа. Ицх кергтә. Зуг чнкднь суулһад, чикднь хә-
ләҗ, арднь орж әрүн седкләрн асрх кергтә.	Эртинә эн	һазр		темдглж
заахдан, үунд боднцг урһх гиж нцлһн һурвн учрта гиҗ		чамд, Долда,

би келсн кевтә биләв.

— Келләт. Болв манахс цу<һар соңсхла, сән болх билә, хәрнь тигәд бас чигн нег давтж ода келж өгхитн суржанав,— гиҗ Долда келв.

— Не гем чигн уга, цуһар соңстха, келж өгсв, алмацлһн баһ болх,— гигәд, агроном хөкрлгч нудәрн одак нәрхн хар бер тал хәләв.

— Алмацлһн башта угал энтн, алмацлһна аальта уг һанцхн Дольганас һарчана, нань уга,—гиҗ одак медәтәвр гергн үгд орлцад, нәрхн хар бер тал гилс гисәр хәләв.

— Ямаран аальта уг келләв би?—гигәд амта бер Дольган хувән өгшгоһар седв.— Кесг күунә көлсн оңгәртән урвзә гиж санлав, тигәд эс

• медсән медхәр седләв, агроном кун келж өгтхә, соңсий, гиҗ санлав.

— Уга, уга, юн гем бәг»х билә, медхәр седсән сурснд юн гем бәәх билә,— гигәд, Улан эн бериг тргтнулхар адһв.— Негдвәрт, энтн мел эмнг һаэр. Эмнг һаэрт боднцг сәәнәр урһдг мөн. Ташр энтн . элстәвр,

боднцгт таалта /һазр. Хойрдварт, кемр насос учрхла, адг ядхдан чаһр кеж авхла, һаң догшн болен цагт, тер Ноһатин боодгас ус нааран өгч болхмн,— гиж һурвн километр дуңгәд бәәх боодг тал һарарн агроном заңһв. һурвдгч учринь келлго эн невчк тудв.

47

„П1КНЬ һурвдгчинь келен угат.-гион Дольгана дун соң-

__ Бас нег учринь, иун *

стдвбәәнэв келәд угав.Тернь дала ик чинртә биш, тигәд келл-

— Медә аль ’ в гиж -санжана'в, юнгад гихлә, тернь һанцхн мини ҺН лво^сәәнәр шинжлгдәд уга төр. Болв таднд нуувчинәр келсв: һурвдгч<нъ,— бодннгиг эн һазрт хойрдад суулһж болх арһ бәәнә.

_ Хойрдад гиен юн билә?

— Хойрдад гиен эн болҗана: мана теегт ноябрь сарин хуучн күртл дулан болна. Хәрнь тигәд, ода, апрель сард суулһсн боднцг, хур-чиг уга болад, һанд хагсад, кемр эс һархла—июнь-июль сар хурта чиигтә бо-

лад бәәсн цагг, боднцгиг хойрдад ■суулһ1В чигн, тер урһж чадх цагцань чигн бәәнә.

—Боднцгин экәрн шордхвдн.

—Э, арһ бәәнү. Экәрн шордсн деерән терүг суулһсн көлсәрн шорд-

хвдн. Болв хойрдад оуулһсн боднцган чикднь урһаҗ авхларн бидн

шордвран хәрүлсн деерән әвртә ик олзта болхмдн лавта. Зүгәр түрүн болҗ боднцг суулһҗах мана совхозд тигҗ, хойр дамар боднцг суулһл-

һн беркл эс болхий,—гиҗ Улан инәв. Энүг дахад цуһар инәлдв.—Хойр

дамар бәәтхә, нам эн хойрхн гектар һазрин бийднь әрәхн гиж боднцг суулһжанавдн, тана бригадирәс биш, эннь чигн уга болх бәәомн,—гиж Долда тал хәләҗ, агроном инәв.

— Түрпнәр урһҗ болдг нань чигн культурмудиг мана	һазрт нам
йирдән җилд хойр дамар урһаһад бәәҗ болхмн кевтамб	энтн,— пиж
күукдәс негнь келв.

— Э, болхмн. Зуг мана һазр элвглхн. Хур-чиг сән болхла, хойр да­ мар тәрлһн угаһар чигн дала урһц һархмн. Болв бидн боодгин усн угаһар, хойр дамар суулһлһн угаһар хур-чиигин нилчәр эн мана боднцг урһтха гиҗ чирмәлдх зөвтәвдн. Энтн, эндән 'келхд, эксперимент болж

•тоолгдҗана. Энтн эс урһсн цагт мана директор боднцг тәрхмн гисн үг хөөннь нам соңсхар седхн уга, тертн хөөннь боднцг тәрхмн гихлә, шуд һаран саҗад бәәхнь мел лавта. Эн һазрт боднцг урһшго гиҗ залаһан таслҗасн тер, Долда, хәәмнь, чини чигн, мини чипн үг хөөннь төрүц соңсхар седхн уга. Тер болҗана. Терүг медцхәтн, күүкд. Эн җил урһц урһаһад авчкснас цааран, бидн эсрндән чигн, цаарандан чигн, мел онь- дин-дән боднцг тәрдг болхвдн, боднцгиг дахж ямаран олз ирдгинь бидн цуһар үзхвдн. Хәрнь тер болҗана. Медҗ авцхатн, нег-үлү чи, Долда,

эн чини һарһҗах хаалһ биший. Сарң биднхойр чамагоньдин дөңнәвдн, терүг, хәәмнь, чи меднәч. Дөңнхләрн бидн аистам дөңнсн угавдн, эн керг күцлдх гиҗ ицәд, чамаг дөңнләвдн. Тер болжана. Не, менд бәәтн. Көдлмштн күцлтә болтха. Даруһас бас чигн ирә бәәхв.

—Улан Алгаевич, ямаран гүүнд суулһхмб энтн? Эн тускар өрунәһә бидн невчк зүтклдәд авбвдн,—гиҗ одак медәтәвр күүкд күн болһам-

җта бәәдлтәһәр агрономд келв.—Бидн, дүңнхд, арвн тавн сантиметрт суулһжанавдн.

— Э, энтн ба’с нег дашката төр. Дүңнхд, тигәд, арвн тавн санти­ метр тәрх кергтә. Медәтә улюин шинҗлтәр болхла, эн жилин хур-чиг

му биш болх бәәдлтә. Лавта тиим болхла, боднцгигфүүндсуулһадкерг уга. «Хурта жилд хәрәр тәрдг, һангин цагт гүүнәр тәрдг» гиж Сив-

рин улс келцхәнә. Мана эмгн гериннь өөр невчкн боднцг тәржәнә, ти-

?Әд тер навас сурна: «Агроном. «еЛж	ямарангүУидтархмви?»-гиж.
Би өмнәснь сурув: «Ямаран чиг болхинь	меднчи?» Тигәд эмгн нанд

уурлад, игж «елв: «Ямаран чиигтә жил болхинь медхлә, я-мараИ гүүнд боднцг суулһхинь би чама угаһар меднәв. Эн үвл цасн бапар орла, үвләрнь цасн баһ болхла, хавртнь хур-чиг ик болх зөвтә. Боднцгиг

18