1962 1-2 теегин герл

асхрсп үсәп хооран хайчкад, мини һартк кепкән ирж авхларн, бнйталм нам хәләсн чигн угач. Зөрц һаисн дүрстәһәр иүдән нанас зулһсн болвч. Баахн наста, генн күүкнә цегәхн нүдн бий талчн шилтҗ хәләҗәсиг аңхрсн утач. Оньглсн болхла, кезәд чигн мартгдшгйһар тодлх биләч. Бийән тигж хәләсн тиим баахн күүкнә тиим цевр хәләц чамд дакж үзхд йир беркл эс болхий. Бийән гисн күүкнә седкл эс аңхрдг, наку-цоку уга, аихун элмр бәәжлч гиж би дотран санлав. Кепкән һартасм авхларн, адг ядхдан, олна йосар «ханжанав» гисн болхнчн. «Ямаран караг элмрвчи, я1һсн эргү бәәсмчи. Аю!» — гиж чикндчн хәәкрчкәд, гер талан - һарад зулх генн санан нанд тигхд орла...

Баһин генн гидгтн басл акад бәәжл. Хөөннь тер бийдм медгдв. Ба­ ахн күүкнә седкл меддго, бидү, эргү, аю гиһәд, чамд бизһрҗ уурлад хәрсн бийм, манһдуртнь тер хамган мартчкад, одак соньн биич, сәәхн

дууч баахн трактористнг бас нег үзхәр, эврәннь седклән терүнд медүлхәр седәд, тенд-эндән хәләһәд, телүркәд йовдг биләв.

Нег дакҗ мана сурһульчнрин экскурсь болад, эрдни-иш тәрҗасн тана бригадт биди одвдн. Мана ботаникин багш, Елена Карловна, эрднииш яһҗ тәрж, яһж урһадгинь маднд цәәлһж йовла. Тенд көдлж йовцхасн трактормудпн негнәннь кабинд одак көвүн, саак биич, дууч тракторист нанд таньгдв. Мадна еөгүр һарч йовсн чини хажуһасчн шилтж хәләһәд, би зогслав. Чи саакл кевтән өлнһәд, өмнән хәләһәд йовнач. «Оньг уга аю» гнж саак сансм тодлгдла.

«Долда, хамарап чи хәләҗәхмч? Трактор үзәд угавчи? Мини келҗә.х цәәлһвр чамд төртә бпшви?»— гиж Елена Карловна халтаһар темдглв.

Мини лотрк седкл багш медчксп болвзго гиҗ харлад, зүркм пард гиһәд одв. Ичрин халун цуицхулад, чирәдм күрч ирвлзв. «Тахта чирәтә тракторист, чамаг хөөннь хәләдм болхнь!.. Дуутаһан, биитәһән бнйдм

бичә үзгд, оньг уга аю! Дуулад, бииләд йов, зуг нанд бнчә үзгд. Чамас көлтә багшасн шоодулув» гиж санад, чамаг хөөннь узшго болж бийдән аидһаран өгләв... Бийим багш медсн болвзго гисн ичр ода күртл чи-

рэһим улалһна.

Бииләд, дуулад йовдг тракторист көвүн түүнә хөөн үзгддгән уурла. Би чпгн терүг үзхәр седәд, һәргтә, генн йовдл һарһад йовдган хайлав...

Тер көвүн, Нимгрә Церн, әәрмд одж гиҗ әмтн келсиг би зервк соңс-

лав. Хеөннь, хойр-һурвн жил болен цагт, тер көвүн, әәрмд церглтин болзгнь төгсхлә, эврәннь үүрмүдтәһән хамдан, Казахстана һазрт шин

тогтсн нег совхозд орж, тенд көдлжәдгиж гисн зәнг һарла.

Тигәд, тер цаг, баһ насни тени цаг җиирәд, хаврин өрүни будн мет, хольҗҗ уужла, Церн харанас алдрла. Дарунь, терүнә туск санвр толһадм ордган уурч, тер көвүн нанд тас мартгдла.

Амрл уга одсн амта Дольган эндр тер көвүнә тускар бурад, кезәнә

мартгдсн генн йовдлим хәрү босхҗ бийдм санулсн деерән, Цернә туск тоолвр бийдм сергәҗ серүлв.

Күүкдт седклән тусхана гндгиг меддго, көдлмшәсн нань юм ухалдго гиҗ тигхд мини сандгм дими тоолвр бәәжлмн. Тер энүгим Дольга-

на келвр медүлвшн...

Болв соньн. Ода ямаран болхвчи? Наснчн, дүңнхд, х«рн... хврн зурһа аль хөрн дола күрсн, юңгад гихлә, түүнәс нааран долан җил болҗ

йовналм. Әәрмд церглсн, олн һазр үзсн, наснь өссн, хәрнь тигәд ода оңгдан дүрстә болхч. Насан немгдхлә, залу болад, улм төлҗсн чигн бизч, юңгад гихлә, чини тускар Дольган келхләрн, тер эврән бийнь чамд седкл алдсн бәәдлән медүлв.

йир соньн. Чи намаг таньшгоч, би болхла, чамаг таньнав. Кемржән

59

чирәцәд, санмср угаһар үзлцхлә... Уга, би чамла мендлшгов. Саак генн Долда хама бәәх билә чамд. Кемрҗән«чи нанла мендлхлә, елдңгин темдг болх, юңгад гихлә, таньдго күүкнлә мендлсн көвүн һольшг болж. тоолгдш уга, һольшг биш көвүнлә мендләд чигн керг уга.

Хург болен цагт хамдан суух чигн зам харһх биз. Клубд бииллдәнә

замд биилий гиҗ чи пан тал ирх чигн бизч. Болв чамаг таньдган бн медүлшгов.

Болв йир соньн. Ямаран өңгтә болхвч, ода зөвәр оңгдан бәәдлтә эс болхйч... Ой, әрлһ! Яһҗасм энви. Саак кевтәһәр, генн седкл зүүһәд, яһжасм энви? Әрлһ, Долда, ода чи генн бишлхнч...

—Долда! — гиж, күүкдәс негнь генткн дуудад, энүнә ухалжасн тоолвринь эвдв.—Боднцг суулһлһн төгсхлә, бидн хәрх. Тигәд энд манлһн кергтә болхов?

—Урһтхал,—гиҗ Долда келв.—Урһсн хөөн манул бүрдәҗ болх.

Манулас урд өвс түүлһн, ясвр кегдх, өвс түүхин төләд, боднцг һархинь

күләх кергтә.

V

Майин нег шин күртл боднцг суулһлһна көдлмшән төгсәх болен үг-

дән күрхәр Долдан бригадихн шамдж көдлцхәв. Дигтә апрелин сүл өдрин үдин хөөн эдн келсн үгдән күрцхәв.

Дандһр ик машин, ууцарн хойр талагшан нәәхләд, өндрәс уругшан бууһад, эдн тал ирж зогсв. Тодрха керг күцәсндән зөвәр урмдта болцхасн күүкд улс, шууглдад, машин деер һарцхав, машин көндрлһнлә эдн дуулцхав.

Кесгәс нааран гертән ирәд уга Долда хәрж ирв. Совхозии контор бәәдг һазрас хөрн хойр километрт, һурвдгч фермәс арвн дөрвн километрт, өргн теегин нег шуһуднь, аглһд бултсн болен, Альмт гидг салан экнд, хәәсн болен хотхрт энүнә гернь бәәдмн. Эннь энүнә эцгин—Нат­ ра Ольдан хәрүлдг хлөөнә отарин зунднь бәәдгбәәрн.эсгхләэднәотарин хөөчнрин бригад гиж нерәдгддмн. Энд һурвн-дөрвн өркәс үлү бәәдмн биш. Долдан эцгнь шуд бийәрн күүнә бүлд бәәһәд, Хар һазрт хө үвл-

зүллһнд оддмн. Нимтр хар сахлта, хатмл цогцта, дундин нурһта өвгн,

түргн көлтә, гиигн авцта төләдән оньдин адһсн-шидһсн дүрстә болж медгддг Ольда гертән ирчксн бәәж.

Хар һазрт үвлзж дассн Ольда, хавртнь гертән ирхләрн, «фронтас ирүв» гиж хөкрлдмн. Эн хөкрллһән цәәлһхләрн, Хар һазрт хө хәрүлж үвлзлһн фронт сананд орулна гидмн. Фронтд кесг хонгин туршарт олн дүсрәтә йовлһнд эсгхлә халун дәәлдәнд йовҗ иовад, невчкн зуурин завер кеһәд, мана дивизь нег ормд тогтндг билә. 1ер замла бийән уһаһад,

хувцан селвәд оркхла, седкл невчк төвкнәд, цогц амрад, седкл талваһад оддг билә. Хар һазрт үвлзәд, хавртнь бүрн-бүтн малтаһан гертән ирәд, бийән уһаһад, хувцан селвәд оркхла, басл тер фронтд йовж йовад, тогтнад амрсн метәр, седкл талваһад одна гиж Ольда келдмн.

— О, күүкм, мендвчи! — гиҗ Долдала мендлчкәд, эн ода бас

«фронтасн ирчкүв» гиҗ хөкрлв.

Күүнә герт пәтрләд, совхоз деерк школд, арвдгч класс төгсәхәр белджәх Шарда чигн сән өдрмүдт-һарад, гертән ирчкж. Эгчән ирсн әәпинь соңсчкад, үүднь татата бәәсн бичкн хораһасн хурдлж, эн һарч ирәд, у угата цөн үг келн йовҗ Долдаг теврәд, хойр-һурв шоб-шоб гисәр үмсчкәд, намрас нааран үзлцәд уга эцгләрн күүндхднь эгчдән саалтг бол-

шгоһар, хәрү хораһурн гүүһәд орҗ Одв. Энүнә хораһас дегтрин цаасн саржинҗ наадкстан соңсгдв ү н

60

—Үвлзлһн ямаран болв, баав? — гиҗ Долда эцгәсн сурв.

—Гем \тал, күкп. Хөөһән һар>' угаһар үвлзәвдн. Нааран йовлһн удан болв чигн, уудьвр уга болв, юңгад гнхлә. хаврин бәәдл күүнд урмд учрана. Нег хөн муурад хоцрхла. терүнә таалар наадкснь цуһар зог-

сҗ тотхма. Тигәд, хама эвтә болен һазрт хонад, адһм угаһар йовж ирвдн,— гиж келжәх Ольда халун жо.мбан хөөн талвасн өңгтә бәәнә.

Үвлин туршарт Хар һазрт үзсн, сонссн тоотан Ольда цугтнь нег сүүрд келчкдмн биш. Теднән, адһл уга, кесг өдрт цүврүлсн болад, седклдән тодлгдсарнь эсгхлә үг харһад прхлә, герткстән келж өгдмн. Эцгиннь келсн тоотинь Долда наадксасн ончта болһамҗтаһар соньмсж соңссп болҗ Ольдад таасгддмн. Тигәд чигн Ольда эврәннь тодлврмудан эн күүкндән кслж өгхдән нег үлү дурта болдмн.

Ольдап эмгнь Жуура, байрлсан чигн, зовсан чигн баштаһар медүлдго, хажуһас хәләхд, аңхун авцта, бичг-тамһ меддго, олн үг келж чаддго, төвшүн күп болдмн. Ольда ямаран соньн келвр келв чигн, Җуура эс соңсжах эсгхлә эс соньмсжах дүрстә бәәдмн. Эннь Ольдад таасгддмн биш. Тигәд, ода эмгән хәләҗәһәд, уурнь күрхләрн:

— Гитлер үкспг соңслч аль угай? — гиж инәмсв.

Энпь Ольдаи фронтас ирснәсн нааран эмгндән келдг шүбтр үг болжана. Иим сүртә үг эс келхлә, эмгнь төртән авшго болж Ольдад сан-

гдна.

— Гитлер-митлер гидгән һалд өгит цааран* — гиж эн үг урднь кесг соңссн Жуура, зөвәр ууртаһар келв, тер бийнь эннь арһул келгдсн номһн үг болж талин күүнд соңсгдна.

— Ха-ха! һалд кезәнә өггдләхн тер андн,—гиж Ольда инәнә, эмгндән җигшүртә эн үг олж авсндан эн оньдин байсна.

— Не, тертн һалд өггдсн болхла, йир сән. Нанд терүнә тускар ухалдг цол уга. Эн, цаадк нойхнтн, удл уга шүүвр болхмн гиһәд, өдр-сө- уга дегтрин ард сууһад, җе гиҗәнә. Би эн күүкнәннь тускар ухалнав, нань юмн нанд ода деерән ухандм орҗахш,— гиж-эмгн келв. ,

— Аак!— гиж Шардан дун хораһаснь җиңнв,—Аак, нанд бичә зовад бә. Би «же гиҗәхшив». Би шүүврән дервнәс дораһур өгхн угав. Нанд бичә зовад бә, нәй, аак?

— Не, не, кукм. Зовл уга бәәхәр седв чигн болж өгшлхн, хәәмиь,—

гиж экнь таалси дууһар келв.

— Уга, баавин күүкн бәргдхн уга,— гиж эцгнь күүкнәннь урмд өргх санатаһар келв. Болв дотран эн күүкндән басл сДнань зовҗана.

— Шүүврән эн өглго яахм билә — мууһар дасҗасн биш,— гиҗ эгчнь

келв.— Шарда, ты скажи правду: как чувствуешь себя? Мини	нөкд
чамд кергтэй?	наад-
— Энкр мини эгчм, эврэн бийчн меднэч,— гиж Шарда эгчэн

лв,— я чувствую себя хорошо! Чини нөкд угаһар чигн'чадхв гиж сан-

жанав.

— Бичә к-өөрәд бә. Энчн сәәнәр медей болжаһад, шүүвр деер каа-

рад чигн оддмн,— гиж Долда дүүһән сурһж саглулв.

Эн ик күүкән болһамжтаһинь медцхэдг эк эцг хойрнь энүнәннь келжәх үг чиңнж, нег-негән хэлэлдж, саначрхсн бәәдлән медүлцхәв. Хораннь үүднд ирж хойр көлән сольвж зогссн Шарда, хумха хурһнаннь

хумс зууж, «тиим йовдл харһхий» гиж алмацж, дотран уха гүүлгжәһә^

гүүнәр саналдчкад, тагчгар мошкрж, цааран эргэд, ормдан одж суув. Асхрсн алтн үстә, уургтсн болен чирәтә, зөвәр бодрхг нурһта дү күүкән хәләжәсн Долда, «ты скоро барышня, ты уже большая, ты моя

милая, ты моя золотая... нег цагт романд орж нернчн келн болх...» гиж дотран санв.

61

— Ямаран института	одхан ода чигн темдглж авад угавч?	гиж
Долда сурв.	_ т-
— Уга, юңгад гихлә,	ямаран специальность авхан медәд угав.	1 ер

учрар, бийдән тааста специальность шүүж автлан, көдлмш кех сана- тав,—гиҗ Шарда, чирэһән үзүллго, хораһасн санамр келснь энүнә бүлд

күр болен уга, юңгад гихлә, Долдан бийнь чигн арвн класс төгсәхдән

ямаран специальность авхан медҗәсн уга.

Эцг эк хойриь болхла, күүкдиннь цаарандк сурһулин туск төрт орлцдг арһ уга, юңгад гихлә, экнь бичг-тамһ медхш, эцгнь баһ сурһульта. Эднәннь сурһуль уган тускар Долда ухалхларн «хаана цагас үлдсн хар толв» гиҗ сандмн.

Баһ сурһульта Ольдад арвн класс чиләсн күи зөвәр ик сурһульта болж, болмар дүңгә медрлтә болҗ тоолгдна. «Би арвн класс чилосн болхнь, совхозин бухгалтер болжах согту Бориг босхчкад, ормднь суух

биләв, эсгхлә поселкин Советин ахлач болад, Петроһас тату бишәр

көдлх биләв» гиҗ эн шоглдмн. Совхоздан эркн ик сурһульта күн гиж ах зоотехник Капустиниг Ольда тоолдмн, юңгад гихлә, мал өсклһнә туск кергүдәр цуг заавриг энүнд болп цуһараднь тер оньдин өгпә. Болв инженерәс ик сурһульта күн бәәдмн гиҗ Ольда сандго болх бәәдлтә, юңгад гихлә, Капустинлә зәрмдән цүүглдсн цагтан: «Яков Яковлевич, чамла биш, би нам инженерлә күүндж йовсн күмб» гиҗ фронтд саперн батальона командир болҗасн инженер Сигаевлә таньл йовсан эп тодлдмн.

Долда, арвдгч класс төгсәҗәхдән, баав, би көдлмшт орхар седжәнәв гихләнь, Ольда бәәсн седкләи күүкндән келлә: «Кукн, хәәмнь, би яһж медхв. Эврән мед» гилә. Ода Шардан келжәхинь соңссн Ольда үг келсн уга. Тигәд, «кукн, хәәмнь, би я1һҗ медхв, эврән мед» гиҗ эцгнь санжах гиж Долда тоолв.

Экнь болхла, багш, эмч улсин көдлмшнг меддгәрн цуһараһас ончлж күндлдми, юңгад гихлә, багшнр күүкдинь сурһцхана. Эмчнр болхла, үкүд гемтә улсиг чигн эмнәд эдгәчкнә, энүнә бийинь чигн, сәрг авхлань, көлрдг эм өгәд, кесг дакж эдгәв. «Багшин кодлмш эсгхлә эмчин көдлмш — ик буйнта көдлмш» гиж экнь келдгиг Шарда меднә, болвэн

зуг «бичг-тамһ тас эс меддг аакии тоолвр...» гиҗ эн алмацна. Сурһуль уга болвчн, экдән Шарда йир эңкр. Бийиннь дасҗах сурһулиг экнь бийнь бүрткж хәләдг арһ уга болв чигн, цуг арһарн.^чадсарн килмжән өгдгинь, оньдин саначрхад бәәдгинь Шарда сәәнәр меднә. Урокасн дутвзач, хотан эрт эдл, хувцан дуланар өмс, даарвзач, бийән сәәнәр бәр, альвлвзач гиж кесг жилин туршарт экиннь келәд бәәснә нилчинь Шар­ да ода, арвдгч класс төпсәҗәх өдрмүдтән, дотран ухалж, оньдинд энүнәннь седкл тевчхәр, күргсн тусинь хәрүлхәр, килмҗинь меддгән үзүл-

хәр, эңкрән медүлхәр тоолна.

Шардан сурһулин тускар үг һархла, җомбан хөөн талвасн дүртәһәр ик күүкнләрн күүнджәсн Ольда тагчгрҗ одла. Эцгән хәләһәд, энүнәннь көдлмшин тускар ухалҗасн Долдад урднь Ольда келҗ өгсн пег

соңсхвр саианднь орв.	Д>	үм^ог'
...Кезәнә нег цагт хойр жил даралдад, хур-чиг уга бол
.Ц1Н һан һазрин көрс өгрәһәд, теңкән уга ик әәмшгтә аюл		ч
УЛСИГ ӘВрТӘ ГИДГӘр уутьрулад 6ӘӘЖ ГИНӘ.	__ТРПМД
Мал кишг маднд заяснь теңгр бурхн хойр. Тедн яахар сед		д

бийсиннь таал гиж тоолдг тер цага генн улс, теңгр тал хәләлдәд, заль-

врлдхзс нань юм меддго бәәж, гинә.

Кецү һаңгин хөөн киитн үвл ирх цагнь өөрдәд йовна. Мал кишгтә

62

улс улм уутьрлдад, седкләр урудлдад бәәцхәнә, юңгад гихлә, малан асрх умш чигн евсн эднд уга.

Тер улс дунд Герл гидг сәәхн күуктә Гендн гидг байн бәәҗ. Тер байнад адуч болж, ямаран чпгн догшн мөрнд гөвс гиҗ сурдлһн угаһар морддг, зөргтә болн һавшун Уйһн гидг көвүн бәәж. Күүнд заргдад, олн һазр үзсн, кесг соңсвр соиссн өнчн тер көвүн, орс, хаһлш келиг ончта сәәнәр медсн деерән, уулин улсла чнгн күүндәд, келән медлцәд бәәдг

эрдмтә болн олн танрлта бәәж гинә.

Асхн с-өөһин замд ялчнр Уйһна өер бийснь цуглрад, терүнә соньн

келврмуд сонсад, шууглдҗ инәлдцхәдг бәәж. Игҗ сууһад, нег инәлдж бәәтлнь, Герл күүкн, эрвлзж эдн тал ирәд, игж келдг болна^ көвуд, намаг аав илгәв. Бичә ииәлдәд бәәтн гив, юңгад гихлә, бийнь йнр атхр

бәәнә. Үвлдәи мал зутх гиһәд, аав седкләр урудж зовжана.		аавчн
Тигҗ келсн күүкнд Уйһн келжәдг болна: тиим чигн	болх,
зовх учрта, юңгад гихлә, мал кишг нег борана гиж келгднәлхн.		Чини
аавчп наид инәд, малмудан нанд даалһхнь, зутлһнас бн	гетлгх	биләв.
Тиим арһ Уйһнд бәәдгиж гиһәд. эцгдән одад келчк.		чамд,
Иовж одсн күүкн хәрү гүүж ирнә: чамд ицжәнәв гинә, арһ
хәрпь арһл гиж аав чамд келулв гинә.
Лавта ицҗәх кевтәй? Чамд, бийдчн ямаран болж медгднә? — гиж

күукнәс Уйһн сурна.

Мини тоолврар болхла, мана мал үвлдән үкәд чилхмн. Тиим болен

хөөн, чамд эс ицх учр аавд уга. Аавд шордвр уга. Кемр чочад, хөв бол­

хла, мөрдвр узгдх гнж аав тоолжана...

Удл уга Уйһн зар тәвнә: би адуһан тууһад, нарн уд хәләһәд, өмн һарсв. Тадн хошмудан татад, мини ардас цуг малан цувулж дахтн.

Уйһн түрүләд һардг болна. Энунә ардаснь цуһар иуг малмудан нувулцхапа.

Кесг хонгт йовад орксп иагт, көк девән өвснь делен нәәхләд бәәдг,

көдә һазр эдид харһна.

Цасн угаһар, оньдин харар бәәдг һазр эн гиж Уйһн келнә. Тигәд нуһар тендән зогсад, хошмудан босхад, буүрлцхәнә. Малан тарһн-цадхлн-

гар үвләс һарһад, хавртнь байрта хәрҗ ирцхәж.	нааран Хар	һазр	гиж
Тигҗ Уйһн көвүнә илдәсн тер көдә, түүнәс
перәдгдҗ...		келв.	—
«Баав эн соңсхвран игәд төгсәлә,— гнҗ Долда бийдән
Болв тиим сән тус олн әмтнд үзүлсн тер көвүнә	түүдкурнь—хаалһнь
цаараидан ямаран болен болхмб?» гиж эн санад, эцгәсн нгж сурв:
— Баав, тер Уйһн гидг көвун хөөннь яһж гицхәнә?		«генткн
Эн тускар ода эс ухалжасн Ольда, күукн талан ормаһад,
сана авсн кевтәһәр, эн күүкн яһжахмб?» гиҗ дотран санчкад:
— Ээ, Хар һазр илдгдснә туск, саак келвр	санандчн орву? — гиҗ

хәрү бийәснь сурв.

—Э, баав,— гичкәд, күүкнь нарн метәр герлтҗ инәв.

—Чи тер өнчп көвүн цаарандан яһж бәәсинь келсн уга биләлхнч. Ольда эңкрлгч нүдәрн күүкән таалж хәләжәһәд, невчкн зуур дотран

уха гүулгәд, келжәнә:

Уйһн гидг кевун Гендн гидг күүнә ялч бәәсн... Э, хавртнь бүрнбутн малан тууһад хәрү ирсн улс, амндан ус балһсн кевтә, ачта көвүнә тускар тагчг бәәлдәд бәәцхәж. Ачта йовдл һарһсн күн Гендн гиж әмтн

санцхаҗ...

—Тер юңгад? — гиҗ Долда чочсн болҗ сурв.

—Айдҗа, кукн,—гичкәд Ольда цааранднь келв.—Уйһн гидг көвүн Гендн гидг куүнэ ялч болжасн, тигәд терүнә кесн ачиг эзнь эврәннь

63

нернд орулхар седж. Мууһин седкл уга, цаһан саната баахп күүкн Герл

эк татад, Уйһн көвүнә тускар үг һарһҗ. Үг һарһхларн, эцгдән эн күүкн игҗ, келж: Аав, аав, мана мал менд һарһсн Уйһниг ачлхар седжәхшвчи? Эцгнь өмнәснь уурлад, игҗ келж: мини төрт орлцх санатавчи?...

Әрл цааран! Нүдндм бичә үзгд!..

Герл гидг күүкнь сөөднь геедрәд, уга болҗ одж. Энүг геедрспнь маңһдуртнь медцхәж. Асхнань адунд һарсн Уйһн көвүн бас геедрж...

—А, сән болҗ’ — гиҗ Долда'альх ташн һочкнв.

—Ха-ха!—гиҗ Ольда чигн күүкән дахж инәв.— Салан экнд салврсп адуһан Гендн бүрткнә. Дөнн наста зеердмүдәс дөрвнь уга болна. Эн йовдлин тускар отг дотран зар тәвхәр седчкәд, Гендн тоолна: күүкн геедрв гихлә, әмтн учринь медхәр седцхәх, учринь медхәр седцхәхләрн, мини му малтцхах. Тигәд, күүкпә тускар эцгнь тагчг бәәһәд, дөнн наста дөрвн зеецд мөрн геедрв гисн зар тархаж. Гендпә генн мекч седклинь медсн улс, худл-үнн хойрин заагур, кесг зүсп зәиг келж тархацхадг бәәж. «Дөрвн мер үзсн угавдн, неҗәһәд зеерд мөр көтлсп, нежәһәд зеерд мер унцхасн хойр кү хамрас цааран орсинь зервк бидн үзләвдн» гиж

зәрмснь кслдг болна. «Дөрвн зеерд мөрн йир үзгдсн уга, дәрвкҗ һал падрсн, дүмбр сәәхн күүкн һолин-уснас өрүһәр һарч йовсинь өврләвдн» гиж, зәрмснь зәнг зөөцхәнә. «Хар маңһдин һазрт хальмг көвүн бәәдгжн, нер-усинь сурхла, нууһад келҗ өгдгоҗн» — гисн зәңг чигн зәрм-зәрмдән

һарна.

Аль-бис зәңгсәс алькинь көөлдхинь медҗ ядад, Гендн гидг байн гертән генрн бәәж көгшрнә. Көгшрәд одсн наснднь күүкнь улм икәр сангдна. «Әрл» гиж күүкән шоодснь оньдин седклднь орад, оньдиндән чеежин киләсн болад, әмнднь күрәд зована. Герл Уйһн хойрин иньг, таньл күүкд чигн, көвүд чигн цуһар гейүрлдәд, хумсан зууцхасн миисмүд кевтә тагчг болцхана. Генднә хотна өөрк гер болһн ә-чимән уга, акад жигтә бүркг, атхр бәәдлтә болҗ гиҗ келгднә. Шарклата хаҗһр йовдл үондән үзүлсн Гендн шарлн хатад үкҗ гиҗ хелгднә...

Ольда, жаңһрч кевтә хоолан ясад, сүүҗән селвҗ нәәхлв. Келвр

игәд төгсж гиж санад, Долда саналдв.

— Айджа, кукн, айта гидгнь цань бәәнә,— гиҗ күүкән эцгнь төвкнулв — «Келдүрәр дарснг күләдго, көләр одсиг күләдг» гиҗ дотран са­

над Герлин экнь, холин баран болһниг гердҗ хәләнә. Тцгҗәтл, генткн нег өдр хаалһин улан тоосн^хамрин ташуд цоонгрна. Көвчтә гиигн тер-

гн көвкс-көвкс гиһәд, дарунь өөрдәд аашна. Татата дөрвн зеерднь толһаһарн наадлдад йовцхана. Жола, хазар, худрһснь җовун мөңгәр цәәлднә. Генднә герин һаза ирж зеердмүд дорасн усхлдҗ зогсцхана. Тергн деерәс Герл Уйһн хойр бууцхана. Күүкн күүнә седкл җөөлн болн хәәлңһү, тигәд Герл чирәдән кү/н үкв гнсн темдгтә, ярлзҗ инәлһн уга,

гертән/Орж ирнә. Күргнь Уйһн чигп дахлдн орҗ ирнә. «Көләр

одень игәд ирдмн, келдүрәр дарснь ксзәд чигп ирдмн биш» гиҗ келәд, күүкнә экнь бирклүлзҗ меекәрнә. Игәд, Герл гидг күүкн Уиһн гидг

күргтәһән гер-бүл- болад, гертән җнрһәд бәәж ГИЖ, түүнәс		авн	эднә
хотн кевтән сарулдсн болад бәәҗ гиж келгднә-	келәд,		Ольда,
— Тиим болжана Хар һазрин туск соңсхвр,—гиж
хоолан ясад, хөн талан һархар босв.	һарч	„_ п
— Ха-ха! — гиҗ тачкнҗ инәһәд, Шарда хораһасн		ирв.	и.уг-
тнь би соңсув. йир сән. Төгсврнь нег үлү сән. Ха-ха!		..
Инәҗәх дүүһән хәләҗ Долда чигн маасхлзв.

Если ты кончила заниматься, давай послушаем Москву, Моск у

предмайскую, Москву предпраздничную,—гиж Долда, шүлг умшжа* мет айсар келв.

64

	Эгч дү	хойр ю-бис күүндн бәәҗ столнн өөр эрвлзәд, эвтәкн	бичкн
приемник,		шуд даһмнад йовҗ болм дүңгә бичкн приемник	герәснь
һарһад, үг келүлв. Эдн эңүгән «Сәәхлә» гиж нерәдцхәнә.			Теегин
хол	Советск Союзин кесг келн әмтсин дуд Москваһас соңсгдв.
	уужмд, терүнә түмн саласин судл болһнд күрч, хөөчнрин герт тер
. дуд	олн зүсн айсар, ончта хамц байрар җиңнәд, асхрад бәәв. Теегин

сала, хотхр болһн, тедн ямаран холд бәәдг болв чигн, ик орн-нутгтаһан судцнь неги, нег киитә, хамц җирһлтә бәәнә.

Радио соңсн бәәҗ Ольдан күүкд маңһдур сән өдрлә өмсҗ кеерх бүшмүд, башмган диглҗ белдцхәв. Маңһдур өрүн-өрлә мөрн тергәрн фермд бийсән күргтхә гиҗ эцгәсн сурх болҗ эн хойр шиидцхәв.

ЖИМБИН АНДРЕИ

АХ ХӨӨЧ.

(Зурц)

Коммунизм тосхҗах цагин «Шин улсин» тускар, теднә бәәдл-жирһ- лин, авц-бәрцин тускар мана газетмүд икәр бичнә. Шин гисн үг баһчу-

дин тускар келгдҗәнә гиж, талдан ямаран чигн цәәлһвр үг угаһар кем болвчн кун сандг болх. Тиим чигн болх зөвтә, яһад гихлә, зуг баһчуд һоллж, толһалж, эврәннь иргч җирһлән эврәннь һарар тосхҗахнь

чигн унн. Иим улсин тонь баһ биш. Станокснн өөр зогсжах һурвн күүнә хойрнь, хөөнә ард дахж йовх хойр күүнә негнь, нам зөрлиәд ирсн һурвн күүнә негнь (үлгүрлхд) — мана тигәд кергләд. келәд, бичәд бәәдг «шин» улс, мөн бийәрн эс болвчн, теднд вөрхн улс болх гиҗ сангдна. Иим улс йир элвг, эдн манла хамдан бәәцхәнә, мана өмсдг хувц өмснә, мана уудг хот ууна, теднлә нег уульнцар, нег автобусар бидн йовнавдн. Эдн цуһар баһчуд чигн биш. Күүнә медән орчксн, кесг насан ре­ волюции урдк оцл цагт өңгрәсн медәтә улс чигн эдн дунд элвг.

Иим ик олн «шин» улсчн манд яһад эс үзгднә гиж сурх улс чигн олдх. Тер улсд хәрү өгхин кергт иим нег күүнә тускар ахрар келий.

...«Черноземельский» совхоз республиктән ик чинртә совхозмудин негнь. Эн совхозин ход талдан совхозмудин хөөдәс эццн-турңха биш,

болв олнас олн... Киитн үвлин зудд 3—4 сарин дуусн даҗргдад, дакад

хаврин күчн уга ээврт әрә булталдсн ноһа көөлдәд йовҗ бийән даадг арһ уга болҗ оддгуднь чигн олддмн. Энүнәс талдан кедү түрү-зүдү хөөдт учрхв. Гем-зовлң, чон-ноха чигн харһх... Эн тоот цуһар комму­

нист Бедрә Нәәмнд темдгтә.

Нәәмнә цуг баһ наснь эн, урдни «Улан хөөч» совхозин сән му хойрла тасрхан уга залһата. 1941 жил Төрскән харсгч Алдр дән экләд, әмтнә төвшүн җирһл эвдтл, Нәәмн бүкл йисн җилин туршарт эн совхозин фермин залач болҗ көдлсмн. Тигәд чигн ах хөөч Бачан Борис гемнҗ, бәрн көдлҗ чадшго, энүнә даалһврт бәәсн хурһлх хөөдиг нег дамшлтта

күүнд өгәд, Борисиг эмнлһнд йовулх кергтә гисн күүндвр һарв гижсоңссн Бедрә Нәәмн фермин конторур ирсмн.

— Нәәмн, нааран суутн. Бидн таниг хәәлһәд олж чадшго болад зог-

свдн. Бачан Борисин ормд талдан нег кү олх кергтә. Кениг орулҗ, кенд даалһҗ болхинь хамдан зөвчлий, эрт хурһл.х хөд болҗана, терүгинь ухалх кергтә,— болж фермин залач Мучкан Манҗ келв.

— Би соңсад ирвв. Борисин хөөдиг би дааҗ авнав, намд өгтн,—

5 Свет в степи

6$

гиж Бедрэ Нээмн кёләд фермин залачур хәләһәд, зөв-хәрү күләһәд зогсв. Нег баахн цагт эдн тагчг боллдад одв. Зуг көдлжәх салькн, ки-

исжәх цасн «Нәәмн, яһҗанчи, намла дөрлдхәрий» гиж шин ах хөөчлә негт бәрлдәд ноолдхар седҗшн, туск терзүрнь шилврдәд орксн метәр дараһарнь хойр дакҗ сәвәд цокад оркв. «Зогсжа, һурвдгч цоклһнь мини болх» гиж дотран санад Нәәмн мусг инәв... Эннь 1959 жилин ян­ варь сар билә. Әәмшгтә үвл өрәлдәд чигн уга цаг...

- Нәәмн урднь фермин залач көдлж йовсмн. Дакад Төрскән харсгч Алдр дәәнд 1941—45 җилмүдт йовад ирснәннь хөөтк жилмүдт чигн эврәннь үнн седкләрн, шунмһа көдлмшәрн Новосибирск области» нүүрлгч, үлгүр болгч коммунистнрин негнь бәәсмн. Юн көдлмшт, кезә, яһж көдләд, ямаран диилвр бәрж йовсинь тоолад, бичәд керг уга. Өвгрж ирәд көдлсн сүл 3—4 жилнь эн күүнә урдк цагинь чигн невчк үзүлх.

— Та ода тәв күрч йовх күн болжанат. Киитнднь даарч, халунднь цонж, теегт хөенә ард даххд зовлңгта болх. Хө хәрүлх баһчуд манд бәәнә. Болв машинә частьс сәәнәр меддг, нег тиим, медәтә, болһамжта күн мана совхозин 2-ч фермд кергтә билә. Машина шишлңг сурһуль эс дассн болвчн та терүг меднәлмт, тигәд чигн эн көдлмшт таниг оржкөд-

лтхә гиж санлавдн,—гиж Бедрә Нәәмнд 1957 жил совхозин директор,

парторганизации сегләтр хойр келв.

Нәәмн хаж!һрта гиен уга. Бийән кергләд, танас талдан болм дүңгә күн ода деерэн уга, терүнд та оч кедлтн гиж парть заахла, тер сурвр,

тер дуудвриг зуг мини күцәх керг, мини кех көдлмш гиж шииддг улсин негнь — Нээмн.

Игәд сүүдрт, эврэннь амрар, едртэн 6—7 частан көдләд бәәтхә гигәд эн көдлмшт бийән орулхла күсдундур җилдән көдлчкәд, уга, энчн

намд дегәд амр, хө хәрүлнәв гигэд, Бачан Борисин 700 хе үвлин хори киитн дотр тоолж авад пардгнь бас Бедрэ Нээмн.

1959 жилин хавр. Пуг хөд зудас эн-тер уга һарцхав, нег чигн һару угаһар төлән авцхав. Урднь эн отарт ах хееч бээсн Бачан Борис хөөдән хәрү тоолж авб. Болв ода 700 хөн биш. Эднә көдлмшин ашнь сән. Күсдундур миңһ һар тЪлһа Нээмн энүнд тоолж егв. Хойр ах хееч

байрта.

— Ода болжана... Би чигн урдк көдлмштән хәрү орнав,— гиҗкелх биш, Нээмн дэкн тохмта хуц-хурһс дааҗ авб. Энүнә некднь Һасандана һәрә — бас дамшлтта хееч. Тигэд чигн һурвн күүнә ормд хойрхулн көдләд, цуг наадк хөөчнрәсн үлү үзмжтәһәр иовдгнь эң. Дала олн юмна

эк татл уга, хойр-һурвн то үзүлчкхлә, эн хеөчнрин көдлмш бийнь илдкгдх: нег-нег толһаһас 4,5 килограмм ноос кир'пж авх бээсн болхла, эдн

7 килограмм ноос кирһж авб, чиңгнүрдсн хурпн болпн дундлад 2,5 ки­

лограмм үлү татв. Нег чигн хурһн һаруд парен уга. Бедрэ Нээмнлэ дөрлджәх ах хееч Хулхачин Илэ совхоздан бас ард үлдҗ йовх хееч биш, болв Бедрэ Нәәмнәс бийиннь дамшлтарн, көдлмшиннь үзмҗәрн

тату бээсэн бийнь чигн бурушах зев уга.

Эн кинэн, шунмһа хеөчнрин көлсн сәәнәр үнлгднә. Асрж өсксн хурһ-

днь тарһн-цадхлң болсар, ташр зураһасн үлү, сән чинртә ноос кирһж авсндан, ах хөеч йирин авдг җалв деерән еөрхн 15 минпн арслң немр меңг болһв.

Коммунист Бедрэ Нээмн эврэннь медрлэрн талдан областьсин. краимудин нүүрлгч хөөчнрәс ард үлдшгон төләд, теднә дамшлтсиг эврән медх деерән үүрмүдтән медүлх терт ик оньган өгнә. Тигэд чигн жил болһн «Хальмг үнн», «Советская Калмыкия», «Сельское хозяйство»

66

болн селәнә эдл-ахун төрмүд хаһлгч кесг журналмуд авна, цуг центральи газетмүд алдл уга умшна.

Нәәмнә герин күн, Бедрә Зула, рабкоопд көдлнә, күүкнь эн жил хальмг багшнрин училищин негдгч курс төгсәв.

* *

Буурл үүләр алгтрсн теңгрин дор Хальмгин өргн тег эргмдән эңгзах угаһар делгрәд оч. Нам хагсу теегин һаңһ халунд тесдг бор шарлжна бүр бнй-бийән дерллдәд, асхни серү күцл кеж, нег-негнәннь сүүдрт багтхар седҗәшң баглрцхана. Мөңгтрсн цаһан өвснә нүцкн бүчрмүднь

эврәпнь шонлт толһасан халун салькна аюһар нааран-цааран нәәхлүлнә. Теегин дала болен аһрусд чигн эн халунд тесж, эврә туслңг «кодлм-

-шән» кецхәхш. Одахн хадҗ хурагдсн устг өвснә ора деер нань оддг һазр уга болад прж буусн һанц һәрд күчтә хойр живрәрн сальк сөрж

сууна. Энд-тенд тосхгдсн хаша-бас үзгднә, теегин гөрәсд хаалһ керчәд гүүлдцхәнә. Ним халуна цагт гермүд бәәсн һазрт бәәх улс эрк-дарх уга керг эс харһхла, һаза һарх биш нам һазр герин полд тургләд дее-

рән ус цацад кевтхм.

Болв хөөчнрин керг типм биш. Тег энүг күн болһнд эс медгддг эврә

нуувчта авларн авлна. Соньн сәәхн, эврә жирһлтә тег! Энүнә җирһлинь

талдан улсас үлүһәр үздгнь — хөөч.

...Дотаран һазаран хойр хәләһәд урһсн бор толһан ар ташгт Бедрә Нәәмнә хөд үдлҗәнә. Ход үдлжәсн бәәрнүр өөрдүләд зогсачксн хош тергнүр райкомин сегләтрин машин өөрдв. Үдин :һаңһ халунас бийән арчлад, хош-герин дор сүүдрт аңкглж кевтсн һурвн ик ноха хошур оөрдж йовх «Газикиг» тосв. Хош-гер дотрас нег баахн ковүн һарч ирәд: «Адак!»—

гигәд хәәкрәд оркв. Ик көк барг машин дотрас һарч йовх улсиг му нүдәр хәләчкәд, көвүнур эргәд сүүлән шарвадад урднь кевтсн ормурн эргв. Ирсн гиичнриг тосҗ ирснь — Коля Жолобов. Эн ода йир арвн тав

орсн паста көвүн. Черноземельск дундин школин 7-ч класс эн жил төг-

скчкәд, амрлһнаннь цагтан Бедрә Нәәмнә отарт ирәд хө хәрүлҗәнә.

Ах хөөч буурл орад бәәсн үстә өндр, эццн хар залу. Нег баахн цагт энүнәс соңссн угмүдәс эн, эн һазадин узлд, талдан хөөчнрин көдлмшәс юуһарн чигн эс йилһрсн көдлмшнь ца-цааһан ултань, ца-цааһан өртәнь ухалсн күүнд медгднә.

— Хөд усар дутҗ бәәхш, машиһәр зөө!һәд услад бәәнәвдн,—гиҗ эн совхозин зәрм хөөчнр келцхәнә. Бедрә Нәәмнә хөөдиг бас машиһәр зөөҗ услна, болв Нәәмн игж усллһиг таасҗахш.

— Машиһәр зөөсн усар хөөдән оньдинд цаглаһинь услад бәәхв гиж ицҗ болшго. Зәрмдән машин эвдрж одна, усн уга, болв хөөдиг услх

кергтә, хөд услх цаг болад уга бәәтл зәрмдән машин ус авад күрч ирнә. Маши бәрәд бәәҗ болшго, сулдхх кергтә. Хөн малтн ус уудг цагтан уухларн сәәнәр ууна, өвс идх цагтнь идүлхлә, дурлж иднә. Тигәд чигн би хөөдән услҗах нег сән худг малтҗ авхар эс гиҗ көдлмштә гигәд хайчксн худгудас негинь ясҗ авхар бәәнәв,— гиж Нәәмн келжәнә.

Үвлзх бәәрн бәәнә. Скирдс чигн ик хол биш. Хөөдиннь идх-идхәрн зө&һәд авад бәәхугов гиж тоолжах хөөчнр чигн бәәнә.

■ Болв теднә тоод ах хеөч Бедрә Нәәмниг орулҗ болшго. Эн эврәннь хөөдт идх өвсинь оданас авн зөөлһҗәнә. Үвлин нег зудта өдр хот уга

бәәсн хөн намрин букл сардан урһасн өөкн, махан геедм гиҗ эн дадмг хөөч келнә. Терүг меддг Нәәмнд ход асрлһна халхар ямаран чигн ба­

ахн, керго төр гиж төрүн уга.

— Цаадкан тоолл уга, «керго юмн» гигәд малын асрлтд хойр-негн бичкн энду һарһчкхла, зуд-зурхнас, гем-зовлңгас нег чнгн толһа хәлт-

5*

67

рүлл уга 'һарһнав гиҗ ицхд әәмшгтә,— гиж. Нәәмн эврәннь нөкднрән

оньдинд саглулна.

...Хөд босх цаг болв. Хөөч Коля хөөдүр өөрдв. Идшлх цаган меддг

хөд цувлдад босцхав.	,
—Чи хөөдән өмәрүләд, тер үзгджәсн толһан кец хәләһәд авад пар.

Би сән өвстә һазр олвв. Мухараевин бригадур оч терүгән трактористнрт зааж, өгнәв,—- гиҗ келәд, Нәәмн дорд-ар үзг хәләһәд һарв.

— Мана күүнд цуһар кергтә, цуг көдлмшт орлцдг, цуг көдлмшиг

эврәһән гиҗ тоолдг күн,— гиҗ келәд хөөч һасандан һәрә ииәмсклв.

— Тиим... амр уга седклтә күн,— гиҗ келәд сегләтр машиндән орад суув...

* ♦ *

Бедрә Нәәмн дөч һар хилд көдлж. йовх күн. Энүнә жирһлин хаалһла таньлдх күн нег баахн цагт бийләнь харһад күүндхмн, гертнь дүрәтә бәәх күндллһнә кесг олн грамотсинь хәләхмн, эн гвардейцин бичкн хәәрцгт шин кевтән дүрәтә бәәх «За боевые заслуги», «За победу над Германией...», «За доблестный труд...», «За оборону Сталинграда» медальмудинь үзхмн.

Нәәмнлә бийләнь харһад күүндхмн гиҗ келдгм — энүнә байнь бийиннь тускар келен цөн үгинь газетәс соңсчкад бәлго, энүг 'бийинь үз-

хлә, эн күн бийиннь тускар эс келсн, болв кергтә кесг сән темдг өгх

гиҗ сангдна; нег баахн цагт гиҗ, келдгм — Нәәмн күүнлә күүндшго: хөөдән услнав, хөөдән идүлнәв, хөөдән... хөөдән... гигәд йовж. одхнь нирин медгджәнә. Ташр деернь Нәәмн бийнь бийиньн сән тоотан йир хатярар меддг улсин негнь.

— Нәәмн, та эврәннь амр уга седкләрн, завсрлт уга көдлмшәрн эврәннь хүв тәвцән социализмин тосхлтд өгвт, коммунизмин тосхлтд өг-

жәнәт,- гихләтн эн төрүн иткхн уга.

_ Ода нег цөн ж.иләс эврәннь зөвтә амрлпндан һархт,— гиж, төрүн

бичә келтн, өөлх.

Медәтә болвчн цаган дахад игәд шинрәд иовдг улс элвг болтха гиж йөрәй.

ЗЕВ

(Келвр)

— Киитнднь көрчксн, халунднь цончксн, му сән хойриг үзн йилһчкдг,

талданар, амрар келхд, бәәдл-жирһлиг дегәд сәәнәр меддг улс мадн дунд цөн бишинь, теднәс әмтн үлгүр авх, тедниг әмтн дахх зөвтәһинь

би студент цагтан чигн меддг биләв. Сур'һул>	төгскәҗ	һархдм	иим
бәәдлтә утхта бүлән үгмүдән институтин директор бас		келлүс.	Иим

үгмүд ахнрасн, аавнрасн чигн соңсдг биләв. Эндр болхла эн... Нег совхоздан арв һар җилдән директор болҗ көдлжәх эн өндр хар залуһин келҗәх үгмүднь бас тиим авцта... Иим бәәдлтә хәләцтә, иим бәәдлтә келтә күн ю эс үзхв, ю эс медхв, энүнә эн һалзн ик толпаднь юн эс багтхв!.. Минь ним улсин тускар тиим җөөлн, әрүн үгмүд би соңсад эс йовсн болхий! Тер бәәдл-җирһл сәәнәр меддг улсин негнь эн палзн тол­ па бийнь болдт бәәдлтә биший?!

Селэнэ эдл-ахун институт төгскәд совхозд көдлх болҗ ирсн Цернэ нарн түрүн өдртән директории хорад сууна. Җирһлүр күргдг адрута

68