1962 1-2 теегин герл

чагчм хаалһд орҗ Нарн нег чигн ишкм кеһәд уга, тигәд чигн эн иим тоолврт эзлгдәд суусн болх...

Совхозин медрлтә, шунмһа, дамшлтта улсин тускар Нарнд эндр ди­ ректор бас келв. Нарна санжасиг мел үзчксн кевтәһәр, терүнә тоолвриг цааранднь тархаҗ цәәлһжәсншң: «Бидн тиим сән улсиг зәрмдән үзхшивдн, талдан улсас йил'һҗ чадхшивдн. Мана нег тартгмдн тер гиҗ келәд, куүнә келсн үгин чинринь эн баахн көвүн медҗәнү аль угай гисн хәләцәр кемжәлж хәләв.

«Мана нег тартгмдн тер... нег тартгмдн...» — гиҗ Нарн дотран хойрһурв давтв.

...Дорҗнн көдлх болж ирсн совхоз — олн зүсн малта ик эдл-аху, кесг жилин туршарт Хальмг республикин күндллһнә доскас бууһад уга. Энунә директорнь эврәннь кедлмшән меддг һардачнрин негнь болж республиктэн тоолгдна. Эн буурл орад бәәсн нимтр хар үстә, хурц хойр хар нүдтә, Нарнас ядхдан херн тавн насн ах, вндр хар залу. Тер херн тавн наснаннь тавинь Төрскән харстч Алдр дәәнд өңгрәж. Бийнь ода отставкд бээх майор. Наадк сүл хөрн җилән цугтнь гишң эн совхозин өслтд, делгрүллтд өгҗ. Минь эн сүл җилмүд эн хойран хоорнд шивэ метэр зогсчкад, нег институт төгскәд, нег ижл медрл авсн хойр куугзааглҗахиг кун болһна нуди узшгонь чигн ил бээсмн. Зуг эн жилмүд Давай Санҗин нүдинь хурцдулад, чикинь сонрдулад, сүл цен җилмүд энүнә усинь чигн мөңгтрүләд, кезэ нег цагт баахн, бас эн Нарна чирэлэ эдл иим сәәхн тингр, шинкән көкрсн теегин сээхн цецгэ мет бээсн чирэд өру-серү хойр кесг хаалһ татад орксмн. Өргән һарарн тушәд, чамур ширтәд, арһул игәд, сурһад-сундлад келәд суухларн, чини зуг һазак дүричн үзәд, зуг келсн үгичн сонсад бәәжәхш, чини цуг ухан-седк- личн үзҗәнә, эн көвүн ю кеж чадх гиж чамаг кемҗәлжәнә гиҗ Нарнд келдг күн чигн эн саамд эднә хаҗуд уга билә. Эн тоотд энүг бас сүл җилмүд дасхла.

Болв хамдан көдлх зөвтә директор агроном хойрин күр зөвәр таарта болла. Санҗ нам үгин эвәр әәрмд йовсан сергәһәд, эврәннь җирһлин үүлдврин тускар келхләрн, генералин белг гиж өгсн арвн хойр иртә, ясн иштә туңһрг столиннь хора-һас һарһҗ авад: «Генералин егсн белг»,— гиҗ келәд Нарна емн тәвсн бәәнәлм.

«Эн баахн көвүн намла таньлдад уга, нег өдр чигн көдләд уга бәәж

юуһарн игәд	намаг иткүләд орква?» — гисн ухан, эврәннь тускар
келхдән урднь эс дурлдг Санҗиг чигн тигхд алңгтрулад орксмн.
...Генерал	белг өгсн болҗана.., мана директор ямаран! — гиж Нарн

тигхдән бахтҗ санла.

Тер өдр тигәд өңгрлә. Сар давна, җил болна, хойрдгчнь эклнә, һурвдгчнь... Совхозин директор медрлтә, шунмһа һардачнрин негнь болад тоолгдата. Совхозин мал-гер, эдл-аху бас нүүрлгчий?..

ж ж Ж

Үвләр төрх хөөдин көг эклчксн, көдлмшин нег гүргу цаг—февраль. Терз һатц шуукрсн киитн салькн гиинәд дуулад бәәсн болж соңсгдна. Эн салькна күчәр хутхлдсн элсн цасн хойр совхозин нег хотн хөөнә Хашан уүднд эргҗ, нсгт птин һарсн нилх хурһдин эм авхар ирсн үкл МСТӘр хурһчллдна. Эндр сө төрх гиж ЙПЛһҗ авсн хеөдиннь өөр сөөни Дуусп чирм гил уга суух ах хөөч совхозин директории чесж дотран керлДәд сууна.Соңсхад келхлә—кен иткхв, нөкд хеөчнрпь бит нам бийнь чигн

69

эн сө унтсн уга. Эн совхозин тууж энүнд сәәхн темдгтә. Дәәнә ө> н үрдсн эн совхоз түрүн болж хойрхн мин!һн хөөтә бәәсн. Совхозд түрүн дир­ ектор болҗ Керән Санж көдлжәсн, тер директор совхозиг толпалҗ ядад квдлмшәсн сулдхгдсн, тигәд чигн терүг, «керг уга Санж» гиж совхозин көдләчнр нерәдсн, терүнә хөөн ирсн директор бас Санж.... Даван Санж...

Эннь ода чигн көдлә, бүкл 15—16 жилд көдлжәх... Энүг ирсн дарунь «Кергтә» Санж, гиж колхозин көдләчнр нерәдцхәлә. Эн тиим «кергтә» директор бәәснь алдг уга... Кергтә бәәснь... Ода?! Мана совхоз ард хоцрҗ йовх совхозмудин негнь болв. Хойр жил дараһарнь государствд һару өгчквдн. Директор мууһар көдлдг болсар иим уршг һаржахий? Би партин-бүрдәмжин сегләтр... Мини тату-тартг болхий? Эн тоолврасн

чочн тусад Санл босв. Хустг шатаһад хәләхлә, сөөни өрәл давад йир һурвн час болҗ. Салькн урдк кевтән шуукрата.

— Энүнә зудлҗах цагинь ухаллт! Ода арвн хурһн теңкәд одх билә,— гиж санад, хәрү орн деерән ирәд кевтв.

Болв энүнә нөр урдк кевтән күрсн уга. Совхоз я'һад ард үлдәд, жил ирвәс буйсад йовдв гисн сурвртан би кесг цагас нааран хәрү хәәһәд

ухалатав, болв «Кергтэ» Санҗ «Керг уга» болен болхий гисн ухай намд

орад уга... Акад юмн... «Кергтэ», «керго» гигэд шофер Николайин өгәд бәәдг нерн эн... Хм...

Санл дакад өндЭһәд суув. Дакад эврэннь тоолвртан орв.— Партин бүрдәмҗ сүл жилин дотр совхозин көдлмшин тату-тартгин тускар ик чинртә арвад дүңгә шиидвр һарһв... директории көдлмшинь шалһад, тату-тартгинь за аж, келцхэлэ. Болв... болв тер шиидврмүдлә директор

таарсн бээдл пар сн уга... Нег дакҗ Санҗ юн гиж келдг билэ?., э-э...

Даван Санжиг ода ирҗ үрәҗ чаддмн бишт, намаг трест меднэ, цуг рес­ публик меднә гидг бишии!.. Тигҗ. келх дурнь яһж күрсн болхви? хм...

хм... «цуһар медиа» гисн үг Санҗин келх үг гиҗ сандм уга билальв. Болв «бив», «намас үлү күн уга» гисн ухан Санҗд ода баана. Нам ода, эн сүүлд болен йовдлиг тооллт... бүкл һурвн җилдән көдләд уга бәэж, бив гигэд бээдг'бичкн көвүг ах зоотехникт орулулҗ оркв... тигчкэд трестин заквр гинэ. Трест директории селвгэр теруг ах зоотехникт орулжа-

налм. Нарн совхозин кедлэчнр тааегдхш, йир модьрун, амт дэврсн үгтә,

бийәсн талдан күн ю чигн медхш гиҗ санна, тернь нам Санжин бийиннь үг соңсдган ууржана. Тер халхинь Санҗ үзҗәхш, Нарна тускар би эврэн кесг келвшв.., партиин хургт чигн келлэв, коммунистнр келцхэлэ, болв директории келдг үгнь. сән көдлмшч, шунмһа,. күцәмҗтә... ба<һ күн бийиннь заңган чикләд авх... Санҗин өгдг хәрүнь эн болҗана... Баһ

наста специалистиг өөдән һарлхд би хаҗһр гиҗ. бәәхшив, болв Нарн ода деерән һардж чадшго. «Мини тегскәсн институт Нарн төгскәҗ, медр-

лтә»—гиҗ Санҗ бас нег дакж келв. Мһад, юн төләд тигҗ келҗәхмб? Я'.һад? Эднә төгскәсн институт ямарамб? 1алдамб? Акад юмн!.. Би Сан­

жиг сәәхн меддг бәәнәлмн. Бүкл тавн жилд хамдан әәрмд йоввдн. 1943 җил лейтенант йовсн Даван Санж 1945 җилин эклцәр полкин ко­

мандир, майор нертә болчксн биший. Майор Даваев гигэд цуг мана

Украинск фронт меддг бәәсн бәәнәлм. «Даваевлә әдләр немшиг цок- т»,— гиҗ генерал Творцов келдг... Туңһргарн белг өгсн... Ик үнтә белг биш, болв генерал хавтхасн һарһад офицер болһнд белгэн өгэд иовхш-

лм. Ода... ода... Урдни нег-негән медәд, көдләд	бәәдг	я үс^я
эн болҗана. Бн эндүрҗэдг болхий? Буру зев	хоириг иилһдг	уурсн

чигн болхв... Нарн чцгн көдлҗ чадх көвүн болх... Болв энүнд дамшлт уга, дамшлт авхар чигн седхш, кергтэ гиж санжахм чигн уга.1ернь худлии? Үнн. Шидрхн мана тер медәтә зөөчиг «чи-бииднь» күрәдму келҗ. «Чй ю чигн эс меддг күнч» — гидг болҗана.

70

Тор өвгпь хөәнә ард насан чиләжәх, Нарна нег чигн дакҗ узәд угаг

кесг дакж үзсн, нег чигн дакҗ соңсад угаг кесг дакҗ соңссн кун. Нарн нань кеду энду һарһжана... Тер тоотинь директор узхш. Нам уздг һазр, цаг чигп эпунд угалм. Э-э... Альд узхв тер?! Хойр-һурвн жиләс нааран отармуд эргдгән, нам фермсин конторур оддган уурва... Эн иим кун биш

бәәсп бәәнәлм...

Герин эрсд елгәтә ик*хар час тав цокв. Совхозин партии бурдәм- - җин сегләтр адһмтаһар хувцан өмсәд <һарв. Салькн улм чаңһрад, шуурһн орн-шуурад бәәнә. «Совхозин малый бәәдл» коммунистнрин хургин

'һол төрнь болв.

— Цөн жпл хооран улгүр болҗ йовсн совхоз ода эврәннь зура күцәх бәәтхә, нам сул җилмүдт государствд дала болен һару өгдг болв. Ода мана малмуд ик әәмшглә харһжана. Хаша-хаац дулан эс болсар, дамшлт уга ах зоотехник Цернә Нарн эврәннь энду уулдврмүдәрн, сов­ хозин директории ямаран чигн ул уга «дөңгәр» иим ик әәмшглә харһулв. Эдл-аху сәәнәр меддг, цугтадмдн кундтэд тоолгддг мана директор сул жилмудт күч-көлсчнрәс, эдл-ахуһасн бийнь онцрад, эврэннь кедлмштән энд-тендәс ирсн зәигәр аш кеһәд конторт сууна. Цуг керг-териг

ода ах зоотехник болж квдлҗәх Цернә Нарнд даалһна. Октябрь—де­ кабрь сармудт болен партии хургудин шиидвриг совхозин дирекц ку-

цэсн уга гиж коммунистнр келцхэв.

— Совхозин директориг хойр жилэс нааран узэд угав,— гиҗ хөөч

коммунист Бадан Һучн келв.

— Хаша-хаацан яснав гихләм, шишлң бригад ирхм гигэд ах зоо­ техник намаг аңхрулад бээж, ода шин һарсн хурһд авдг дулан хаша уга улдэв,— гиж ах хөөч Мацга Нпмгр келв. Директор отармуд эс эргдг болсар би амрчанав гиж шофер Николай келнэ,— гиҗ келен нег куунэ дун зал дундас һарв. Түрүн босҗ үг келен коммунистнрт Санж суусн ормасн эврэннь эс зөвшәрҗәх хәрүһән өгә бәәлә. Дакад сүл алднднь аль хаҗһран медҗәхмб, аль хургин диг-дараһар боле гнҗәхмб — сөрлцдгән уурад блокнотан һарһҗ авад терүндән цаг-цагар нег темдг кечкәд суув.

Директор, ах агроном хойрдад үг өгх кергтә гиж партңйн бүрдәмжин сегләтр зарлв.

— Ним хург мана кесгин цагас нааран болад уга билә. Мана ком-

мунпстнр игҗ ншшңһүгәр, бүрдәмжтәһәр хургтан орлцлһн совхозин эдл-ахун бәәдл эдниг унндән саглулжана гиен уха намд орулҗана,— гиж директор үгән эклв.

— Сагл^ ик әәмшгтә юмн уга,—гиж эндк бәәрнәсн келсн ах зоотехникин дун сонсгдв.

— Та болһатн, юн болҗахинь ода чигн медәд уга болхлатн— йир му,— гиж хургин тол'Ьач энүг сергв. Директор совхозин тату-тартгин тускар келәд, тер тату-тартгин учр-утхинь эврәһэрн цәәлһв.

— Сүл цагт мууһар көдлжәсән би ода ирж медҗәнәв, дакад ах зоо­ техники дегәд икәр ицсндән ик энду һарһҗв гиж директор үгән төгскәв.

Хургин толһач ах зоотехника үг өгв, болв директории сүл үг соңссн Нарн «келдг уг угав» гиҗ хәрүцв.

Совхозин директор Даван Санж ик эндуһәрн, килмҗ уга көдлмшәрн, партии хургудин шиидврмүд тату-тартгар куцәһәд бәәсәрн совхозин эдл-ахуг ик әәмшгтә бәәдллә харһулснднь энүнд чанһ шоодвр өгх, бас эдү дүнгә хаҗһр һарһсн, ташр ик өгтм, модьрун үүлдвр һарһад йовсн

ах зоотехник Цернә Нарниг квдлмшәснь сулдхад дорагшан көдлмшт орулх төр сурвр кех шиидвр партии хург авб.

71

	♦ ♦ *
™»	Эвоә-эвоа тоолвотан диилгдсн сегләтр чигн, ах зоотехник чигн кес-
	Директории һанцхн эидрк биш. урдк цагинь дегад

сәәхн меддг Санл энүнә цуг жирһлин хаалһинь тоолна... Болв өдгә цагин көдлмшин ашар хург ода болжаналм. Санжла адль күн бш ән чикләд авч эс чадхий гисн тоолвр энүнә таслгч ицлнь болж. зогсв.

Директор нам хәрсн уга. Эн эврәннь кабинетд орж ирәд шам шатал

уга бас кесгтән суув. Өрәи такас ду һарцхав.

— Урдни болхла иим цагт босад хөөнә хошмуд эргәд |һардг... Өдр

сө гиснь намд йилһл уга болдг биший! Урдни цагт. Ода... Урдни ода гисн хойр үг эврәннь чинрәрн ик йилһвртә болх зөвтә. Кемр көдлмшч

урдн цагт нег норм күцәдг бәәсн болхла, ода хойр—һурваг күцәнә. Кемр нег көдлмшч урдни нег станокт көдлдг бәәсн болхла, ода арвн станокт көдлнә. Би?.. Би урдни сәәнәр көдлдг болад мана совхоз нүүрлгч бәәсн болхла, ода... Ода би мууһар кедлсәр, мууһар һарддг болсар совхоз ард үлдәд йовдг...

Санҗ арһул босад терзүр өөрдв. һаза урдк кевтән харКһу. Удсн уга — радион ә сонсгдв. Кремлин час цокв, дарунь Гимн эклв.

— «Би нам кесгәс нааран Гимн соцсад угав, сәәхн дун», гиҗ санад Санҗ стол дерләд кевтв.

...Директории кабинетд Нәәмнә Санлиг орҗ ирхд, өр цәәҗәлә. Стол дерләд унтсн директор һазаһас орҗ ирсн күүнә әәһәс серн: «Санл, мендвч, сән хонвчи?» —гиж өмнк ө-һундл уга дууһарн сурв.

— Менд хонва. Чи яһад эс хәрсмчи? Юн 'болҗана? Хург чамаг

энүнд хонулву? гиҗ алң болен, ташр шоодсн дууһар парторг сурв.

Намаг эс келҗ, чи биичн яһад эс унтвчи? — гиж директор, парт* оргин чирәһүр хәлән, сурв.

— Бий? Би... унтвв...

Нег баахн зуур цагт тагчг сууцхав.

Хөрн жилд хамдан нег әәмшгтә, нег байрта бәәсн хойр иньг хойр үр. эндү угаһар нег-негнәннь дотрк уха медҗәхнь лавта. Тигәд чйгн сурсн

сурврмудтан худл хәрү өгҗ ядлдад, мусг инәлдчкәд ә тасрлдад бәәдгнь эн.

Нег баахн цагт тагчг сууцхаснаннь хөөн:

Парторг! гиж, директор энүг кеҗәх көдлмшәрнь түрүн болж не* рәдҗ дуудад:— Мә, чамд өгчәнәнв. Мини белг...—гиҗ келн, столан секәд ясн иштә туңһрган һарһад парторгин өмннь тәвб.

Олн эмтн цуглрсн һазрт совхоэин төр хаһлҗасн цагт чигн зуг нерәрнь —Санл гиж дууддг директор эндр, минь эндр эврәннь ясн иштә туңһрган энүнд өгхәр седхләрн парторг гиҗ дуудсинь шалһхд дегәд кецү. Ташр, тигҗ. дуудснд Санл бийнь чигн алңгтрсн уга. Эн саамд зу тигҗ дуудх чигн бәәсн болхугов...

Санл эн туңһргинь бас эн столин хора дотр 'һурвн җил хооран үзлә.

— «Белглҗ унулсн мөрнә шүдинь хәләдмн биш», болв би хәләнәв,— гиҗ келәд Санл энүг авад ир болһнинь һарһад, арчад, ирмүд деернь энд-тенд унсн толвсур заа'Ьад:— Сармтад оч,— гив.

«Партин хургт намаг шалһҗахшч, энчн	туңһрг», гиҗ	директор,
хар уга седкләсн инәмсклҗ келәд, Санлин ээм деер һаран тәвб.			гичкәд
— Зев... эн зев цааран гүүнд орсн уга болх гиж санҗанав,
Санл хәрү күләсн хәләцәр Санҗур ширтв.	чигн чамд бәә	,	гигәд
— Чини нүдн миниһәс хурц, зев /һарһх арһ

Санҗиг экләд келхләнь: «Болһаҗа, бичә кел! Мана хаалһ ода деерән салад уга. Эн зевичн бидн хамдан һарһхвдн. Я’һж һарпхиг дакад күүн

72

дий. Ода хэр... амр,— гиҗ келэд Санл директории дал деер һаран тэ-

вәд, хэртхэ гиен докья өгв.

Цөн әмсхл өнгрснә хөөн парткомин терз тусар мөңгтрсн ут хар уса и хәрү цокж сөргсн өндр хар залу зүтклттә шулун ишкдлэр ишкэд йовад

одв.

«Төрекән харегч Алдр дээнд эврэннь хортнур дэврсн цагтан салдсн-

ран дахулчкен майор минь эн йовдларн адһдм.

Дээнд эвдрсн совхозин эдл-аху тосхлһнд күч-көлсчнрән дахулчкен директор, бас Даван Санж, мел эн йовдларн адһдм.

«Альднь болв чигн диилвр бэрдм», гиж бийнь бийдән соңсхҗ келэд, ик деерәс, ууһар, сана авсар саналдчкад, парторг хәрү ирэд стул деерэн суув...

САҢҺЖИН БОСЯ

ДУРНИ ДИИЛВР

Делгр — хо цаһан чирәтә, бийдән зөв ур'Ьцта, шулун-шудрмг, илмһә заңгта баахн бер. һурв жилин туршарт эн балһсна тосхлһна халхд шалдачар көдләд сән нүднд үзгдә. Делгр хәрд һарад сән җил болад уга. Күргнь бас баһ наста, һартан эрдмтә—сансан урлҗ чаддг баах.-.- көвүн.

Хаврин түрүн. Хамг әмтн тоот ичәнәсн һарсн, дулан таалта нарнд

зооһан тинилһж, талваҗах цаг, Теегин тегш соньн аһуһар телән дахулсн малмуд делгү идшлснь бас үзгдцхәнә. Ним таалмжта кемд, тер дотр тосхачнрин байр бас икдәд, дулан аһарт дүүвр көдлмш күцәҗ, цеңгнсн олн дунь дүрклсн олн әәтә машидин дуунла негдж холас сергәтә шууга татна.

Эн өдрмүдин негнд Делгрин көдлҗәсн бригад үүрмүдәрн үдән хотин кем болад, «Цаг» гиҗ келлдәд, зер-зевән хуралдад, зерг цуглрад ирцхәв. Эн кемлә даңгин эдн талапшан пошт зөөдг баахн күүкн, ташадан өлгәтә зузан хар суумкасн серглңг чирә һарч маасхлзад, өрүн барлсн, одачн ширнь хагсад уга шин газетиг һарһҗ өгәд, адһс гиж ардаран эргәд, дарук бригад талагшак давад одв.

Делгр газетиг тосж авн агчмин зуур тудс гигәд, нүр халхарнь нүднә хәләнән гүүлгәд оркв. Эн кемлә эрвс гигәд газетин мердәр ик-нк барта үзгдәр бичсн кесг таньдг, эс таньдг олн күүнә нерд тод гигәд тодрха үзгдәд одцхав.

— Алңг,— гиҗ Делгр амлад ардаснь: «Эврә сән дурар республикдән малын асрлһнд малчнр кергтаһинь бидн медж, эврәннь эв-арһдан бидн ицж, даалһсн көдлмщтнь чидлән әрвлл уга көдлх сана зүүввдн. Мана седвәр дөңгнҗ мана ардас баһ наста балһсна баһчудиг ардасн

ирх гиж ицҗәнәвдн»,— гисн цөн бүлән үгмүд нег книһәр Делгр дүргүләд умшад оркв.

Агчмин зуур баахн бер уха1һан ардаснь туңһаж: «Мел һәрә ман хойрад бичсн мет бәәҗ. Маниг эс денгнхлә, тигәд кен эдниг дөңгнхм. Мана насн залу, кел-һар эрүл, күүкд-шуухд уга, кендән бидн боогдсн болхмб, нам ичкевт»,— гиҗ санн, нег мөслсәр газетиг көркн һарарн

эвлҗ дөрв нуЪлад, деерк хувцнаннь хортан дүрн герәдән ад<һв.

Герэдән өөрдж ирәд, гериннь үүдиг секәтә бәәхинь бер үзчкәд, адһс

гиж байртаһар орв. Гер дотр цаһан бүркәһәр бүркәтә столин ард Һәрә улан-улан арвада цаасн мөңгиг эркә хумха хойр хурһан нульмстҗ тоолн бәәж, толһаһан деегшән өргл уга: «Делгр, шулуһар хотан ке»,— гив.

73

— Адһс гиж Делгр һаран уһан йовж, алнтрж хәләһәд. «Юн ним дала

мөңгнд орсмчи, шаңһай?»— гиж тогтун дууһар сурв.		Л111/пп,,п
— А, эний? — гиҗ деер авитаһар һәрә	маасхлзад, эн	ецс Мр
Дорҗ өвгнә герин өрк бүркәд авсн мөңгн,	яһна, му биш эси	. гиж.

келн улан цаасдиг өөрән өргәд саржгнулад оркв.

— Дорҗ өвгнә? Юн үг келжәснчн энв, һәрә минь. Ичкевт, тиим көг-

шн өвгнәс күн бас мөңг авдви? — гиҗ Делгр алңгтрад, хойр төгрг хар

нүдәрн күртән негт хәәчләд оркв.

— Басл геннч'. Ю өвржәснчн энв. Өңгәр бүкл герин өрк	бүркәд
суух би теднд өртәй?— гиж һәрә келәд, ик үүдвр кеһәд мөрә	авсн күн

мет; бийән зөвт авад сән залуһин бәәдл һарад одв.

— Өртә бишв гинчи? Ямаран ик өртә \болхвдн! Тиим өвгнд өрк биш, өркәс болх, бүкл гер тосхҗ өгв гиҗ гем уга. Эңдр өдр дүүврдәд бәәдг мана жирһлин күчн тигәд кенә гиж санжанч? Теднчн, дәәнд өгрәд, көдлмшт көлстәд, эн йосиг хойр һарарн мана альхнд авч ирҗ бәрүлсн улсм. Тигәд, терүнә хөөт бийд, көдлмшин хөөн кесн хойр-һурвн часа

•көлсән мөңгнд хулддв? Әмтн соңсхла маниг, һәрә, юн гих! — гиҗ Делгр хамдан гер-мал болснас нааран «чи ямарамч» гиҗ үг эс келдг бийнь эн саамд һәрә алңг болмар зөвәр шүрүн үг келәд оркв.

Зөв үгд башрдсн һәрә, бийән зөвт авч:

Бидн одачн коммунизмд күцц >күрәд угалм,— гиҗ гергән дамбрлн, һартк мөңгән адпж дарунь дотр хавтхдан дүрв.

Эн хоорнд уханаснь һарч одсн газет, Делгрин уханд хәрү орад, Делгр газетиг делгәд һәрән өмн секв.

Мә, умш, айта гидг седвәр, гиҗ келн бичәтә нердиг хурһарн

һәрәд заав. Мел чик уха зүүжәцхәнә. Хальмгт нег үлгүр бәәнә эсий’.

«зөвтә үгд зүркн ханна, зөв махлад толһа 'ханна» гиж? Яһсн хурц келтә

күүнә келсн үлгүр болхв. Москва чигн кенд эс эңкр, тер бийнь Москван баһчуд бас балһсан үлдәһәд, целинн, ар север, аль биш эмнг һазрин

. холд, көдлмшин күндд юдцхаһад, ямаран ик тусан төрскндән күогнә,— гиж Делгриг седкл таалсн ухаһан күцц келәд уга бәәтл, һәрә умшжасн газетән дун угаһар хажу талагшан түлкчкәд, ормднь хот уух бәәр

белдв.

Делгр терүгинь нүднәннь хәләцәр үзә бәәсн бийнь дор ормасн көндрл уга:— Нидн жил мана республикд зөв-зөвәр мал һарутҗ. Терүнә һол учрнь мал харж-хәрүлдг улс тартг болсна учр. Одачн малый хорл-

тнь ууржахш. Республикд хәләсн	олз орхин ах	халхнь —малый халх,
тер тигәд өслтнь баһрад бәәхлә,	олна тосхҗах	коммунизмин тосхлтд

тартг болх зөвтә. Тер тартг мана ичр. Дөңгнхм эн баһчудин седвәрЧик ухата күн болвас эн төриг бапчуд дотр эс дөңгнхнь уга болх-

Бидн бас йовхмн, — гиж Делгр, һәрә талагшан өөрдҗ, седклим мед гисн бәәдләр, арһул җөөлн дууһарн келв.

Өмнк кевтән суусн һәрә, чикн (уга күн кевтә, гергнәннь эңкрлҗ седкл зүркн хойрасн таслад һарһҗ келсн цөн үгд, хар-цаһан хәрү уга тагчг суув. Аш сүүлднь эн адһҗ:

— Хотан вкәр бәнч, угай? — гиҗ шүрүлкж..— Чамла үг күүндәд ша-

льшад суудг цол уга. Цаачн эндр бас нег күүнә беш	кех	боллав. Зуг
кишго хатуч улс болх өңгтә, үнинь татулад бәәнә,	гичкәд һатц уха
туңһаһад, бәәдлнь, кех бешиннь үнән батлсар суув-		ЭГЗНПНӘД
— Зүркнәнчн ормд мөңгн өс урһсн болхнь келси Ү™М

Чамд би төртә үг келжәнм болад, Делгрин дунь һундлта кевәр э зңпнәд

бахлуртнь шахгдад одв.	..
— Ха, ха! Юунд һундҗахмч. Намд хен керго,	менгн кергтә. Мөңгт

74

кун тамин амн деер чигн жнрһдгиг медхшчи, хээмн минь,—гиҗ хәрү

һәрә уха зааһад, көндә инәдәр гериг дүүргәд оркв.

_ Эндүрҗәнәч. Тер үлгүрчн хуучлдж одла. Ода болхла, олнд зөв кесн күн орчлнгд хөвтәнь гнж келҗ бблхмн,— гиҗ Делгр дарг угаһар

хәрүцв.		,	и
_	Хуучна цаг уга	болв чигн мөңгн төрт бәәһәлм. Мөңгн уга жирпл
уга	Удлго «Волг»	хулдҗ авхув. Әмндән машитә	гидг эвртә сән

10МН. Маши авчкад кү зөөһәд, мөңгн...—гиж үгән арһдулад эн гергнүрп

көркн хәләцәр хәләв.

— Намд болхла, көдслн көлснәсм үнтәнь уга. Үлү мөңгн чигн, гилвксн машин чигн нанд керго, нама теднч авлхш. Терчн кезәнк авлһч, арсмч улсин авъяс,— гиҗ келһнләнь, һәрә өндс гиҗ босад санамр зогсҗасн гергән шүрүн һарарн түлкәд, цань бәәсн хәәстә хотан бипәдән өөртхв. Делгр шүрүтә күүнә һарин күчнд хооран цухргдад, һатц өрән туск үүд оч тулад, дор ормдан цаһан мөнгн болен цегән нульмсан көркн

хойр халх деегәрн һоожулв.

Гергнәннь һундлд эс оньган өгсн күргнь, шин кех бешиннь үн цокл-

дхар һарн, дарунь харань тасрв.

Кесг цагтан һәрән шүрүлксн йовдл Делгрпн уханас һарч өгл уга,

санхнь-санхнь седклинь һундаһад, хойр нүднәснь заядар бүлән нульмсн цальград йовв. Болв кесг толһадан орсн һәрән туск хар ухаг бийәсн көөһәд, һәрән пнгт хар үсинь, өндр нурһинь, керкн чирәһинь өмнән үзж, өмнк кевәрн зүркән өгсн цевр эңкр дуран тер кевтнь хадһлхар

Делгр зүткв.

Цөөк хонсн хөөн Делгр седсн ухаһан күцәж, кесг үр ковүд-күүкдлэ- һән совхозмудар малый асрулд (һарцхав. Делгр хажудан хойр кввүн, нег баахп күүктә «Уралана» совхозин хөөнә кошарт ирв. Энд ах хөөч болж

зөвин медәтә Нимгр өвгн бәәж.

Зөргтә, баһ наста баһчудин һарт аль чнгн көдлмш өргмжтә.кевәр бүтж, өдр нрвәс өсәд, өргжв. Эднә хәрүлдг хоөдин асрул өмнкәсн они йил*һәтә кевәр ясрад, х-еөднь чинәтә, төлән дахулсн, тег, царңгуд бүтәһәд йовв. Ә-чимән уга юмннь бәәсн кошарт асхн болһн дун, домбрин айс цеңгнәд, баһчудин баһ насна байр, жирһл дииләд, бәәдл-жирһлинь

хүврәһәд негл судцар гүүсн шин цусн мет соляд оркв.

Цаг адһад хавр давад зун эклв. Зуна цагт хөөнә асрул дегд нәрн. Асхн өрүни серүһәр хәрүлх, өдрт хойр, һурв услх, тер хоорндан цоларнь үвлә хотинь хөөдт белдх, амрарнь келхд, унсн махлаһан ергдг цол уга.

Нег иим өдр асхнднь ора, Делгриг х^өөдән хошднь орулад, эврә дасмһа тогтун йовдларн арһул гер талан өөрдж йовтл, тус өмннь нег

күүнә баран бархлзад одв. Делгр өөрдҗ ирн «кемб» гисн дуунд өмнәснь «бнв» гиҗ келсн күүнә баран Делгр талагшан еөрдв. Агчмин дунд

һарсн дун Делгрин чикнд күрм цацу, Делгрин хойр көлнь сулдад, чирәнь һал асад, толһань эргсн болад одв.

— Дәрк туслтн, яһҗасм энв,— гиҗ Делгр бийдән өврн, нам чирәһәсн <һарсн өңгим хаҗуһин күн эс үзсн сән болвш,— гиҗ ухалн герин үүднә оньс таальв.

— Гер дотр дүүвртсн электрическ шамин герлд радиолнн дун Москваһас асхни сүл зәңг зәңглв. Тагчг орҗ ирсн һәрә тер кевәрн арһулхан столын хажуд ирж суув. .

Кесг сарин дуусн цуглрсн ө-һундлин тускар Делгр эклҗ үг келж ядад, дун уга тагчгдан боогдн, ташр деернь һәрән ирсн йовдл энүг алңгтрулв. Чирә, һаран уһасн Делгр эн саамд, күүнә сурвр уга стол деер асхна хотан цуглулад, һәрәг бас хот уухинь сурв.

75

һәрә стулан татж, өөртхәд, Делгрин чирә ширтҗ хәләһәд:	Хотан
хөөнь,— гиж әрә хооласн шахж келв.	медхв,
— Кел, соңсҗанав,— гиҗ Делгр һәрән ухаг тааһад, кен

дөрвн көлтә мөрнчн бүдрдг гиж санад, радиолин дууг босад баһрулв.

—Би чамас,— гиж һәрә арһул,— гемән сурҗанав,— гив.

—Чама йовсна хөөн нандчн әмтнәс ик эвго болад, нам күүнә чирә

хәләҗ ядад бәәвв. Кезәд чнгн юрад уга	тоолвр нанд орв,— гиж гүн
утхта уха гүүлгҗ келв.— Нама, нам бий	талан бүүрһәд ирв гиж, бичә

сан, Делгр. Биичн нег мөсләд, нег уха зүүһәд, эврә эндүһән медәд ирсм эн. Чинн хөөн һанцарн үлдүв. Эцгм тер дәәнд өңгрлә, экән нам медхшив, бичкн биләв. Ода күн болж, ирчкәд цаг зуур мөңгнд авлгдад,

болшго уха зүүһәд, эңкр .иньг чамасн хоцрн алдув. Чама йовснас нааран гертәсн һарсң угав, кедлмштән одад бәәхәс биш. Саак цүүгә татсн муульта мөңгән авч одад хәрү өгчкләв, өвгн авхшв гнгәд залаһан тас-

слв, болв стол деернь үлдәчкәд һарлав,— гиж һәрә келн толһаһан ергәд Делгр тал хәләҗ мусг гиж күчн бишәс инәсн бәәдл һарв. Ода чама зөв гихләчн энүнд үлдәд кедлнәв, урна көдлмшт чигн күн кергтә болх,— гиж келәд хорасн тәмк һарһад татв.

Дун уга тагчг соңсад суусн Делгр бийән үнндән гемшүлҗәх һәрән бәәдл үзж, «һәрһтәһән медсн — ухата» гидг гиҗ санад, чееж дотран

байрлад, тагчг бийән бәрәд суув.

Кемр хойр иньг хоорндан дурн седклән йоста кевәр олсн цагг, эднд олн үг эс келгддг зөвтә. Эдн хоорндан нег-негнәннь авцар, хәләцәр седкл-ухаһан кезәчн медлцдг. Тер төләд һәрә Делгр хойр бас терүнәс дутсн уга.

Зөвәр цаг эднә күүрт өңгрәд одв. Делгр дарунь адһс гиҗ босад:— Көдлмшин тускар чамд, мана ах хөөчлә оч хар,һх кергтә, ерүндән терчн эртхн совхоз чигн орҗ одх гигәд,— столын хажуһас босв. һәрә ардаснь бас дахн босад, хоюрн ах хөөч Нимгрин герүр хәлаһәд һарв.

Арднь гер дүүрңг шамин герлд, стол деер кечксн, ам күрәд уга ааһта хотнь арднь, ирҗ эЗлх эздүдән күләсн үлдв.

Июнь—сентябрь 1961 жил.

БАИДЫН САНЖАРА

ЦАГИН СЕЛГӘН

(Зурц)

I. ТЕГ ДЕЕГӘР САМОЛЕТӘР

Самолет Хальмгин тег деер. Кезэ нег цагт энтн йоста вврмҗ бәәснь лавта. «Төмр шовун» гиҗ теегин хальмг түүг үзгдсн цагтнь келдг бээ-

сн биший. Тер цагин тускар ним үлгүр ирлцүлҗ келҗ болхмн: «Хальмг күүнә хурһарн заасрь — хонга һазр, өргәрн зааснь — едрә һазр». Юңгад гихлә, тер цаг—мана теегт мөрн темән хойрас талдан көлгн уга, хурднхурдн мөрдиг баячуд ундг, угатя улс йовһн, йовдг цаг билә, Ижл-кввә- һәс болн Кек теңгс-көвәһәс «нәли» орж -һуйр ачна гигәд, темән, мврн, цар тергдәр өргн тег һатлад, зам улан хаалһ татлдад, цүврлдәд^ сара хонгар хальмгуд йовцхадг цаг билә. Тер цагин тускар поэт лгин

Хаср игҗ бичлә:

Ж.ир-жир җирлһнәс. Җигтә баран үзгдхш. Җиннсн һаң халунд Ждвртә шовуд нисхш.

76

Темәд сальк хавлсн Теңгр хәләһәд өрнә. Теегәр мөртә күн Тенд һанцарн хатрна.

Ода болхла, мана -һазрт самолет гисн — манд йиринә көлгн болв. Ма­ на эикр теегмдн ямаран болж хүврв. Кезә нег цагт эн өргн тег өнцг-

өнцгәрн эҗго һазрмудта бәәсн биший. Тер тоотсин хүврлтин нег бичкн өнцгинь болвчн үзхин төлә, невчк самолетар деегәр ннсәд хәләй. Адг ядхдан, Элстәс Каспийск күртл нисий.

Тигәд, тег деегәр нлсҗ йовнавдн. Деерәс сәәнәр ажглад хәләхлә, шорһлжн болад, жимәр цувад орксн чигн, тарваһад идшлж йовх чигн хөд энд-тенд мел үзгдәд йовна. Өвс хурасн болн буудя хадсн һазрмуд сәәхн эрәтрҗ, утулң-утулңгар дөрвлжлҗ үзгднә. Тер һазрмудт «малдан шивә болх мана һоль1һр скирдмүд» үзгднә. Эн җил бидн олна малд хойр җилд күрх өвс, хот белдХ зөвтәлм, тигәд чигн теегт овалчксн скирдмүд йир олн. Нег-негнәннь ардас ад!һлдсн комбайне, машид буудя хадж, хураҗ йовхнь бас үзгднә. Эн җилнн зура Төрскндэн буудя орулҗ өглһәр дөрвн холвандан мана республикд күцәгдхмн. Эн ямаран омгта юмн! Тер хоорнд, көк девскр болж, ик'деерэс тәрмр өвсн, эрдни-иш темснә плантацс, зер-земшин садмуд—мана теегин цуг зөер— кевтән харгдна. Мана тег кедү дүңгә өргн, ик болв чигн, эдлгдлго, эҗго кевтх нег чигн булң тадн үзшгот. Теегмдн бүклдән советск улсин һарт цецглнә, терүг күүнә алтн һар шинрүлсмн. Мана теегин ерднь кедү зөер бәәх. Тер зөөриг хәәж, теегәр буровой вышке энд-тенд өндәлдҗ, ^босцхана.

Эдниг бас тадн сәәхн селән Комсомольск деегәр нисж һарч йовад үзцхәвт. Цагин селгән ирсиг үзцхәвт. Эндрк хальмг тег поэтин келәр иим:

.	Манурад нур гилвкнә,
	Малмуд кецднь идшлнә.
	Маца тег байрта,
	Машин, трактор күлгтә.
	Шуура шавшад нәәхлнә,
	Шуугад, шовуд өөмнә.
	Тенд, теегәр деләд,
	Темр һәрд ннснә.	*

Ода деерән мана теегт ик усн уга, селәд цен чигн болг. Болв теднә ирхнь, икдхнь йир өөрхн. Эрк биш ирхмн.

һотьвкад, Һаңта тег керчәд, һолмуд шинәс төрснь үзгднә. Шавшсн тәрәк, шамин һалмуд» Шин балһсд чнгн үзгднә.

II. ТҮРҮН ТАНЬЛ

«Зун күүнә чирә үзхәр, нег күүнә нер мед» гигәд, энд-тенд йовгдсн цагт, эрк биш шин таньл улста болнач. Каспийскд ирәд самолетәс буухла, тиим нег таньлмдн, баһ наста эмч-рентгенолог Лидкина Вера Петров­ на болж һарв. Эн Каспийск района больнинд кедлх болж, нааран илгэгдж. Эдн Махачкала балһснд медицинск институт чиләһәд, үүрмүдәрн хөрн эмч Хальмг таңһчин эрул-менд харлһна Министерствин мед-

лд илгәгдсн бәәж. Цуг бийнь, ут тоодан болхла, эн жил мана респуб­ лика, орн-нутгин балһсдт медицинск институт чиләсн зу шаху баһ на­ ста эмч ирж. Эднәс талдан кедү инженермүд болн агрономе, зоотехникүд болн ветеринармуд, багшнр боли нань чигн специалистнр нааран жил бол'Ьн ирцхәнә. Тер мет нефтяникүд болн журналистнр, номтнр

77

болн бичәчнр ирцхәнә. Эн мана культурн делгрлт үзүлжәнә, мана ца-

гин ончта темдгүд болж һарчана.		невчк акад,	яжгтя Пппгн бппн-.
— Нанд тана һазр	таасгджана,		ажгта	болен болна,—
гиҗ, Вера инәмсклнә.		,		~...... „

Эн күүкнә байрта-бахта бәәдләр болхла, эн биинь чигн, энүнлә хамдан ирсн үүрмүднь чигн нааран нерни төлә, көдлх болзган япад-кегәд болвчн чиләхин төлә биш, йоста гидг җирһлиннь хааДпдан орхар ирснь

маһдлгдшго. Юңгад гихлә, ода цаг тиим, әмтнә сегән-серлнь тиим, амһулң жирһлиннь түрүн ишкдл кеҗәх баһ наста специалистнрин байрнь

тиим.

П1.-КҮҮНДВР

Суббот өдр билә. Оля-Каспийск каналин механизатормуд көдлмшәсн машиһәр хәрж йовцхана. Магистральн каналин һазр малтлһни көдлмш чилхдән өөрдҗ йовна.

Эн коллектив ямаран бәәхиг, яһж көдлжәхиг медж авхин төлә талдан һазрт оч сурад керг уга билә, юңгад гихлә, эн машин деер һоллгч

көдлмшчнр—механизатормуд—цуһар Гишң йовла. йиринә күүнддг кевтән күүндхднь эднд күн харш болҗахш. Корреспондент чигн карандаш,

блокнотан авч, сурвр өгч, тедниг көндәсн ута, хажу-ташу)һин, хамдан

йовсн күн чигн теднә күүндвриг хая-хая, «э», «э» гиж дөңнхәс бйш,

харш болжахмн уга.

Машин деер йовсн механизатормуд шууглдад, каналин чилгчәс

Каспийск-Красинск селән тал өөрдәд ирцхәв. Эң селәнә өөр бәәсн участкд скрепермүд болн бульдозермүд көдлмшән бас чиләсн, будкин өөр ирж яралдж зогсж йовцхана. Зуг негхн скрепер, толһадан шора наи-

жах бух мет, тоорм-тоосн дотр һаньдглад, хәнкнәд, көдләд бәәнә. Вася гидг нег нәрхн хар залу терүг үзчкәд:

—Ай, энтн Иван, нань кен болх билә. Энүг карьерәс көөж эс һарһхла, болшго күн эн. Мел игнә, чиләхн яһна ода көдлмшән.

—Өдрә даалһвран күцәһәд уга болад тигҗәх, эс гиж өрүнә көдлмштән оратж ирсн чигн биз? — гиҗ сурвр өггдв.

—Юн танд даалһвран эс күцәх билә тер. Эврә мотоциклтә, көдлмштән цуһараснь түрүлҗ ирнә. Даалһвран эс күцәдг механизатор манд йирин уга. Нурһлҗ күс-дундур, хошад норм кецхәнә. Энтн йирин тиим. күн, бидн меднәвдн,— болж кесг улс булалдҗ хәрү өгцхәв.

Эндәс механизатормуд бас машинд сууцхав. Эдн цуһар канал тосхзчнрин шин поселк тзл хәрж, йовцхзнз.

Цааранднь эдн бригадирмүдин тускар күүндж йовцхана.

— Нег дакж би машиһән ясҗалав,— гиж негнь эклв,— Бригадир нан тал өөрдж ирәд сурҗана:

—Юн болв?

—Мотор цокад бәәнә, секәд хәләхәр бәәнәв,— гиҗ, би трактор до-

рас хәрү өгчәнәв. «Не, хәлә, хәлә, би дакад ирнәв»,— гичк-әд, одакчн әрлв. Түүнә хөөн бийнь бүкл хонгтан үзгдсн уга. Ю кехв ода тиим бригадирәр. Бийнь механик биший тер. Кемр би нег юм медлго, маши хам-

хлчксн болхла яах бәәсмб тер?

— Түүнәс талдан бас нег йовдл харһв. Би карьерт квдлжәләв. Бри­

гадир машшһәр ирәд буучкад, нан тал өөрдәд, 'һаРа“	Тем^үга^—
һән зогсачкув. «Юн болжана?» — гиҗ тедүхнәс ХӘӘКР	костюман са
болхгов. «Не сән, шамд, шамд»,- гичкәд, деерән, өмссн	Р
жад авчкад, машиндән сууж авад, йовж одв. Ода ю х

зогсзв гихв? Тер нэм эврәннь көдлмшән сәәнәр меджәхш. керг ә ц бийнь олдхш.

78