Манц һол

(романас)

Манцнн цаһан ташуднь ’Марлнь-мэрянь до- ңһдна, «Мартин, мартий»— гохнь Улм хеень. сангдна.

(Хуучна дуунас)

ЭКЛЦ

Делкән шарһ нарн дегдләд һарад аашна. Эн парна толь ээж тее- гтән унж. хар сөөг көөһәд, илдкэд, холд бара үзүләд ирв. Нүднд түрүн узгдсн баран — хойр мөртә күн. Өндр зо деегур зерглэд хатрсн йовна. Сеерин хар салькн сер-сер үләҗ, чееҗәр орҗ, далар ивртҗ һарна. Це- гән көк аһар зайадар киилгдәд, суццар тарҗ гүүһәд, тацгнан шар хә лснәс экләд тавгнн шар хәлснд күрч, цогц гиигрүлнә.

Совр-совр хатрсн мөрдин эздүд гүңгр-гүңгр — гисн күүртә йов­на. Хаврин бальчг акад ирсн цаг. Дахлдн олн зүсн өвсн, чнкнәснь та- тсн мет, шуугад, өсәд аашна.

Мөртә улсин өмн бийд өндр шар цоңх урһсн мет һарад ирв. «Ша- радин ендр цоңхнь, шанаһарн сугсннә», — болҗ хойр күүнә негнь дуулв.

Дуулҗ йовсн күүнә мөрнь көл алдад, оүдрәд одв. Аминь татад, элкәрнь ораһад авв. Хату амта күрн. күлг хааһан шүүрч телүләд, сән хурдар |һарв. Өөрк күнь алдл уга, дахлдж довтлв. Амрсн мөр- днн шүрүн хурдар хойр залу Шарадин өндр цоңх деер шар нарнла ур- лдад һарад ирв.

һарарн гердҗ оркад, эдн энд — тендән харвлдв. Ар ташу дүүрәд, отар хөн сарсаһад оч.

Цааранднь шпнҗлхлә адрг — бусрнгуд.

— һәрән хен Һарч йовна, — гнж күрн мөртл келв.

— Хар сала көөһәд кеду хош хвн бәәнә? — гиж өөрк күнь сурв. Өрүн дүүрәнд соңсгдсн цеңнсн нәрхн дунь баһ күүһиннь медүлв.

— Хар сала көөһәд арвн хойр хош зогссн бәәнә, — болж наад- кнь хәрү өгв. Дууһарнь кмрцхнь медәтә күн болх бәәдлтә, — Ики тер үзгджәсн ендрин ца — Согни Сала. Хар һазрас һарсн мал тиигән ирж йовна.

Зүн ардагшан хәләхлә зүрк авлм тег. Өрүн маңһарла урлдсн өндр хар машид өвклзҗ тенд йовхнь үзгдв. Тернь «Дармин тиньгр» гиҗ келгддг колхозин буудян — көрңг һазр.

Тиигҗ харвад, залус өмәрән хәләв. Эднә нүднд... үзсән үзүлҗ — медүлж келх үг эс олҗ чадад, медәтәнь дууһар келж медүлхәр седв:

Машин цаһан ташу

Маеуртад сәәхя дүцгәнә.

«Мануртад». Мануртад гисн үг мел дигтә ирлцҗәнә, — гиж нәрхн дун дөңнв

Эндәс хәләон күунд: альхн әдл тиньгр көк тег, эңгдән суняж кевт- нә. Зөвәр тиигҗ йовад, куунә нудн уснд күрч тогтна. Өргн цаһан усн өмәрән — хоран урсхлта, ик холд татгдад, зо күмрәд йовҗ одна. Эн Манц һол.

Медәтәнь дуулв:

Манца пидг һолнь

Манурон сәәян һолла, Маниг һарһсн ээж-аавнь Мәәдрин хормад багттха.

Манц һол! Ээжинм уург минь, олнамм — теткл минь! Нүднәм цецкә минь, 'нууримм девә минь! Чини кецд кедү нольмсн асхрсн, кедү келен турглсн. Кедү байр делссн, кедү иньг амрсн. Түүг һанцхн чи эв- рән меднәч, өврж -нүдм хандго эңкр манц һол!

Эндәс хәләхд Манц ик цаһан татасн болҗ үзгднә. Өөрдхлә тиим биш: ору-серү урсхлта, өргн цаһан һол. Хаврин усн орчкхла хойр дуу- над делгрнә.

Альдас һарад ирсн Манцин һол болхв? Медәтәнь ним хәрү өгв. Ики кезәнә, кесг олн жил өмн, -һазр деерк улс баатрмуд бәәж, татдг көлгнь уул мет болна. Минь эн Шарадин цоңхии ар девсцгд Манц гидг гергн бәәҗ. Хорта дән болад, Манцан залунь бәрәнд тусад, алгдна.

Эңкр залуһан хәәһәд эгл Манц делкә ниргүлнә. Уульхурсн юмн күүкд күүнд уга. Тер бас учрта. Үүд — түүд күргдго өңгтә цаһан эмтә бәәж. Түүг түркчкхлә ямаранчн күн эдгж одх зөвтә болна.

Тер болад, уул мет темәһән татж авад, орудии усн мет күрзән тәвҗ авад, гергн залуһан хәзһәд һарна. «Герин еөр дарсн болвзго»— гиж санад, өөрхнәс 'экләд һазр сиичнә. Малтсн һазртнь Шарадин һол тогтна, авад шивснь шаврнь эн цоңх болж тохрна. Ики тер адрг бусрг үзжәнч? Түүг бас Манц гергн малтсн юмн гидг.

Хар Сала, Согин Сала, Дармин һол — цуг тер гергнэ малтсн пазр. Болв, залуһин цогц олдж егдго болна. Арһ юундв, — гигэд, Чолун хамрин өндр деер һарч зогсад, ботхан хәәсн иңгншн энкр иньгән хэож гергн хээлнэ. Тер күүкд күүнә хойр нүднәс асхрсн һашута хар ноль­мсн өмәрән турглж гүүһәд, үзжәнч, тер өмн кец күрәд, хәрү цокж то- гтнад, доргшан деегшэн асхрж делгрнэ.

Хәәртә халун нольмснд һазр урсад хотхр, сала болад, хөөннь һолд хүврнә. Энчн тиигж һарсн һол бәәнә. Залудан әрүн эңкр Манц гергнә нүднәс асхрсн нольмсн һазр урсхж һол кеонднь Манц нер өгсмм.

Кедү жил түүнә хеөн өңгрсн болхв, кедү җирһл әгрсн, төрсн болхв!

— Сәәхн тууль! — гиж баһнь хәәкрв.

— Тууль — туужинь медхшв. Зуг Манцла әдл дурна евәлтә бол- хла — цань күүнд юмн керго,— болҗ медәтәнь хәрү өпв.

Баһнь, шилтәд хәләж бәәһәд, өөрк күүһән тохаһарн түлкәд, келв:

— Козлдур, хәләлт! Ики тер өмн узгдсн юмби?

— Альд, тер цәәсний?

— А, Бокта, хәәмнь, ода күртл меддговч?

— Уга.

— Терчн Бэктә уул гидг юмн.

— Кавказин уул?

— Эльбрус. Цааранднь хәләлч, зүн булцгднь— тер Цаста уул. Өдгәһәр келхд Казбек.

— Иим холд үзгдхий?— болж Ъокта маһдлв.

— Дөрвн зу һар дууна бәәх. Үзгднә. Өрүн манһар, асхн маңһар хойрт үзгддмн.

— Шарад теднәс өндр болжах>мб?

— Өндр маштгинь медхшв. Болв, врүн, асхн маңһарла һазр тег- шрж одна, юуни учринь бас медхшв.

Манцин-цаһан ташу уняртж сәәхн налав. Бокта көвүн дөрә дее- рән ишклж босҗ зогсад, ташмгарн дайлад, келв:

— Деегшәннь Зунду, Әмтә нур, Яшлт, цааранднь Ростовин һазр, Манц — һудл, Хар тенге.

— Дорагшаннь,— гиж Козлдур доңгвдв,— -Колаи хотхр, Цаст, Күм, Көк тенге. Кеду әмтн Манц түшж, мануртсн тег олзлдг болх!

— Хойр тенге залһсн Манц һол| Яшлт күртл кермн йовна, мана Дорд Манцд тиим юмн кезә учрхмб?

— Э, Бокта, хәәмнь. Учрхмн! Минь эн улан һатлТшас кермд сууҗ йовхдн. Бичә инәһәд бә, удл уга учрх.

Ирх тер цаг! Орсин цаһан хан Петр хойр тенге залһлдулж кермд йовдг һол Манцар кехәр седсн юмн. Ода, ода болхла Петрин цаг биш, техникин цаг. Удхн уга. Кубань һолия усн Манцур орж ирәд, гүүһэд. Цастин нуурмудт күрчксн. Ода Күмәс ус татҗах. Терек һолин усн Ку- мэр деврж ирхлә, теегәр турглж гүуһәд, Хар һазра канал дуүргх зө- втә. Тер цагт кермәр Яшкуль орҗ йовхвдн. Иткҗ бәәхшийч? Тиигҗ одахн Элстд болен хургт ик. ахлач келлә.

— Иткҗ бәәнәв, тер цаг ирх, —болж Бокта келв,—Тиим канал биш космост күүтә керм тәвәд, хәрү буулһад авнавдн.

Мана үг бат, келсн хөөн — күцх. Болв, ода деерән, Манц мал өс- кхд дөт, малин усна теткл болен бәәнә. Манн тушен улет малин зөөр олзта.

— Малин олзнь бәәнә,— болж Бокта келв.— Болв 'һазрин зөөр да- ву. Тосн болен һазран таалж авад угавдн.

— Олзлн бәәнәвдн.

— Тертн түрүн ишкдл...

Долвксн шарһ нарн деегшән һарч ирәд, әмтн делкәһән ээв. Ман- цин нарнь чигн оңстан: ик, төгрг, халун.

Мандлсн нар хәләж оркад, манциннь ташуһан һәәхэд, хойр залу мөрән көндәв. Гүңгр-гүңгр гиһәд күүндә йовж ар зооһас күмрәд, се- ләнүр вөрдәд ирв. Өндр хар толһан зүн бийәр һарч йовад, Козлдур зервк хәлән, толһа деер бәәсн бумблв үзәд, келв:

— Чавдрин бумблв —часовой мет зогсна.

Бокта санв: әәмгнн түрүн коммунист — авһ ахм зүркндм.

Колхозин конторин өөр ирж бууһад, хотн дотрк өндр цаһан бум- блва үзәд, көвүн санв: өңгрсн дәәнә баатрмуд, өдгә цагин көрңг учрасн урдүд.

Уульлһн болн ннәдн, цусн болн көлсн, укл болн жирһл эдү мет йовдлмуд семргдәд, залһлдад, нсгдәд, нииләд манц һол деер тогтс өдгә нага җирһл. Эн жирһлм умштн, таньлдтн, байрлтн!

Хаһлчксн хар һазр нүдни узмжд эңгдән шавдав Одахн күртл эмнг тег бәәсн: салькн уләхлә цаһан өвсн дольгалҗ, цааран-нааран нәәх- лж, Манцин цаһан ташуһан маш сәәхн медүлдг. «Цаһан ташу» гигәд ам алдад келчксн юмн биш — цаһан өвсәр элвг төләднь ик кезәнәс наа- ран иигж келә юмн.

Урд цагт эн ташуд цаһан өвснәс нань урһх өвсн уга гиж сандг бәәсн. Ода болхла «Улан Манц» колхоз эмнг һазр хаһлад тәрә тәрнэ. Хар буудя, цаһан буудя, ичмән, арва, кесг зүсн тәрмр өвсн чигн урһдг болв. Эмнг тег өр дотрк алтн зөөрән илдкв.

Болен бийнь... хаһлсн һазринь хәләхлә харвлһнд багтад хуурна. Эмнг теегнь болхла эң — шажу уга. Дүннүләд авад хәләхлә, дуту-ду- нднь ил сәәхн үзгднә.

Зөөрин булг гиҗ өдгә цагт әмтн алтн буудяг келнә. Түүнә хальмг нернь эрдни —шишә. Тер учрта. Тәрмр өвсн-өвс өгнә, цаһан буудя-буу- дя болн салм, эрдни — шишән чннрнь элдү — ямаран ч>игн урһц өгнә: көк ноһа, көрңгтә силос, шар буудя, салм болн өвс.

Учр тиим болсар «Улан Манц» артелин колхозникүд, әмтнәс үл- гүр авад, эн җил эклҗ алтн буудяһәс ачинь үзхәр седж бәәх мөн.

Хаһлата һазр деегүр хойр күн сальк өрәд йовж йовна. Эдн өкәж һазр шинҗлнә, шавр атхҗ авад, альхн деерән билжлнә. Өөрдәд хәләхлә: ик баһ хойр: насар чигн, нурһ-туруһарн чигн, медәтән-маштг, төгрг хар нүдтә, хар улан залу болҗ һарна. Баһнь —нәрхн күзүтә, ут шилвтә, зеегтә хар нүдтә, хо цаһан көвүн. Өмәрән хойр —һурв ишкад йовж оркад, зогсад, һарарн дайллдад эдн күр кев.

Шарһ нарн өөдән, арһмж туршт, һарчкск, амт шинжлж мандлв.

Зөвәр цоонгрүлж халасн теегин нариг залус нам төртән эс авсн, хоорндан зүтклдәд зогсв.

Медәтань келв:

— Хәләхнчн, хаһлсн һазр цевр, евсн — шуура уга. Цаг бачм, мөрн сарнь эн, дегц делгрсн кедлмш тер.

Баһнь эләддән күцц кел1үлл уга, үг булалдҗ:

— Алтн буудя урһана гисн наадна юмн бишч. Өсәд, өргҗәд. боо- жад иртлнь бичкн күүкд мет эркәр хәләх кергтә. Эс гиҗ таран өсж өгхн уга.

— Көвүм минь, терәһичн үзә, медә йовсн юмн. һазрин көдлмш һучдгч жиләс нааран кеһә күмб.

— Би таниг һазрин көдлмш медхш гиж келжәхшв. Орн-нутг Ле­нина орденәр таниг ачлхларн, һанцхн тана залу бәәдлд бахтад өгсн уга болх. Арвн — хөрн центнер буудя нег гектар һазрас авч йовсн цагнь бас била. Тер цагт би бичкн көвүн бнләв, болв, таниг орден авсн өдр толһадм сәәнәр тодлгдла: өрәсн өвртә һалзн цар алж ик тоовр келәт.

— Терчн үнн. Эрнцн, Кева хойр тиигхд бас орден авцхала. Зур- Иан күн медальд күртсн, Басл шуугата цаг билә!

— Ончта нерән алдж болшго. Алтн буудя түрүн жил тәржәнәвдн. Учр тиим болсар, нәәһинь олж кеһәд, намчлсн өргн ачинь олзлх зөв- тәвдн.

— Болв, экләд тәрх цагнь ирв гиҗ санжанав. һазрин көрсн халх зөвтә эс гинч?

— Эрк биш халх зөвтә. һазрин көрснд баһ гиснь нәәмн — арвн гра­дус дулан болхла, тегәд, тәрх кергтә. Алтн буудя беерг, көрч одх, урһҗ өгхн уга.

— Терч мел чик. һазрин керснд нәәми градус дулан болҗ одсн бәәнә, экләд тәрхмн. Дәкәд чигн меднәч: көлгн күрч өгчәхш: тәрәһән тара бәәнәвд, һазр хаһллһн, өвс хадлһи эи олн көдлмш нег-негән да- рад күрч ирсн бәәнә. Тиигхлә үкс гих кергтә. Тәрлһәр районд мана колхоз зөвәр хоцрж йовна: әмтн маниг сән гихн уга.

һазрин көрснә дулан — нег учр. Наадк иег учрнь — тәрхин өмн Па­рен өвсинь уга келһн. Алтн буудя тәрхин өмн эрк бит хоир культивац өгх кергтә. Тер юңгад? — гигәд сурлт. Бас орта. Хаһлсн һазр өмн бәәсн овснә экн дала кевтнә. Тер экн эрк биш һархмн болҗана. Куль­тивац кехләрн, тер, керг уга, һазрин өр шпмх өвсиг уга кеһәд, хаичкх зәвтә. Тиигхлә, цуг һазрин шим алтн буудяд учрх мөн. Тиим учрта болна. Нег һурвн-дөрвн өдрәр адһад керг уга: өвснә экн урһтл күләхмн.

— Бокта, хәәмнь, хәләхнчн? Өвснә экн һарх болхла һарчкх би- ләлм. һарш уга болна гидг тер. Трактор эс күрчәх цагла бүкл миңһн гектарт культувац өгнә гидг ик дала һару. Экләд тәрх кергтә.

— Козлдур, күүнә келсиг медхнтн, ода тәрлһ эклхәс эрт, урһц баһ болх.

— Чи чигн Бокта, мед. Нандчн һанцхн эрднь-шишә тәрлһн биш. Тавн мицһн гектар таран бәәнә. Эрднь —шншә һарх угань, медгдәд уга, хар буудя, ичмән — һардгинь меднәв. Тиигхлә, тер тәрәндән оньган өгх зөвтәвдн. Хәрнь тер, маңһдур өрүн эклий.

Тиигәд, теегт хойр күн тер өрүн зүтклдж бәәлә. Медәтәнь — кол- хозин ахлач Эрднин Козлдур. Козлдур кесг җилдән колхозин ахлач көдлсн, ик дадмг күн. Өөркнь-өрвлһн урһад ирсн өгтм хар шовуна һуужмл болен Басцһа Бокта гидг агроном.

Бокта сурһулин медрлиг меднә, зуг көдлмшин медрл тату. I ер уч- рар зөвән сәәнәр күргж келж чадхш. Козлдурин болхла — келснь ке- зәчн зөв.

Эн хойрин зүтклдә соңсхнь: сурһулч багш хойр зүткжәх болж ме- дгднә. Багшнн келсн чнкнь чигн чик, хажһрнь чигн ч«к.

Маңһдур өрүнь машнд ирв, эрднь-шишә тәрлһн эклв. Бокта бий- нь һардж көдлгв.

Ард-өмн, барун-зүн уга культивац кеж болмар, дөрвлж һарһҗ тәрх керг болжана. Эрднь-шишән экиг дөрвлжлҗ тәрнә гидг амр юмн биш, түргәр көдлж болш уга, медрл кергтә. Өмннь тәрж үзәд уга трак- тористнрт зөвәр күнд болжана. Дөрвлж эс кех болен болхла тракториг эрстнь тәвж гүүлгәд, өгсн даалһврпг давулад күцәж болхмн. Ода тии- гж болш уга: эрк биш дөрвлж кеж тәрх керг мөн.

Тер дотр өктм Кевәд күчр гидг бәрмтг болжана. «Белорусь» трак­тор деер брезентар чачр кесн, чачр дор ик алг нүдтә, тав дундин на­ста томһта хар залу сууна.

— Кевә, зогса, дөрвлжн болжахмн уга,— гиҗ Бокта хәәкрж келв.

— Ингж көдлхлә, зураһан эндр күцәж чадш уга болжанав — гиж Кевә хәрүцәд, тракторан зогсав.

— Зуран төлә көдлжәхшт, сәәнәр тәрх кергтә.

— Зура доңта улс өгсн биш, зураһан күцәхәр седсн седкл яһад хажһр болжахмб?! Зурань-зура, иигж көдлхлә өрк-бүлән теткҗ чадн гиҗәхшв.

— Аана саак авхан тоолад һарвт.

— Авхан тооллго яяхмб? Коммунизм экләд тосхҗ йовнавдн, ода деерән социализм гндг цагт бәәх улсвдн. Тннгхлә күн-көдлсәр, көлсәрн авч, бәәдг бншийвдн. Тегәд чи намаг яһад бурушахар седнәч?

— А, яһлав, таниг бурушаҗахшв. Зуг дөрвлҗн һардгар тәртн. нань танас юм суржахшв.

— Чини дөрвлж кеһә бәәтл үд болж йовна, өдрин даалһвр өрә- лдәд чигн уга.

— Керлдәд суутл кесг цаг үрж одв. Үкс гигәд суцһган чиклчксн болхнь кезәнә көндрж одх биләт.

Бокта Кевән тракторин ард чиргдж йовсн суңһгинь чикләд, һа- синь цокж ^:һазрт орулад, сунһгинь күлж оркад, келв.

— Көндртн, Кевә.

Кевә тракторан көндәв. Арһул үрвәд һарв_; Цаг-цагтан тәрәнә экн хайгдад, дөрвлҗн һарад одв. Бокта ардаснь йовад, һазр хушлҗ экн альд уисинь хәләһәд, байрта хәәкрв:

— Кевә, ним! — Барун эркаһән өргҗ үзүлв.

Надк тәрәчнрин көдлмш бас хәләһәд, экләд чикәр көдлҗ йовхинь үзәд, «эврән кецхәх» гиж санад, мотоцнклән унж авад, хоиргдч бригад орад, Дарм хәләһәд һарв.

Зөвәр новж йовад Кевә дәкн зогсв. Ард татгдсн суңһгиг тач авч ирәл, өмн бийдән тәвж оркад, трактор деерән сууж авад хатрулад һарв. Тоосн пүргәд йовна, трактор хатрад гүүнә.

Бригадин хош талас төмр жиңнүлснь сонсгдв. Үдин хот оолснг медәд, тәрдг машиг суһлж хаяд. Кевә тракторарн хош хәләпәд һарв.

Удл уга наадк чигн трактористнр ирлдцхәв. Нүрнһараи уһаһад, хо- тан уухар ут стол төгәләд сууцхав. Ик төмр ааһст махта шөл парпад келһнлә, Козлдурин үүлн ецгтә «Волга» машин күгдләд орад ирв.

Трактористнрлә хамдан сууһад, хала тәвүрт шөл келгҗ авад, сорк бәәж, ахлач суржана:

— Көвүд, көдлмш юн болжана?

— Дөрвлҗнәр тәрнә гидгтн күчр күнд юмн бәәж,— гиж Кевә тракторист келв.

— Күнд эс болен болхла таннг дасхад суухн уга бнләвдн, — гиж ахлач хәрүцв.

— Мел алдл уга хәләһәд йовх кергтә. Шилтәд йовхла нүдн эрә- трәд ирнә.

— Дасад уга болад тиигж бәәх.

— Дөрвлҗн һарх угань кемҗәнә. Зуг мөңг олж чадшугавдн, тернь манд ил. Негл хавхнт мет мөлкх кергтә, түргәр йовулдг арһ уга. Тиигж, ахлач, күүкдән бидн тежәҗ чадхий? Эврән санлч. Дәкәд, кө- длмш догшн, көлгәр тату-тартг. Эн кевәр болхла сардан тәрх кергтә.

— Тегәд ямаран селвг өгчәнәч? — болҗ Козлдур Кевә тал хәләв.

— Үкс гих кергтә, — Кевә өмнәснь хәләв, — шудтнь тәвәд хәлә- хмн.

— Көдлмш догшн, көлгн кергтә, шурд гилгх кергтә. Дасад уга көдлмш, күнд. Бән-сун бәәж дасадл бәәхугов, мел нег өдрәр болж оддг юмн уга,— гиж келәд, Козлдур ааһан стол деер тәвв.

— Мана ахлач меддг күн. Тана һардврт дасад бәәсн улсвдн тан- таһан негн болхла кезә чигн диилвр мана,— гиж Кевә дөгәв.

Дәкж күн ду һарсн уга. Келснг Кевә сән гидгәр медв. Үдл уга көвүд эклж көдлцхәв. Кеван трактор дуулад һарсн кевтән зогсл уга асхн күртл көдлв. Наадкснь экләд арһул үрвәд һарцхала. Дәкәд Ке- вән шунлт үзәд, түүнәс үлгүр авч бас түргн хаалһдан орцхав.

Маңһдур өрүн Бокта бригадт хәрү ирв. «Үзмжнн доскд» цердәр кен кедү гектар тәрснь бичәтә бәәнә. Кевә зураһан зун арвн процент күцәж, наадкснь чигн зу күргәд оркж. Түрүн өдр, шин көдлмш. Кн- рцж хәләһәд, алң болж зогсв.

һарч гүүлгәд, тәрж йовсн улс тал ирв. Кевән тракторла зерглж зогсад, һазр хушлад, тәрәнә эк хәәв. Дөрвлжн гих юм үзәд өгнәв гивчн уга. Зәрм һазрт һурвад-дөрвәд буудя унҗ. Өцклдүр нежәд-хошад буу- дя нег ормд хантн гисиг чикнәннь хаңхд эс авч.

Хойр-һурвн һазрт хушлж үзәд, Бокта һаран дайлж хэәкрв.

— Кевә зогса!

Кевә эс медсн болад цааран һарч йовв. Бокта уурта, мотоциклән унж авад гүүлгәд, өмн бийднь һарч зогсав. Хойр һаран өргәд, трак- торин өмнәс йовв. Кевә машиһән зоксаж оркад:

— Бокта, юн болад одвч?

— Дөрвлҗн! Дорвлжнь али?

— Угай? Эн суңһглачн оралдн гиж болад бәәвдн,— гиж келәд Ке- вә машинәсн буув.

— Хәрнь, сана биләв. Өцклдүр дегәд дала юм кегәд орксн биләт, алнг болжалав. Мини келен үг юңгад эс күцәвт? — болж Бокта шү- рүлкв.

— Яһлэв, дөрелҗиг кеһә йовяавдн, зуг зәрмдан болж өгхш, дасад уга юмн.

— Дөрвлжәр тәрж чадш уга болхла, бнчә көдлтн!

— Чи намаг көдлмшәсм һарһжанч?

— һарһжанав!

— Хәәмнь, чамаг угаһар хөрн җилдән тракторист көдлж йовх күмб. Нанд ахлач заавр өглә.

— Ямаран заавр?

— Түргәр көдл гилә, күнд болхла кесәрн кетн гилә.

— Козлдур тиим заавр өгхм биш, та худл келжәнәт. Өцклдүр эндр. хойрт тәрситн тоод авш угав, мөңг бичш угав.

— Юн? Кесн көдлмш тоолш угавч? Бичә тоол, ахлач тоолх.

Эн угән келн Кевә трактор деерән һарв.

— Бичә көндәтн. Дөрвлжәр эс тәрх болхла, би таниг кедлмшәстн һарһжанав.

— Чи биш, чамас эс болхнь на.маг һарһж чадад уга юмн. Хооран һар дәврүләд һарч одхв!

— Дәврүләд һартн! — гиж келәд, Бокта тракторин өмн һарч зо- гсв.

һацж одсн Кевә тракторан көндәһәд, Боктан өрчд авч оч шахад, арһнь тасрад, хәәкрв:

— Хооран һар!

— Дәвр, дәврүләд һар! — болж цаадкнь һацлдв.

— Экән көкмр...—гиҗ келәд Кевә ормасн босж гүүһәд Боктаг хәврһәснь түлкв. Бокта өсрн бүдрәд, һазрт киисәд одв.

Кевә хәрү гүн, сууһад уга йовж тракторан йовулнав гихләрн ке- цәлдәд, унад, тракторин төгәд көлән дарулж орклв.

Бокта үкс босад, трактор деер һарад, хәрү йовулад, Кевән кө- линь сулдхв. Тракторист амндан орхарн бузр үг келҗ хәәкрж кевтв.

— А, чи намаг алхар седж йовсн бәәжч. Ода нрҗ медвв,—болҗ Кевә хәәкрв.

Бокта тәрлһнә машин деер сууж йовсн күүктә хоюрн Кевәг өр- год, трактор деер суулһж авад, бригад хәләһәд һарв.

Кевәг болницд күргж оркад, Бокта хәрү трактор авч ирв. «Нам гүрмтә юмн болж одв,—гиж дотран эн ухалв,— Айстан күүнлә керл- днә гигәд, әмд кү алчкн гивв. Ода трактор өдрин дуусн зогсх. Булһрсн болхла, һәәвһә, көлнь хуһрж одсн болхла чилшго дашкан. Эндр өдр зогс, маңһдур...» хаврин өдр жил теткдг.

Иигәд сууж болш уга болад, босад, Бокта тракториннь мотор тә- вж көндәв.

— Шулуһар сууж ав,—болж тедүкн бәәсн, тәрдг машин деер суу- дг Манца күүкнд эн келв.

Өөрнь нрж зогсад, күүкн хәрүцв:

— Тәрсн һазр хәрү тәрхмб?

— Хәрү тәрж ода олз уга.

— Тивгхлә болжана. Би хәрү эклхм гиж санжалав. Тер цагт өц- клдүркнг бас тәрхм билә.

— Юңгад?

Өцклдүр бас хатрулад һарч ирләвдн, дөрвлжн, дөрвлжн гндг юм кесн угавдн.

— Манца, Манца । Чи ода бичкн күүкн бишч, яһад хажһр кесиг хәләһәд суусмч?

— Авһ — ах тракторан гүүхәрнь йовулв, би түүг яһж зогсахмб?

— Келн-амн угайч? Келәд зогсах. А, чавас, комсомолд бәәх то- отач!

Манца толһаһаи өкәлһәд, башрдж зогсв.

Төөлг болен төгр бичкн чикнәснь авн өңгтә цаһан чирә күртлнь күрңтж улав. Заяви жеөлн хәләцтә хар нүдән өөдән өргәд, нәрхн ут күзүһән һоолж зогсв: зург болж зогссн күүкнә бәәдл һәәхәд, көл — һарнь генткн унтрв. «Манцаг ода күртл бнчкн күүкн гигәд йовдг: энтн нам гижгтә күүкн болж одсн бәәж». Күүкн түүг медҗәхш, толһаһан сегсрж оркад, өмн кевтән болв. Өндр цаһан манна деернь, барун тала-

снь бичкн хар баг үсн салькнд делсҗ наадв, һо сәәхн хамрнь дару-дару киилсит дахҗ көндрв, бичкн хойр урлнь бамб цецкә болж әрә көндрж чичрв. Шовһр цаһан өргәр эн чирә чилв. Тальврсн тегрг ээминь, уйн нәрхн сүвәһинь, ут чаңһ көлинь — цуг баһ цогцинь шннжлж оркад, Бокта өөрдҗ ирәд, барун һаран күүкнә ээм деер тевәд, келв:

— Мини гем Манца, би таднд тиим юм зааж егсн уга биләв.

Тернь чигн үнн. Манца арвдгч класст сурчах, школд ордг күүкн. Үвләс нааран эднә класс агрономическ сурһуль даса. Дасмҗ авхар сурһульчнр ода тәрә тәрлһнд көдлжәснь эн. Селәнә эдл-ахун сурһу- лиг Бокта бийнь һардж сурһна. Номин халхинь чимәд өгсн болвчн, яһж көдлхинь мууһар зааҗ гидг тер.

Тиигҗ бийән гемшәһәд, Бокта трактор деер һарч сууһад, һараи дайлв. Трактор көндрәд һарв, тәрлһн эклв. Зөвәр йовҗ оркад, тәрә- чән өөрән дахулсн, яһж тәргдҗ йовхинь хәләнә: йоста дөрвлҗнәр тә- ргдсн болна.

Хойр-һурв тиигж хәләһәд, хойр һурв эргж оркад, Бокта тракто­рам зогсаһад, амрч тәмк татв. «Эндр иигәд көдлсв. Маңһдур яахмб? Көлгн эс күрчәх цагла, трактор өдртән зогсна гидг юмб? Намаг энд көдләд суухла, наадк трактормуднь яяхмб?» —иигҗ ухалад, тиирчәд зогсжахла, ЛАанца тәрдг машина ардас бууҗ ирв.

— Кевә кезә ирхм болхв?—гиж күүкн сурв.

— Көлнь хуһрсн болхла кесгтән ирхн уга.

— Эн тракторт кен суухмб?

Суудг сул күн уга. Зогсах кергтә. Ьи эврәннь көдлмшән хай- чкад тракторист көдлж чадш угав.

— Зогсалго бәәдг арһ угав?

— 'Сул тракторист уга. Арһ юундв.

Бокта хәрү эргн, күүкнә нүд гердж зогсв. Товшүн хоир нүдәрн тесж хәләһәд, Манца хәрү өгв: *

— Манд, сурһульчнрт трактор иовулдг дааспҗ чадш угавт?

— Сурһульчнрт? Үг!

— Бидн жилин дуусн тракторин төр даславдн зуг иовулдгинь ма­нд күн дасхкш.

— Манца энчн үг!

— Та маниг меднәлмт.

— Тадниг кезәчн бичкнд тоолад бәәнәвдн. Хәлән гихнь өсәд бо- сад йовҗ одсн бәәҗт. Альков, чи трактор йовулж үзлч, би тәрлһнә ма- шинд суусв.

Манца дәкж бийән сурулсн уга. Трактор деер үкс оч суув.

Манца ардан хәләһәд, дадмг тракторист мет һаран даилҗ оркад, арһул көндәһәд һарв.

Зөвәр йовулҗ оркад, зогсаһад яһж тәргдҗ йовхинь эдн хәләв: сәи болж һарв.

— Манца, чаддг бәәжч. Тракторан йовул!

Трактор бас дуулад һарв. Алтн буудян экн ард бийднь дөрвлжнәр тәргдж үлдв.

Эн хойр кесгтән зогсл уга гишңг көдлв. Хая-хая зогссн цагт Бокта яһж йовулх, яһж тәрхинь күүкнд зааҗ өгнә. Түрүн болж йоста көдлмш даалһснднь ханад, Манца муурх көшхән мартв.

— Бас акад юмн,— гиж бийдән келсн болв.

— Юн акад гинәч?

— Дадмг тракторист Кевән эс кеж чадсн дөрвлжиг әрә гиҗ ма- шинд суусн Манца яһж кежәхмб?

— Тер амр талврта тууль. Кевә биидән нәәләд, күүнә келсн үг со- ңсхш- Чи болхла әәһәд, күүнә келсәр кежәнәч. Кевән чееҗнь бүтәд бә- 58

әнә, көлг көөһәд дасчксна учр. Чи арһул, төвшүнәр ^иов>- _м А- ' ирхләрн чи чигн түргәр йовулдг болхч, зуг гектарин то к д.

— Чик. Гектарнь кергтә, чинртәһэр, сәәнәр кехнь бас төр.

Агрегат бас көндрәд һарв. Асхн күртл зогсл уга иовад, ора р ирв.

— Манца муурвч?

— Уга, тиим түргәр муурдв.

Болв, өмнән йовсн күүк хәләһәд, сокту юмн кевтә нәәхләд, сүвә- һәрн уйдҗ йовхинь Бокта үзв.

— Манца. чи йоста гидг тракторист болвч. Зуг дасад уга күүнд өдрин дуусн көдлхнь хату.

— Сән. Тиигхлә селвлцх кү өгтн;

— Кенән чамд өгхв?

— Тиим күн бәәнә. Тәрәнә машинд Бавлдр көдлж йовна. Трактор бас сәәнәр медиа.

— Сән, би Бавлдрта күүндж үзсв.

Наадк трактористнр бас шуугад ирҗ йовна. Тедн дотр йовсн өн- др нәрхн хар көвү үзәд, Манца дуудв:

— Бавлдр!

Бавлдр ирәд күүкиг хойр һараснь авч, нүдинь хәләж зогсв.

— Би эндүр өдрнн дуусн трактор йовулв!

— Үнәрнй?

— Үнәр. Кевә тракторас киисәд көлән булһлчкв. Трактортнь Бо­кта ма хойр селж көдлвдн.

— Нам гигит!

— Бавлдр! Бидн хойриг нег тракторт көдлтхә гиҗ Бокта келв, зө- втәй?

— Зөвтә! Кезә эклхмб?

— Маңһдурас авн.

— ,Сән. Көдләд, цуггаднь дөрвлж яһж кедпинь үзүлхмн.

— Түрүн эклжәх Көдлмш, түрүн даалһвр. Нерән бичә һутай.

- Зөвтә!

Бавлдр Манцан һариг чацһур атхж, байрта зогсв.

Шарадт көдлжәх негдгч бригад эндр тәрлһнә зура эс күцәж- Уч- рнь — Кевән трактор өдртән зогсж. Түлкж уңһаһад, Бокта Кевәг төгәлә харһулж. Хуһрха колтә Кевә больший кевтдг болна. «Холин зәңг хо- лвата»,— гидг. Бригад ик хол биш бийнь эн зәнг шуугад, колхозин ах- лачд күрв.

«Эн көвүн нам давад одн гижәнә»,—гиж санад, Козлдур кабинет дотраһур йовдңнв.

Козлдурин емн ик хар нүдтә хатмл цаһан көвүн зогссн болв. Кезә тер билә? Дәәнә көл болж йовсн цаг. Козлдур тнпкд көлдән шавта мод түшсн хәрҗ ирсн. Волгоградт ик цаһан гер аарглад бүслснд, Козлдур Боктан эцк Баснга һаснда хойр хамдан гүүж йовла. Өмн биид товин сумн хаһрла. Өөр йовсн һаснда уга болж геедрсмн. Тингж польпр цо- гцан һаснда Төрскнәннь төлә өгсн мөн.

һасндан герт ирәд, улан зандн жомбаһинь уужаһад, эн тускиг ке- лж өгсн өдр Боктаг залу болсинь Козлдур медсн юмн. пашута зәңг соңсҗ оркад, арв күрәд уга мөөрсн болен көвүн, босад, бичкн хоир ну- дрман деегшән өргж оркад, залу кевәр андһарлж келсмн:

— Аавм залу бәәж! Тиим залу болхинь болх! һал падрсн хойр нүднәснь нег нольмсн дуссмн бнш.

Түүнә хөөн дән чилтл көдлв. Ямаранчн көдлмшиг бөдүн күүнд орхнь болһамҗтаһар кедг.

Хөөннь школан чиләһәд, гүн сурһульд оч агроном нертә ирсн. Кү- үнә үгд орҗ дассн Бокта кевүн билә. Ода яһжана гидгнь эн болхв?

Тингж, ухалад Козлдур йовдңнв.

Үүдн тәәлрв, Бокта орж ирәд, салм махлаһан эрст бәәсн хадад өл- гж оркад альчурарн асхрсн көлсән арчад, келв:

— Эндр күчтә гидг халун болв.

Козлдур колс хәләж оркад, стол деер бәәсн цаас өгәд, келв:

— Хәлә агроном, альд йовхан.

Бокта өгсн цаасинь хәләҗ оркад:

— Сән юмн уга. Өклцдүр дунд алднд йовлавдн, ода әмтнә сүл бә- рәд ирвдн.

— Сүүлд үлдхт чи сәәнәр дөц болҗ бәәнәч.

— Бий? Яһад?

— Яях билә, трактормуд зураһан күцәжәхш. йосн-һосн гиһәд трак- тористнриг көдлгл уга бәәнәч!

— Козлдур, ю келжәхмт? Дөрвлжәр тәрхм гиж авсн даалһвран яяхмб?

— Дөрвлҗн угаһар әмтн өскәд — урһаһад бәәнә. Кевән көлиг яһад хуһлад хайчквч?

— Кевән көлиг би яһад хуһлх биләв? Киисад бийнь бийән барчкв. Әмтн яһна-кегнә эврән медг. Эн жил бидн эрдни-шишәг йоста кевәр тә- рх зөвтәвдн.

— Иосн бишәр тәртхә гижәхшв. Зуг зураһан күцәх кергтә. Ард үлдсн улсиг бас сән гидм биш. Кевән трактор өдрин дуусн зогссн. Мац- һдур бас зогсх, үзәд өгнәв гивч, тиигән тәвдг тракторист уга.

— Яһад? Кевән трактор өдрин дуусн көдлв.

— Кен йовулна?

— Би йовулв.

— Чи нег трактор деер суухла, цуг колхоз яяхмб?

— Үдин хөөн Манца көдлв.

— Кен?

— Тана Манца көдлв.

— Бичкн, нуста күүкдт кен трактор өгсмб? Трактор хамхлад хай- чкхла ялинь кен даахмб? Тракторт орад үкж одхла яяхмб?

— Тәрдг машин деернь би сууҗ көдлв. Манца трактор сәәнәр меднә.

— Бокта, колхозин көдлмш наадна юмн биш, иигә бәәж олна зөөр тараһад хайн гиҗәнәч.

— Козлдур, та әмтиг мел баһд тоолад суунт-яһнт. Көвүд— күүктн өсәд — босад ирж йовна. Кевән тракторт маңһдурас авн Манца Бавлдр хойр көдлн гижәнә.

— Кенәс зөвшәл авсмт?

— Танас суржанав.

— Би зөв өгш угав. Ода деерән эн колхоздч би ахлачв. Хәрнь ай- стан олна төр һанцхарн таслчкхар бичә седәд бә.

— Олна төриг чикәр таслх кергтә. Би гемтә —бурута юм һарһж бәәхшв.

— Чи ахлачин ормд суух санатавч? Олн чамаг тәвәд уга. Мини ке- лсиг күцәжә, бичә давад бә.

— Козлдур! Ю келжәхмт! Эн колхозд есәд —бослав. Та түүг сәи меднәт. Тегәд чигн юмиг сәәһәрнь кех санатав. Тана орм биш, эврәннь орман чикәр эдлвч манд хәәрн.

— Я'һнач — кегнәч дурнч, зуг манһдурас авн тәрлһнә зураг эс күцәхләч правлянд тәвж засгла харһулнав.

— Сән, тиим болхла тәрлһнә квдлмшиг би эврән медәд кенәв.

— Би яяхмб, бп ахлач нер зүүчкәд, мөңгинь авад кевтх, чи көдл- мшинь кехмч?

— Тәрән угаһар танд көдлмш дала. Тәрә тәрлһинь нанд даалп- — Дегәд эртәс деегүр сана зүүжәнәч. Чамаг уга болхла, бндн үр- әд — тарж одхмб? Яһж тнигв! Кеһә-күцәһә йовсн көдлмш.

чктн.

Иигҗ шүүрлдж бәәтл парторг Эрнцн орж ирв. Эн хойрин күр сон- сж бәәһәд, Эрнцн келв:

— Зурэһан күцәхм, күцәхм гинәч, —яһж күцәхмб? Эн сурврт чи хәру өгч бәәхшч. Му-сән болвч, Бокта хәрү өгчәнә. Тракторист кергтәй? Кергтә. Сул тракторист бәәнү? Уга. Тегәд трактор зогсад бәәхмб? Чн- ниһәр болхла, Козлдур, арһ уга, зогсах керг. Бокта көдлх улс олад авчкж. Баһчудиг юигад эс иткҗәхмб? Иткх кергтә. Тедн сурһульта — эрдмтә, дарупь дамшад одцхах.

Түргәр-түргәр гинәч, Козлдур. Терч болс-бүтсәрнь тәртхә гисн до- кьян. Энжл бндн тиигж чадш угавдн. Уга, уга тиигж болш уга.

Колхозин һурвн ахлач сөөни өрәл күртл күүндв. Аш сүүлднь Коз­лдур һаран сажж оркад, һарч одв.

Тер сө Бокта кесгтән унтж чадсн уга. Үүнә уханд кесг тәр ца-цаа- һасн орж зовав.

Акад юмн. Колхозд һурвн зун өрк-бүл бәәнэ, көдлж чадхнь зур- һан зун күн, көдлдгнь —өрәлнь. Гемтә —шалтгтань, сохр — доһлңгнь бәәх. Күүкд улс юңгад эс көдлдг болна? Дәәнә цагт арвад күрсн кэвүд- күүкд, эмгд-өвгд, күүкд улс цуг көдлдг билүс! Ода юңгад эс көдлж чаддг болхмб?

Күүкд улсин эс көдлдгнь учрта. Үкр-бүрүһән, така-һалуһан хәләх, хө-хурһан услх, хәрүлх, күүкд-шуухднь бәәх, эзн —залудан хот-хоолинь кех, кир-иуһудннь уһах. Көөркст кезәнь цол болхмб...

Кесг ухан ца-цааһасн татлдж, семҗн үүлн болж, диингрсн толһац зовлңг өгв. Зуг, өрин өмн, өдрин дуусн көдлсн цогц эврә бинд медм- жән угаһар нөөрт авлгдв.

ЭРНЖӘНӘ КОНСТАНТИН