40
.pdfорнықты түрде қалыптaстыру болмақ. Білімнің бacты ұстанымы aдамға білім бeру ғaна емес, сол білімді жәнe біліммен қaрулануды «рухaнияттандыру», «адaмгершіліктендіру» болғaны аcа мaңызды.
Ұсыныс:
1.Университеттерде девиaнтты мінез-құлықпен күресудің бір жолы «Арнайы курстар» көптеп енгізілсе.
Әдебиеттер
1.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы Астана, 17 қаңтар, 2014 2.Г.Б.Аманбаева «Жастар арасындағы көп кездесетін девиантты мінез-құлық».//
Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану» №3/2016 3.Н.Б.Ескермесова «Ауытқушы мінез-құлықты балалардың тұлғалық ерекшеліктері
және олқылықты түзету іс-шаралары» .//Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану» №1/2016 4.А. Б.Нусипова «Қиын балалардың психологиясы». //Әлеуметтік педагогика және өзін
- өзі тану» №1/2014 5.М.Ахилбекова «Қазақтың ұлттық құндылықтарының бала психологиясындағы рөлі» .
//Мектептегі психология» №6 (60)/2013 6.Н.Кудабаева «Бала мінезіндегі қайшылықтардың пайда болу себептері және оларды
шешу жолдары». //Мектептегі психология» №2 (56)/2013 7.Ж.Т.Өміржанова «Жасөспірімдік кезең және ұлттық тәрбие» //Мектептегі тәрбие
және оқыту.
Н.К. Сатыбалдина
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО САМООПРЕДЕЛЕНИЯ И ВЫБОРА ПРОФЕССИИ В ОТЕЧЕСТВЕННОЙ И
ЗАРУБЕЖНОЙ ПСИХОЛОГИИ
Выбор профессии приходится на один из самых сложных периодов в жизни человека. Он связан со сменой социальных ролей, с переходом от одной системы зависимостей, связанной с детским возрастом, к другой, отчасти характеризующей уже взрослого человека, с необходимостью прогноза соответствия собственных возможностей требованиям выбранной профессии, с пубертатными сдвигами и т.д. Все эти факторы предъявляют особые требования к механизмам адаптации личности для обеспечения возможности успешно справляться с вызванными таким образом «психическими перегрузками».
Втеоретическом аспекте проблема профессионального самоопределения - это одна из ключевых проблем психологии профессионального становления личности, в которой профессиональное самоопределение рассматривается, с одной стороны, как наиболее значимый компонент профессионального развития человека, с другой - как критерий одного из этапов этого процесса.
Исследования показывают, что у старшеклассников встречается уже твердая установка при выборе профессии, хотя, конечно, могут быть и колебания. Это наблюдается в том случае, когда несколько профессий нравятся одновременно, имеется конфликт между склонностями и способностями, между идеалом в выборе профессии и реальными перспективами (учащийся желает поступить в вуз, а успеваемость низкая). На выбор профессии влияют и мнения других людей: у учащегося интерес к одному, родители советуют другое, товарищи—третье. Старших школьников всегда волнует проблема выбора,
иони ведут по этому поводу разговоры со сверстниками и с окружающими взрослыми. Для того чтобы успешно проводить работу по профориентации, важно знать, каковы установки и личностные особенности того или иного учащегося [1].
Вотечественной психологии накоплен богатейший опыт исследования проблемы профессионального самоопределения. Это в первую очередь разработки таких ученых, как
161
Е.А. Климов, Н.С. Пряжников, П.А. Шавир, С.Н. Чистякова, Е.И. Головаха и многих других. Общей особенностью подхода к проблеме является интерес к влиянию личностных аспектов на процесс профессионального самоопределения.
Рассмотрение процесса профессионального самоопределения как части личностного развития предполагает упоминание таких понятий, как жизненная перспектива, жизненный план, психологическое время. Данные конструкты характерны и разворачиваются в полной мере в период ранней юности, когда возникновение новой психосоциальной ситуации развития приводит к формированию новой и основной для этого возраста потребности – потребности в жизненном самоопределении, а, следовательно, и в профессиональном.
Входе формирования профессионального самосознания выделяются "идентичные профессионалы либо профессиональные маргиналы". Маргиналу соответствует позиция внутренней непричастности к сообществу своей профессии, а его система ценностей не ориентирована на достижение профессиональных целей. О профессиональной идентичности можно говорить, "если признаки, используемые для идентификации, полностью совпадают у человека, как у потребителя профессии, общества, как заказчика и профессионала как исполнителя" [2].
Говоря о сущности профессионального самоопределения, Н.С. Пряжников подразумевает самостоятельное и осознанное нахождение смыслов выполняемой работы и всей жизнедеятельности в конкретной культурно-исторической (социально-экономической) ситуации. [3].
Та же мысль прослеживается в работах Е.А. Климова, который понимает самоопределение не просто как "самоограничение", не как добровольное впадение в профессиональную ограниченность, а как важное проявление психического развития, как активный поиск возможностей развития, формирование себя как полноценного участника сообщества "делателей" чего-то полезного, сообщества профессионалов". В общем же виде профессиональное самоопределение понимается автором как деятельность человека, принимающая то или иное содержание в зависимости от этапа его развития как субъекта труда [4, 5].
Вобщем, можно утверждать, что самоопределение как процесс определения человеком своего места в мире, системе общественных отношений, интеграции своей целостности в собственном сознании и сознании других людей развивается в двух аспектах: ценностносмысловом и деятельностном и может рассматриваться по крайней мере на двух взаимосвязанных, но различимых уровнях по Е.А. Климову: гностическом (в форме перестройки сознания, включая самосознание) и практическом (в форме реальных изменений социального статуса, места человека в системе социальных отношений) [5].
Если рассматривать зарубежные теории по проблеме выбора профессии, то можно увидеть, что люди выбирают не профессии, а скорее карьеру[6].
Остановимся на некоторых теориях развития карьеры.
1. Теория «фактор-фактор»: теория развития карьерного фактора существует еще
сначале 1900-х годов и в основном связана с профессорами-теоретиками Фрэнком Парсонсом и Э.Г. Уильямсоном. Некоторые из основных допущений, лежащих в основе этой теории, таковы:
•Каждый человек обладает уникальным набором черт, составленных из их интересов, ценностей, способностей и личностных характеристик, эти черты могут быть объективно идентифицированы и представлены в виде профиля для представления потенциала личности.
•Каждая профессия состоит из факторов, необходимых для успешного выполнения этой работы. Эти факторы могут быть объективно идентифицированы и представлены в виде профессионального профиля.
•Можно определить соответствие или несоответствие между индивидуальными чертами и рабочими факторами, используя прямой процесс решения проблем / принятия решений.
162
Чем ближе совпадение личных качеств и рабочих факторов, тем выше вероятность успешной работы и удовлетворенности.
2. Теория Джона Холланда.Теория Холланда фокусируется на индивидуальных характеристиках и профессиональных задачах. Она расширила понятие типов личности и установила, что:
•Личности подразделяются на шесть широких категорий: реалистичные, исследовательские, художественные, социальные, предприимчивые и обычные (часто называемые RIASEC).
•Поскольку некоторые личности привлекаются к определенным рабочим местам, среда работы отражает эту индивидуальность и может быть объединена в шесть аналогичных групп населения (RIASEC).
•Хотя каждый человек состоит из всех шести типов, обычно доминирует один тип. Большинство личностей имеют тенденцию напоминать до трех из шести личностных факторов.
•Личности могут быть сопоставлены с подобными комбинациями рабочих сред, используя подход решения проблем.
•Чем ближе соответствие личности работе, тем больше удовлетворенность.
Эта модель чрезвычайно повлияла на профессиональное консультирование.
3. Теория жизни и пространства высшего качества. Теория Дональда Сьюперапредставляет всестороннюю модель развития личности, которая пытается объяснить влияния на человека разных жизненных ролей и описывает жизненные этапы личности.Сьюпера считал, что личностные изменения непрерывны. Некоторые из основных принципов теорииДональда Сьюпера
•У каждого человека есть потенциал. У людей есть навыки и таланты, которые они развивают с помощью различных жизненных ролей, что делает их способными выполнять самые разнообразные задачи и многочисленные занятия.
•При принятии профессионального выбора индивид выражает свое понимание себя; Его или ее самооценку. Люди стремятся к карьерному удовлетворению посредством рабочих ролей, в которых они могут выразить себя и реализовать и развить свою самооценку. Самопознание является ключом к выбору профессии и удовлетворенности работой.
•Развитие карьеры длится всю жизнь и происходит на протяжении пяти основных этапов жизни: роста, разведки, создания, содержания и разъединения. Каждый этап имеет уникальный набор задач развития карьеры и учитывает изменения и решения, которые люди делают с момента поступления на работу до выхода на пенсию.
•Эти пять этапов не просто хронологические. Люди проходят через каждый из этих этапов, когда проходят через карьерные переходы.
•Люди играют разные роли на протяжении всей своей жизни, в том числе роль «работника». Удовлетворенность работой возрастает, когда самооценка человека включает в себя представление о том, как работающее «Я» интегрируется с другими их жизненными ролями.
Теория Дональда Сьюперасильно повлияла на то, как мы смотрим на карьерные практики. Понимание возраста и связанных с ним этапов развития карьеры помогает специалистам-практикам определить, где находятся клиенты в континууме развития карьеры, и предложить соответствующие цели и деятельность, связанные с карьерой. Это также подчеркивает необходимость изучения развития карьеры в более широком контексте ролей и образа жизни человека и путей достижения баланса между жизнью и работой.
4.Теория социального обучения Крумбольтца. Джон Д. Крумбольтц разработал
теорию принятия решений о карьерном росте и развития, основанную на социальном обучении. Решения о карьере являются результатом бесчисленного количества учебных опытов, которые стали возможными благодаря встречам с людьми, учреждениями и
163
событиями в конкретной среде человека. Другими словами, люди выбирают свою карьеру исходя из того, чему они научились. Крумбольтц предложил следующее:
•Четыре основных фактора, которые влияют на выбор карьеры, - это генетические факторы, условия и события окружающей среды, опыт обучения и навыки подхода к задаче (например, самонаблюдение, постановка целей и поиск информации).
•Последствия этих факторов и, в особенности, учебного опыта заставляют людей вырабатывать представления о характере карьеры и их роли в жизни (обобщения самонаблюдения). Эти убеждения, будь они реалистичными или нет, влияют на выбор профессии и поведение, связанное с работой.
•Обучающий опыт, особенно наблюдательное обучение, происходящее от значимых ролевых моделей (например, родителей, учителей, героев), оказывает мощное влияние на карьерные решения, делая некоторые занятия более привлекательными, чем другие.
•Позитивное моделирование, вознаграждение и подкрепление, вероятно, приведут к развитию соответствующих навыков планирования карьеры и карьерного поведения.
Крумбольтцрассматривает теорию в качестве способа объяснения происхождения выбора карьеры и какпрактическое руководство для консультантов при выбора каьеры клиентами. Практикующий психолог начинает с понимания того, как клиент пришел к их карьерному видению себя и окружающего мира, и что является ограничивающим или проблематичным в отношении этой точки зрения. Как только это будет установлено, практик
иклиент определят, как жизненные опыт, моделирование или создание навыков помогут им изменить свою точку зрения. Используя подход Крумбольтца, практик играет важную роль в решении всех проблем карьеры, а не только профессионального отбора.
5. Конструктивистская теория развития карьеры. Конструктивистская теория развития карьеры связана с экзистенциальной теорией и представляет собой скорее философскую основу, в рамках которой может быть сделано консультирование по вопросам карьеры. Два мыслителя, связанные с этим подходом, - М. Л. Савицкас и ВэнсПиви. Конструктивистское развитие карьеры основано на концепциях «конструктивизма», которые включают в себя следующее:
•В мире нет фиксированных значений или реальностей, существует множество значений и множественные реальности. Люди создают или строят свое собственное значение
/реальность мира через переживания, которые у них есть.
•Люди «конструируют» себя и окружающий их мир посредством интерпретаций, которые они делают, и действий, которые они предпринимают. Эти «конструкции» или восприятие событий могут быть полезны или могут вводить в заблуждение.
•Индивиды отличаются друг от друга в своем построении событий. Два человека могут участвовать в одном и том же или аналогичном событии и иметь очень разные представления о пережитом.
•Люди самоорганизуются и создают смысл. Их жизнь - это постоянно развивающиеся истории, которые постоянно пересматриваются. Человек может предпочесть разрабатывать «новые конструкции» или писать новые «истории» в своей жизни.
Конструктивистский подход к профориентации, как правило, касается планирования жизни. Поиск значимой работы связан с акцентом на извлечение смысла из личного опыта. Чтобы иметь значимую карьеру, индивидуумы должны размышлять над своим жизненным опытом и возникающими в результате «конструктами», которые они могут иметь о жизни, работе, о себе. Клиент и практик работают над осознанием и открытостью
новых конструкций своей жизни, работы, которые могут служить основой для смысла. Вмешательства включают в себя непосредственную работу с жизненным опытом клиента и использование смыслообразующих процессов, таких как повествование, метафора, картографирование и критическое отражение.
Ни одна теория развития карьеры не является всеобъемлющей. Мы должны признать и осознать сильные и слабые стороны любой теории и присущие ей предубеждения. Теория работает лучше всего, когда она интегрирована в наш личный стиль и в соответствии с
164
уникальной ситуацией и потребностями клиента. Использование целостного подхода к клиентам означает выталкивание из комбинации теорий и стратегий развития карьеры.
Литература
1.Зимняя И.А. Педагогическая психология – Ростов н/д, 1997. – 480 с.
2. Ермолаева Е.П. Психология профессионального маргинала в социально значимых видах труда// Психологический журнал – 2001. Т. 22. № 5, – С. 69 – 78.
3.Пряжников Н.С. Профессиональное и личностное самоопределение – М., Изд-во: "Институт практической психологии"; Воронеж, НПО "МОДЭК", 1996. – 256 с.
4.Климов Е.А. Индивидуальный стиль деятельности в зависимости от типологических свойств нервной системы - Казань, 1969. – 164 с.
5.Климов Е.А. Психология профессионала – М., Изд-во: "Институт практической психологии"; Воронеж, НПО "МОДЭК", 1996. – 400 с.
6.Электронная библиотека HCT по дресу http://imtcsamba.hct.ac.ae/sjw/Career&Training/ Theorists.htm
Ш.Т. Тұрдалиева, Р.І. Сейдрахманова, М. Төрехан, Ж.Орынбекова
КӘСІБИ ШЕБЕРЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ АКМЕОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар – адамды қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-дүниесінің дамуына, көзқарастары мен шығармашылық әлеуетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, кәсіби жетілуіне, жеке тұлғасының қалыптасуына жағдай жасау.
Елбасының «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» бағдарламалық сөзінде Білім және ғылым министрлігіне орта, техникалық және кәсіптік, жоғары оқу орындарында «Акмеология, жеке және әлеуметтік табыс негіздері» сияқты міндетті оқу курстарын енгізу жөнінде тапсырма берді.
Кәсіби білім беруді жетілдіру, кәсіби оқыту мaмaндaрын дaярлaудың сaпaсын aрттыру, олaрдың кәсіби біліктіліктерін жетілдіру мен кәсіби әрекетке бейімдеу мәселелері Э.К. Қaлымбетовa, Ж.Н. Орaзбaевa, Н.A. Свиридов, Т.A. Кухaревa, Н. Жұмaшевa және т.б. еңбектерінде терең зерттеледі.
Ж.Аймауытов пікірінше, мамандықтың жаманы жоқ, бірақ, мұның кез келгеніне икемділік қажет, бұл жәй күнелту, тамақ, асыраудың ғана жолы емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет ететін процесс екендігін қазақ жастарына ерекше сипаттап берген.
Акмеология - кәсіби шеберлік шыңына жетудің жолдарын, оның заңдылықтарын зерттейтін, жаратылыстану, қоғамдық және гуманитарлық пәндер тоғысында пайда болған, белгілі бір іс-әрекет сферасында адамның жоғары дәрежеде акме дамуы жөніндегі ғылым. Акмеология өзінің даму процесінде педагогика, психология, синергетикалық білімнің жетістіктеріне негізделген. Ол «адамның есею немесе кемелдену психологиясы» ретінде өз бетінше жеке қалыптасқан ғылым.
«Акмеология» терминін 1928 жылы Н.А. Рыбников «Ерсек адамдарың дамуы туралы» ғылым ретінде ұсынды, кейіннен ХХ ғасырдың ортасына таман Б. Г. Ананьев акмеологияны адам туралы ғылымдардың жүйесіне кіргізді. Демек, акмеология ғылымы ересек адамдарды кәсіби оқытуға басқару мәселелерін, оның жас ерекшелігіне әсерін, қызығушылығын, оның
165
өз бетінше жетілдіру, шығармашылық қабілетін кәсіби қызметінің шарықтау шегіне дейін жеткізетін саланы зерттейтін ғылым болып табылады.
Ересек адам жасерекшелік психологиясында кемел шақ кезеңі. Кемел шақ кезеңін адамның жасы және рухының жай-күйі бойынша ежелгі гректер «акмэ» уақыты деп атаған (орта шама жасы 30-50), бұл қандай да бір нәрсенің шырқау шыңын, ең жоғарғы дәрежесін, адам тұлғасының ең гүлднеу, «өзіне теңдестіріліу» сәтін білдірген. Олай болса, кемел шақ – бұл орта жас кезеңі, екі ұрпақ арасын жалғастыратын көпір, тұлға өмір жолының шырқау шыңы, әсіресе, адамның дені сау, күш-қуаты, сергектігі, білімі, тәжірибесі жетілген кезі. Адам бұл уақытта кәсіби шеберліктің шыңына және қоғамда белгілі бір орынға қол жеткізеді. Осы кезеңде (40 жас шамасында) адам өзіне мен өмірде неге қол жеткіздім? Қандай жетістіктерге жеттім? т.б. еген сұрақтар қойылады. Өмірді қайта қарастыру, өміріне ривизия жасау, өмір сүру барысындағы «Мен» рөлін анықтау болады.
Акмеологияның зерттеу мақсаты ересек адамның физикалық, рухани-адамгершілік дамуы мен кәсіби жетілуіне көмек беру.
Акмеологияның зерттеу нысаны прогрессивті дамушы ересек тұлға, ең маңыздысы кәсіби іс-әрекеті мен тұлғалық дамуында шыңға жетуі. Олар:
-ересек адамдардың өз бетінше даму заңдылықтары;
-кәсіби шыңға немесе белгілі бір табысқа жету факторлары;
-өзін-өзі тәрбиелеуге, білімін жетілдіруге және өзін-өзі бақылай білуіне үйретуге қызықтыру жолдары;
-кәсіби шеберлік шыңына жету үшін ересек адамдардың өзін-өзі түзету, жетілдіру және ішкі ресурстарын тиімді пайдалана білуге бағыттау;
Акмеологияның зерттеу заты бұл кең ұғымда адамның индивид, индивидуалдылық, еңбек субъектісі ретінде, сонымен қатар кәсіби және қарым-қатынаста тұлғалық дамудың шыңына жету процесі, заңдылықтары мен механизмі
Акмеология пәні төмендегідей заңдылықтарды іздестіру болып табылады:
-есейген адамның өзін-өзі дамытуы;
-жеке тұлғаның шығармашылық әлеуетін жүзеге асыру және жасампаздық;
-биікке көтерілуге көмектесетін және кедергі келтіретін объективті, субъективті әрекеттері;
-қызметте кәсіпқойлыққа оқытудың заңдылықтары;
-өзін-өзі ұйымдастыру және өзін-өзі бақылау;
-өзін-өзі жетілдіру және т.б
Акмеология пәні – ол ересек адамдарға өз кәсібін ғұмыр бойы жетілдіруіне бағытталған мәселелерді қарастырады. Олар:
-кәсіпке кірісу (кәсіби білім алатын оқу орнын таңдау);
-өз бетінше кәсіби қызметке кірісу;
-кәсіптік қызметте ұжыммен араласу;
-бір қалыпты жұмыс ырғағына еніп, кәсіп шыңын игеруге кірісу;
-қызмет құрылымдарындағы жас және жеке даралық ерекшеліктерді ескерту (қабілет, дағдарысты кезең т.б.);
Сонымен, акмеология адамның шығармашылық ғұмырына, кәсіптілік шыңға жетуіне ықпал ететін факторлар мен заңдылықтарды зерттейді. Онда адамның кемелденуі, өздігінен білім алу, өзін-өзі түзету, өзін-өзі басқару құралдары арқылы өзін-өзі жетілдіруге қабілеттілігі айтылады.
Психология ғылымында акмеология тұлғаның кәсіби шыңдалуына сәйкес төмендегідей терминдермен сипатталады: акмеологиялық орта, акмеологиялық кемелдену, акмеологиялық кәсібилік, акмеологиялық технологиялар, акмеологиялық құзыреттілік.
Акмеологиялық орта – кәсіби маманға жоғары нәтиже, шығармашылық ізденістер тудыратын еңбек әрекеті.
Акмеологиялық кемелдену - тұлғаның рухани, даралық, кәсіби дамуының қиылысу кезеңі;
166
Акмеологиялық кәсібилік - тұлғаның өз кәсібінде дамуының жоғары деңгейі, көрсеткіші, жетістіктері;
Акмеологиялық технологиялар – тұлғаның шығармашылықпен өзін-өзі дамытуға, өзінөзі жетілдіруге бағыттайтын мүмкіндіктері;
Акмеологиялық құзіреттілік - тұлғаның жаңа білімді қолданудағы шапшаңдығы,
икемділігі; |
|
|
|
|
|
Тұлғаның |
акмеологиялық |
тұғырға |
көтерілуіне |
әсер |
ететін |
ішкі және сыртқы факторлар: |
|
|
|
|
|
1.Тұлғаның өз мамандығын шынайы сүюі;
2.Тұлғаның ұдайы шығармашылық ізденісі;
3.Тұлғаның өз іс-әрекетіне кәсіби ізденісі, кәсіби біліктілігін көтеруі;
4.Тұлғаның жаңа нәтижеге жетудегі табандылығы, өзін-өзі дамытуы, өзін-өзі жетілдіруі.
Акмеологиялық әдістер сан түрлілігімен ерекшеленеді. Акмеологиялық зерттеулердің теориялық әдістеріне төмендегілер жатады:
- логикалық: анализ, синтез, дедукция, ойша тәжірибе жасау.
- талдаудың математикалық әдістері: корреляциялық, факторлық, дисперсиондық, дискриминаттық, кластерлық және т.б.
- пәнаралық: кешенді, жүйелілік, функционалдық, генетикалық, логитюдті, модельдік, биографиялық және т.б.
Акмеологиялық зерттеудің практикалық әдістеріне төмендегілер жатады: - жалпы ғылыми: бақылау, эксперимент, эксперттік баға;
- өзара байланысты пәндер: психологиялық (тестілеу, бақылау, әңгіме, өзіндік бақылау, өзіне есеп беру, психосемантикалық); социологиялық (санақ, сауалнама, сұхбат, анкета);
психофизиологиялық; акмеологиялық.
Акмеологиялық эксперименттегі әдістер тұлғаның маман ретінде қалыптасуы, оның тұлғалық және кәсіби дамуындағы мінез-құлқының өзгерісін зерттеу.
Акмеологиялық эксперименттің өзіндік ерекшеліктері:
- зерттеу нысаны ауыспалылығын анықтауға қиын болатын, жеке тұлға ретінде қалыптасқан адам;
- зерттелушінің тұлғалық өзгеруіне, кейде күрделенуіне ықпал етуі мүмкін, сондықтан эксперименттік зерттелуге оның келісімін алу маңызды;
- кәсіби-тұлғалық дамуына бақылауға алынбаған өзгермелілігі де әсер етуі мүмкін, сондықтан қол жеткізген тұлғалық-маңызды нәтижелер жоспарланғанға сай келмеуі мүмкін.
- кәсіби-тұлғалық дамудың кейбір көріністері жасырын болуы мүмкін, сондықтан акмеологиялық зерттеулерді ұйымдастыруда нақты параметрлерін белгілейтін эксперименттік әдістерді таңдау маңызды.
Психологиялық-акмеологиялық қызметтің психологиялық қызметтен айырмашылығы неде? Психологиялық-акмеологиялық қызмет - бұл психологиялық және акмеологиялық
құралдар арқылы еңбек ұйымының мамандарының әлеуетін тиімді пайдалану, олардың кәсіби-тұлғалық өсуі мен кәсіби іс-әрекеттегі сәттілік, сол ұйымның жұмысының тиімді жоғарлауын, оның бәсекеге қабілеттілігін дамыту мен кәсіби жетілуін қамтамасыз ететін құрылымдық жүйе.
Акмеограмма құру. Мамандардың кәсіби-тұлғалық өсуіне арналған акмеограмманы қалай құру маңызды? Ол үшін келесі өлшемдер қарастырылады:
-тұлғаның күшін бағалау;
-интеллектуалды әлеуеті;
-биологиялық әлеуеті;
-мінез-құлық әлеуеті;
-бағыттылық әлеуеті;
-шығармашылық әлеуеті.
167
Қазіргі таңда білім беру саласында пcихологиялық қызметте кәсіби шеберлікті жетілдірудің акмеологиялық негіздері ол педагог мамандардың шығармашылық қабілетін, әлеуеті мен кәсіби құзырлылығын арттыруға қолдау көрсету.
Ал қазіргі заман талабына сай педагог кім? Ол зиялы, рухани бай, жаңашыл, еркін, белсенді, бәсекеге қабілетті, құзыретті тұлға. Оның сыртқы келбеті ұқыптылық пен жарасымдылықпен сипатталады, педагогикалық әдебі жоғары, басқаны түсіне біледі, сыни ойлау деңгейі жоғары, өзгенің ойын, өзгенің пікірін, құрметтей біледі, ұстамды, өз білімін тұрақты көтеріп отырумен жүйелі айналысады, өз жұмысына рефлексия жасауға қабілетті, эрудициясы, жалпы мәдениеті жоғары, эстетикалық талғам және көркемдік мәдениеті жинақталған, ол саясаттағы, ғылымдағы, өнердегі барлық жаңалық пен озық ойларға қызығушылық танытып отырады,
Жаңа заманға сәйкес педагогикалық қызмет көрсету аясы кеңейген уақытта шығармашыл мұғалім өзінің кәсіби шеберлігін үнемі арттырумен, өзінің жетістіктері мен кемшіліктері жайлы өзіндік баға бере алады. Осыған орай педагогтың кәсіби-тұлғалық әлеуетінің акмеологиялық сипаттамасы:
•кәсіби қызығушылықтардың жаратушылық бағыттылығы;
•жаңашылдық әрекетке деген қажеттілік;
•инновацияға бейімділік;
•жалпы және кейбір арнайы интелектінің жоғарғы деңгейде болуы;
•ассоциациалық байланыстарды қалыптастыруға деген бейімділік,
•болашаққа деген позитивті мотивация;
•мінез–құлық пен іс-әрекетін басқарып және реттеп отырудағы күшті ерік-жігерлік;
•даралық, дербестік;
• өзінің ахуалын басқара алушылық, әсіресе шығармашылық белсенділігін ынталандыра білушілік.
Психологтардың кәсіби-тұлғалық өсуі, өзін-өзі ұйымдастыруы, тәрбиелеуі мен маман ретін қалыптасыруы, оның компьютерлік сауаттылығы, өз бетінше білімін жетілдіруі, ғылыми ізденіс жұмысы, түрлі біліктілікті арттыру курстарына қатысуы және т.б. Ал психологиялық кәсіби іс-әрекетте жетістікке жету, оның өзіндік ұйымдастыруы, өзіндік дайындық пен өзіндік жетілуіне қолдау көрсететін және бағыттайтын творчествалық, әрі перспективалы мамандық психолог болып табылады.
Әдебиеттер
1.Деркач А. А., Кузьмина Н. В. Акмеология: пути достижения вершин профессионализма. — М.: РАУ, 1993.
2.Климов Е. А.Психология профессионала.—М.: Воронеж: МПСИ, 1996.
3.Степанова Е. И. Психология взрослых — основа акмеологии. - СПб.: МААН, 1995.
4.Жарықбаев Қ. Саңғылбаев О. Психология энциклопедиялық сөздік. А., 2011
5.Бизакова Ф. Психологиялық түзету-дамыту жұмысы. Т., 2013
6.Әбеуова И.Ә. Әлеуметтік психология (Оқу құралы). Алматы, 2001, 57 б.
7.Жақыпов С.М. Дарындылықтың психологиялық диагностикасы (әдістемелер жинағы) «Дарын», Астана, 2007, 216 б.
8.Карибаева Г.М. Кәсіби іс - әрекеттеің мотивациялық құрылымының ерекшеліктері 19.00.01 –Пс. ғыл. канд. диссер. Алматы, 2003, 124 б.
9 Намазбаева Ж.Ы. Психология және психотерапия. Алматы, 2006, 240 б.
168
Ш.Т. Тұрдалиева, А.Ш. Стыбаева, Г.Ү. Оралымбетова, Н. Абдуллаева
ЖҮКТІ ӘЙЕЛДЕРГЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕК КӨРСЕТУДІҢ ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қазіргі таңда елімізде отбасы қатынастарының аясындағы дәстүрлі көзқарастардың өзгеріп, жастардың некесіз өмір сүру, «азаматтық неке» деп аталатын жағдайлардың көбеюіне алып келді. Бұндай жағдайды қабылдау дәстүрлі отбасылар үшін қауіпті болып отыр. Сондай-ақ экономикалық дағдарыс салдарының да көптеген отбасылардың пайда болуына алып келді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан -2030» жолдауында отбасын қолдайтын тиімді демографиялық саясатқа ерекше мән беріледі. Онда отбасы мәселесі туралы былай дейді:
•Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау;
•Жалғыз басты аналар проблемасын шешу керек;
•Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз;
•Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа, сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз.
•Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына түсуіміз керек.
Отбасы және неке мәселесін зерттеуде ерекше белсенділік ХХ ғасырдың 90жылдарының ортасына дейінгі кезеңде байқалады. Ол ерлі-зайыптылардың тұлғалық сипаттамаларының ұқсастық-өзгешілік, сонымен қатар рөлдік және құндылық бағдарлары мәселелеріне деген қызығушылық тән және ерлі-зайыптылық сәйкестік факторлары мен олардың неке тұрақтылығына әсері туралы шет ел және кеңестік ғалымдар Боровикова Н. В., Федоренко С.А, Кабакова М.П., Овчарова Р.В., Малкина-Пых И.Г. және жүктілік, ата-ана болу мәселесі Филиппова Г.Г., Грибкова В., Мухамедрахимов Р.Ж., Обухова Л. Ф., Шаграева О. А, зерттелген.
Aдaмзaт қоғaмы екі бaғыттa дaми aлaды деп болжaйды: мәдениеттің бір-бірімен aрaлaсуы немесе мәдениеттің бір-біріне қaйшы келуі. Бірaқ, екі көзқaрaс тa тaрихи дaғдaрысқa aлып келуі ықтимaл. Бұдaн шығудың үшінші жолы бaр, ол мәдениеттердің диaлогы, мұндaй жaғдaйдa бірде-бір мәдениет өз ерекшелігін жоғaлтпaй, әлемдік қоғaмғa шығуынa мүмкіндік aлaды. Бұл жaғдaйлaрдa жaс ұрпaқтың бойындa ұлттық сaнa сезімді қaлыптaстыру мәселесін психологиялық тұрғыдa зерттеу қaжеттілігі aртaды. Осы ұлттық салт-дәстүр, ұлттық тәрбие туралы ЖарықбаевҚ.Б., Сарыбекова Ж.Т., Атемова Қ.Т., Бүркітбаева Д.Б, Түрікпен-ұлы Ж., Мұздыбаева Б. зерттеулері мен еңбектері.
Отбасы, ата-ана болу мәселесінің ұлттық ерекшеліктері оның ішінде қазақ халқының ұлттық ерекшеліктеріне келетін болсақ, яғни әрбір отбасының қалыптасқан әдет-ғұрпы, атадәстүрі болады. Сонымен бірге жалпы қазақ отбасына ортақ дәстүрлер де бар. «Ұлдың ұяты әкеге, қыздың ұяты шешеге» деп қараған халқымыз ұл баланы тәрбиелеуді аталар мен әкелер өз қолына алса, ал қыз баланы тәрбиелеуді әжелер мен аналардың ісі болып саналған. Сондықтанда отбасы-некелік өмірдің басы жыныстық тәрбиеден басталады. Ал жыныстық тәрбие адамгершілік тәрбиенің негізінде жүзеге асырылады.
Жүктілік – ауру емес, ол физиологиялық жағдай. Мұның маңыздылығы бір ағзадан екінші ағза дамып жетіледі.
Ана болмысы мен сезімі бізге табиғаттан берілген, әрбір әйел баласы түсінсін, түсінбесін өзінің басты міндетін атқаруға тырысады. Өкінішке орай барлық жүкті әйелдердің босануы сәтті бола бермейді.Әйел баланы босануға емес, жүкті болуға да дайын болу тиіс. 1980жылы британдық ғалым С. Уолкинг жүкті әйелдердің босану кезіндегі және одан кейінгі
169
сезім қиындықтарын қарастырудың бірінші әрекетін жасады. Жүкті әйелді ішкі дүние тыныштығы тұрақтандыру әдісі ретінде олар жүктілік және босану кезінде психологиялық қолдау мен жәрдем көрсету керектігін ұсынды.
Американдық психологтар Венни Т, Роттли Дж. «Құрсақтағы нәрестенің құпия өмірі» атты еңбегіндеана ішіндегі нәрестенің өсуіне анасының сезім хал-жағдайының әсерін қарастырды. Олар босану деген естен тану, сондықтан жүктілік кезінде психологиялық дайындық қажет деген ой айтты. Сол уақытта психиатр - дәрігерлері З. Меку мен Х.Грахам босанудан кейін әйелдерде жабырқаулылықтың пайда болу мәселесін зерттеді.
Ағылшын психологы Дж.Марк және американ психологы Дж.Улиамс өздерінің еңбектерінде жабырқаулықтың психологиялық емделуі босануға алдын-ала психологиялық дайындық жолымен жабырқаулықпен күресінің психологиялық бағдарламасын ұсынды. Қазіргі кезде шетелдердің тәжірибесінде медицина орындарының базасында өтетін босануға психологиялық дайындық курстары кең тараған.
Отандық іс-тәжірибесінде осыған сай бағдарламалар бар. Олар негізінде шетел мамандарының зерттеулеріне сүйеніп тәжірибесінен алынды. Қалпына келген денсаулықты сақтау қызметінің мамандары оларды біздің аймаққа бейімдеп, босануға психологиялық дайындықтың авторлық бағдарламаларын жасады.
Ресей психологы Г.Г.Филиппова бірінші болып жабырқаулықтан сақтандыру тәсілі ретінде гаптономия әдісін толық суреттеген авторлық бағдарламаны ұсынды.
Жүктілік кезіндегі босану әйел өміріндегі негізгі және жауапты кезең. Жүкті әйел психикасына жағымды және жағымсыз әсер тигізетін себептер болады. Жүктілік кезінде әйелдер абыржып, тынышсыздықты сезеді.Бұл өте түсінікті және ағзаның жаңа жағдайына деген сезімі мен болашақ баланың саулығы туралы қайғысымен байланысты.Сонымен қатар жүйке жүйесі жүктілік кезінде әйел ағзасында болып жатқан физиологиялық өзгерістеріне байланысты көтерілген ой-уайымдарына жауап береді.Ой уайымдары артық күшті болса және ашушандықпен, көңіл-күйінің тез өзгергендікпен ере жүрсе, онда мұндай көріністер әйел жүйке жүйесінің жұқарғанын білдіреді. Сөз жоқ мұндай күйзелістік жағдай өз орнына жүктіліктің ағымы мен болашақ баланың денсаулығына кері әсер тигізеді.
Әрбір бесінші жүкті әйелде мұңаюдың белгісі болуы мүмкін, бірақ көбісі бұл мәселе туралы айтпайды.Бұл жақындағы зерттеулердің нәтижесі Бритон «Әйел денсаулығы журналында” шықты. Зерттеулердің авторлары әйелдерді мұңаю себептерін зерттеуге жүктілік “тамаша” уақыт болуы мүмкін дейді. Өйткені көптеген әйелдер кеңес сұрау үшін тек кезеңінде келеді. Әйелдер еркектерге қарағанда мұңаю ауруларына екі есе көбірек шалдығады және де осы аурудың белгілі бала туатын жасында көріне бастайды. Зерттеудің негізгі авторы шындығында ертерек өткізілген зерттеудің біреуі әйелдер жүктілік кезінде мұңаюға көбірек шалдығады деп көрсетті. Осы кезде көптеген әйелдер өздерін жүктілік кезінде көңіл күйі жақсы болатынына үміттенеді - дейді дәрігер Маркус.
Кейбір сарапшылардың ойы бойынша жүктілік кезінде немесе одан кейін қозғыш жабырқаулық баланың денсаулығына көп қатты қауіп қатер әкелуі мүмкін.Босанудың өзі туылған балаға деген жаңа үрей босанудан кейінгі 1-ші кезеңіндегі әйелдің ағзасында болатын жаңа гормон және физиологиялық өзгерістер босанудан кейінгі жабырқаудың пайда болуына себебін тигізуі мүмкін.Бұл жағдайда өзіне деген жиеркенушілік, күйеуіне басқа адамдарға да жек көрінушілік:баланы барлық бақытсыздың тек қолайсыздықтың себебі деп қабылдау. Нәтижесінде бұл балаға өмірінің бірінші апта мен бірінші айларында өте қажет сүт шығуына кедергі бола алады.
Сөйтіп жүктілік әйел психикасының хал-жағдайына кері әсер беруі мүмкін. Әйел бәрінен көп жиі үрей, қорқыныш сезімдерін, мұң мен жабырқаулық басынан кешеді. Кейбір әйелдер психологиялық өмір мәселелерінің кесірінен стресс күйінде болуы мүмкін немесе ауыр басылыңқы күйіне түсуі мүмкін.
Осы кезде әйелге психологиялық көмек пен қолдау көрсету керек, Жабырқаулық күйді алдын-алу үшін психологиялық кеңестер беру қажет.
170