Khabunova_E_E__1210_ulmt_205_str_2005g

Магтал (торһуда ура)

«Ак!» гидг урата, Асад шатдг һалта,

Зегдин бүчр мет җирһәд бәәдг, Зеердин унһн мет ишкләд бәәдг, Бүдүн күзүтә, Бат кишгтә,

Чонас бишңкинь тохад унад оркдг, Чолунас бишңкинь җаҗлад идәд оркдг, Харан унад, хәәкрәд Уралан орад бәәдг, Хәрү эргҗ һардг уга,

Хазаран күүнд мөлтлүлдг уга, Һалзнасн унад одсинь күрхәс Шүүрәд авад, һанзһлад оркдг Торһуд билә.

(Болдырев Очр)

Арвн хойр җилин магтал

1. Алтн делкә кевтүртә Өңгр зандн идштә Арвн өңгәр бөөлҗдг

Амн цаһан хулһн җил күй.

*

Эрднин зүүләр бөөлҗдг Эрү цаһан хулһн җил

2. Алг хойр өвртә, Аца дөрвн турута, Ааҗм сәәхн ишкдг Ач иктә үкр җил күй.

111

*

Өвр-сүүлнь тегшү (әдл) төрсн Эзндән ээлтә үкр җил.

3. Ару (ин) һаңһа кевтүртә Аратин гөрәсн нөкдтә Арвн буһу күчтә

Алг эрән бар җил күй.

*

Арын моднд алглад бәәдг Алг эрин барс җил.

4.Буту буран (бүтү бүүрн) кевтртә, Буурл саарл зүстә, Буцн (босн) һарн дегддг

Бултмһа нертә туула җил күй. Делкә деегүр дегдрәд бәәдг Делдң чиктә туула җил.

5.Аһар теңгрин алвта,

Арвн нәәмн хүвлһтә, Алтн бумбин толадг Аһу дуута лу җил күй.

*

Көк теңгр деегүр күрҗңнәд бәәдг Күч иктә лу җил.

6. Уулын хаҗу кевтртә, Ут цоохр бийтә,

Үзгдгсн күмниг чочадг Үзлнь муута моһа җил. *

Цаг үрглҗ цашраглад бәәдг Цаһан эрән моһа җил.

112

7. Төб дөрвн турута, Төгрг хар нүдтә, Төрсн эзән байрлулдг

Төрин күлг мөрн җил. * Хол һазриг өөрдхүлдг

Хомбн (бомбһр) турута мөрн җил.

8.Дуң цаһан бийтә, Дуһурин сәәхн сүүлтә, Дольган ик дуута, Дурашил гектә хөн җил күй.

*

Хотхр һазриг хорһсар дүүргсн Хотнд ээлтә хөн җил.

9.Өндр модн кевтүртә,

Өргн үзм теҗәлтә, Үзсн бүгдән дурадг Үзл муута мөчн җил.

*

Үзсн юман элгләд (элдрләд) бәәдг Илвчн эрдмтә мөчн җил.

10.Цаб цаһан бийтә, Цаһан, улан өрвлгтә, Цаг цагтан доңһддг Цаган меддг така җил.

*

Өрүн сөөд доңһдад бәәдг Өвр хоңшарта така җил.

11.Күр бүр дуута, Күүнә юм хадһлдг, Күүнә эврәг йилһдг, Күдр дуута ноха җил.

*

Хортн дәәсиг хоргадг Хотх дуута ноха җил.

12. Хаша(н) хороо кевтүртә, Хамбан удн идштә, Һә гүүдм шөргдг

Һәәхүл муута һаха җил. * Көрстә делкәг сөңләд Көндлң соята һаха җил.

Худнрин үгцлән

Сән залуһин кергт Му күн үквчн һундл уга.

(Көвүнә керг күцәҗ йовх улс бийән бууляд, магтад келдг үг)

Һурвн цөгц әрк уусн (күн) Һолдк ухаһан һарһдмн.

(Һурвн Савин әрк ууһад, элгн-садн болчксна хөөн худнр әрк-чигәһән ууһад, хоорндан ю-бис күүндхләрн келдг үг)

Залуһин зөргәс Үүл күцдг.

(Күргн болхар бәәх көвүн күрг үзүллһнә хүрмд һарад йовҗахла, терүнд сүрә өгәд келдг үг)

Өнчн көвү үлдәл уга, Өлн ноха үлдәл уга хурах.

(Цугтаһинь хүрмд дуудулх гисн үг) Хотын ам идхләрн, Хоюрн болый!

114

Арһмҗ деес томхларн, Арвулн болый!

(Хүрмд наад-инәд һарһад келдг үг)

Демәр күцдг, Деесәр холвдг.

(Хоорндан ни улс ямаранчн күнд йовдлыг күцәҗ чаддг гиҗәх үг)

Инҗинь икәр, Ирдгинь цөөкәр.

(Тууҗ авч ирсн малыг олар, Бер күргҗ ирсн улсинь баһар)

Эс идв чигн өөкн сәәхн, Эс өгв чигн элгн сәәхн.

(Элгн-садн олн болхла, күн омгта болдг)

Нег үзхлә - таньл, Хойр үзхлә - иньг.

(Хойр бортхин әркд келдг үг)

Нерн үкхәр, Бий үкх.

(Кергән яһад болвчн күцәх кергтә гиҗәх үг)

Тоолад уга мөңгн, Тогтнад уга зүркн.

(Цагнь болад уга, күүкнә әрк уухас эрт гиҗәх үг)

Экин санан - үрнд, Үрнә санан - көдәд.

(Күүкнд әрк орулад ирхләрн келдг үг)

115

Үгтн түргн, Үүлтн бачм.

(Кецү, күнд йовдлд адһахла, келгддг үг)

Көөсән күцдг, Күцсән алддго.

(Үгән авхар ирсн худнр келдг үг)

Худын үг дөгәтә, Хуцин өвр мошкрата.

(Хүрм, нәәрин марһанд келгддг үг)

«Не» гисн хөөн «Ях» гиҗ келдго.

(Һурвн бортхин әрк уучксна хөөн келгддг үг)

Бүтүһәр базһсн шарх хату, Теҗгәр келсн үг хату.

(Һурвн бортхд үгән негдүлҗ авхин төлә келдг үг)

Мәәлә-мәәлә йовҗ мал болдг, Ууля-ууля йовҗ күн болдг. (Күүкнд әрк зөөлһнд келдг үг)

Адһсн күүкн Аавин барун бийд.

(Күүкнд әрк зөөлһиг хооран саахин төлә келдг үг)

Элгн күүнд Элсн болдго.

(Худ бәрлдхләрн келдг үг)

Соңсснд орхнь - үзсн сән. Зу дәкҗ соңсснас Нег дәкҗ үзснь деер.

116

(Көвүн, күүкнә кергт орлцад, нөкд болад, цугтынь нүдәрн үзҗ, уха авхла, сән болх гиҗәх үг)

Үг сөрхлә - керүл, Үүл сөрхлә - боран.

(Худ бәрлдәд, хоорндан күүндхләрн, үг булалдад, хәрү цокад бәәхмн биш гиҗәх үг)

Зөв махлад толһа хандг, Зөвтә үгд зүркн хандг.

(Худнр хоорндан үгән негдүләд авчкхларн келдг үг)

Дурн угад нүдн уга, Арһ угад зарһ уга.

(Орулсн әркиг күүкнә эк-эцк эс уухла, хадмуд хәәҗ йовсн күн келдг үг)

Һундл уга Һучн тав Һартм тәвәд Һарһҗ автн.

(Күүк булалдлһнла, худнрин хулд авхд келдг үг)

Авх биш, Авад, уга болад одтн!

(Берин үс хувалһнд өркәр толһа хайхла, толһа бәрҗ авхар гүүлдҗәсн гиҗгтә күүкдт келдг үг)

Адһсн күүкн Аавин барун бийд, Арвн тав күрәд уга Мана күүкн.

(Күүкнд әрк зөөһәд ирхлә, күүкнә экнь келдг үг)

117

Буслсн хот болсн тоота, Келсн күүкн күүнә тоота,

Тана күүкн манад тоолгдхов ода.

(Һурвн сав уучксна хөөн худ бәрлдхләрн келдг үг)

Геснд багтсн күүкн Герт чигн багтдг.

(Күүкнд әрк зөөһәд ирсн худнр әркән күүкнә эк-эцкд эрк биш уулһхар седәд бәәхлә, күүкнә экнь келдг үг)

Һолгдҗ һархар - Һолад һар.

(Әрк зөөлһнд йовҗасн күүнд келдг үг)

Һолсн күүкн Һол боодг.

(Күүк һолад бәәхлә келдг үг)

Заһлман сән - нег шүүрлһтә, Залуһин сән - нег үгтә.

(Худнр үгән авлцсн цагла келдг үг.)

Зөркәдсн урлас Келн хөөһдг уга, Зүркн туссн иньгәс Седкл хөөһдг уга.

(Күрг үзүллһнә хүрмд келдг үг)

Күүкән өгсн күн Сиикән чигн өгдг.

(Күүкнә өлг-эд авад ачхларн келдг үг.)

Садта күн - Салата модн.

118

Салата модн бүчрлдг, Садта күн җирһдг.

(Худнр худ бәрдләд, элгн-садн болхларн келдг үг)

Олн үг келхлә -ульг, Цөн үг келхлә - билг.

(Үгән ахрдулхмн, негн деернь һарһхмн гисиг медүләд, худ бәрлдҗәх улс хоорндан келдг үг)

Мууһин үг Мәңгрснәс һашун.

(Үгдән худнр эс багтхла, иигҗ келдг бәәҗ)

Сурсн му, Сурсиг эс өгсн -үлү му.

(Күүкән авхар ирсн худнр күүк булалдлһнд келдг үг)

Кесг дәкҗ эрүлҗәһәд өгхлә - күндлгддг, Цөөк дәкҗ эрүлҗәһәд өгхлә - дормҗлгддг. (Худ бәрлһн деер келгддг үг)

Үгин илнь сән, Элгнә батнь сән.

(Үгән авхар ирсн худнр келдг үг)

Медхд үг кел, Мергнд гөрәс шах.

(Нег-негнәннь уха медх улс кирцәһәд медүлҗ келдг үг)

Теҗг үг

Нүдндм үзгдшго, Чикндм соңсгдшго һазрт әрлтн!

(Дәкҗ бичә иртн гиҗәх үг)

119

Һалзу нохан шүлсн кергтә, Бор чонын толһан экн кергтә,

Сән залуһин маңнан көлсн кергтә, Сән баавһан хасрин цусн кергтә, Заана цөсн кергтә.

(Хальмг әрк нерлһн)

Күүкнәс:

-Күүкн, эн иигтә утцн Үүдн күртл кедү дуһрад ирв? (Кедүтәвт? - гиҗәх үг)

-Тана мөрнтн эн күртл

-Кедү көлән тәвҗ ирв?

(«Холас, өөрхнәс ирҗ йовнт?» - гиҗәх үг)

Далнь өмәрән (уралан), Бөөрнь ардагшан (хооран).

(Худнр гер дотр орад суухла, кен ахнь деед бийд суутха, кен баһнь үүдн бийд суутха гиҗәх үг)

Манад һаран һанзһд күргәд, Көлән дөрәд күргәд ирсн көвүн бәәнә. (Гер авч өгх цаг болчкв гиҗәх үг)

Һанцхн күн - күн болдго, Һанцхн цуцл - һал болдго.

(Көвүнд гер авч өгх цаг болҗ одв гиҗәх үг)

Көвүн һазран санҗ, Көлгн иҗлән санҗ.

(Йовх цаг өөрдҗ одв гиҗәх үг)

Тана зөв гисиг Би буру гиҗ чадшгов.

120