Khabunova_E_E__1210_ulmt_205_str_2005g
.pdfОрань Цаһан буурл болҗ, Очирваани бурхн евәҗ, Аавиннь нас наслҗ, Алтн торһ хадһлҗ, Ээҗин нас наслҗ.
Эрднин торһ хадһлҗ йов! - гиһәд йөрәнә.
Көвүнә эцк үс хәәчлсн ивәл күүнәс экләд, цугтаднь әрк бәрдг бәәсмн. Нәәрт эс ирсн улст урд цагт хөвинь үлдәдг бәәсмн. Наһцхар эн нәрн үүлиг эклүлҗ күцәдгнь йорта. «Усна экнь-булг, күүнә экнь-наһцх» гидг үлгүр күмн-төрлтн наһцхнрас эк авч тогтҗ йовсн эрт аңхн цаһин бәәдл үзүлҗ бәәнә: Наһцхнь үкрин арсар шилвр кеһәд эгчдән өгхлә - көвүн һардг, кемрҗән геехлә - көвүнь өңгрҗ оддг - гиҗ кезәнә бас йорлҗ йовсмн. Күүнә әмнә туст учрта тоотсиг наһцхнрлань залһҗ хәләдг заңшл одачн эвдрәд уга йовна.
Шилвр эр күмни әмнлә дүрслгдҗ бәәхиг тааҗ медҗ болх. Хүрмин хөөн худнртан гиичлҗ ирсн берин төркн көшг шилврәр секдг, мордҗах күүкнә көшг һазрас шилврәр дегәлҗ авдг заңшлын тускар бас эн дегтрт келгдх. Кезәнә наһцхнь зеедән мал эс заахла, «зе бәрлһнә» йос эвдхлә, кеер йовсн маласнь, адуснаснь кергтәһән тууһад йовҗ одвчн зөвтә болдг бәәсмн.
Көвүдин дәәк һунтаднь, тавтаднь авхла, күүкдин дәәк тегш наснднь (2,4,6) хәәчлдг бәәҗ. Үс хәәчлдг өлзәтә өдрмүдт ирлцүлҗ дәәк авдг йоста бәәсмн, зуг пүрвә өдр - кишгтә өдр - гиҗ санад, эн өдр унһн үс хәәчлдго бәәсмн. «Дәәк авлһна» хүрмәс күүкд, баһчудт «үснә хүв» гиһәд тооврин хотас хүв үлдәҗ, түгәҗ өгдг йосн бәәсмн. Унһн үсинь кенчрт уяд, арднь, гиҗгтнь (захтнь) өлгчкдг бәәснә туск материал бас харһна. Толһан үс кевтнь хәәчлдго бәәҗ, маңнаднь, гиҗгтнь, ораднь, хойр заһрмгтнь үс үлдәдг бәәҗ. Гиҗгтнь үлдсн үсиг аштнь күклд орулҗ гүрдг бәәсмн.
Зәрм һазрт унһн үс хәәчлхәс урд түрүләд модн утхар хусч бәәх дүр үзүләд, дарунь хәәчин төөлгт орулад, хадг боосн хәәчәр маңна таласнь экләд хәәчлдг бәәҗ. «Толһа меләх» хүрмд цуглрсн улс күцәгдсн йовдлын чинр үзүлҗәх йөрәлин үг келәд, белгән өгәд, тоогдад һардг бәәҗ.
41
Күүкдин зулад оньган өгч, юмнд харһҗ одвзго гиһәд саглдг бәәсмн. Шинкн келнд орҗах цагла «чолун» гидг үг келүләд бәәдг. Тиигхлә, балчрин зулань сәәнәр хааһгдх - гиҗ кезәнә иткдг бәәҗ.
Эк болсн ээҗ
Цаһан төрт орлцсн, эк болсн ээҗ үрн төрсн өрк-бүлд нойлһтаһар тоогддг бәәсмн. Эк болсн ээҗиг һарсн үрн дурадг гиҗ тоолдг. «Һарһснас һазрас авсн» - гиҗ келсн үг бәәдг. Герин эзн хө һарһад, хөөнә махнас өвцү, ха, шаһа (шаант) чимг йилһәд, хот чанад элгн-садан дуудулад эк болсн ээҗиг тоодг бәәсмн.
Ээҗин өмн бийд ууц тәвҗ, түрүн болһҗ һар күргдг бәәсмн. Тооврин хот хоолас шаһа чимг герин барун багцд өлгдг бәәҗ. Тер чимгн шарлад, тоснь чиихлтәд бәәдг бәәҗ. Эк болсн ээҗдән күн болһн «һазр ээҗ», «киисин ээҗ», «авсн ээҗ» гиҗ нерләд цаһан сарин байр дурдҗ, белгән авч оч, күндлгч седклән медүлдг бәәсмн. Өсәд, гер-мал болхларн, хүрмин хотас хөв өгүлдг йосн одачн мартгдад уга. Эк болсн ээҗд нерәдгдҗ берин авдрт шишлң өмскүл ирдг бәәсмн.
Моһлцг һазр деер һар деерән тосч авсн төләдән «авсн ээҗ» нилхин туст күцәгдҗ бәәх учрта хамг йовдлд орлцдг бәәсмн. Нилхиг уһах, некә өлгәд орах, модн өлгәд тәвх, нер өгх, меләх, туша таслх, унһн үс хәәчлх болн нань чигн кергт орлцҗ, деед бийд сууҗ, «ууц бәрҗ» күндлгддг заңшл экин зөвин йоснас эк авч тогтсн боллта. Шаһа чимгиг «күүкдин хүв» гиҗ салһад, деед бийд тәвҗәһәд, ур үнрнь һарсн хөөн һарһсн экәрнь махинь идүләд, ясиг эвдл уга, шаһаһинь салһл уга герин барун багцд өлгдг бәәҗ, зәрм өрк бүлд авдртан дүрчкдг бәәҗ.
Туша тасллһн
Урд цагт мана өвкнр күлөвртә эңкр үринь эрлг чөткр авч одвдзго гиһәд, көлднь зес, мөңгн шинҗүр зүүһәд дөлгүнәр өлгәднь күлчкдг бәәҗ. Йовх кемднь тер тушаг таслхин төлә шишлң заң-үүл күцәдг бәәҗ кевтә. Эн заңүүлин диг-даран, тер саамд келгддг үг
42
мартгдҗ оч. Болвчн дора темдглдсн нег үлгүр «туша зүү», «туша таслх» гидг заң-үүл нег цагт йосн кевәр күцәгдҗ йовсиг медүлҗәнә. Бальчрин түрүн зогслһинь үзсн күн эцкиннь махлаһар көлинь цокҗ хайна: балчр унхлабосхмҗнь невчк сул болх, унл уга бәәхлә-көлнь чаңһ, ишкдл-йовдлнь бат болх, гиҗ тәәлдг бәәҗ. Балчр бооҗад, көл өргҗ эклҗ йовх кемд бас нег өвәрц керг үүл күцәгддг бәәсмн. Түрүн ишкдл келһнд тушаһинь таслтн!» - гиһәд хәәкрәд, хәәчәр тушаһинь хәәчлҗәх бәәдлтә үүл күцәнә. Туша тасллһна кергиг бас йөрәләр бүтәҗ кенә.
Күүкшлҗ авлһн
Үрн-садн уга, үр сад һарһх наснасн давсн, нань чигн учрта улс олн үртә өөрхн элгн саднасн негинь күүкшлҗ авдг бәәҗ. Күүкд үрчлхәр бәәх улс өдр үзүләд, һарһсн экднь белг авад одад, хадг бәрәд, һарһсн экиннь өмн зогсад «күүкд хәәрл!» гиҗ сурдг бәәсмн. Хонад, үрән авад, өрүн өрлә нар дахч һардг бәәсмн. Үрчлҗ авчах үрнә шин өрк-бүлд әмдрх хаалһнь эклҗәх шин өдр мет йовудта болтха гиҗ йорлдг бәәсмн.
Ирәд, зөв өргәд үриг гертән орулад, эврә болһҗ авдг бәәҗ. Эн өдрәс һарһсн үрнлә әдл тоолгддг бәәсмн.
Үрн уга эр эм хойр күцц өрк бүл болҗ тоолгддгод, отгасн тесркә бәәдг, олнд һәәлһддг, һоллгддг бәәҗ. «Үрн уга күүнә чееҗ харңһу» гиҗ санад, тиим улст седклән медүлдго, байр зовлңгарн чигн хувалцдго бәәсмн. Үрн уга күүһәр хүрм ахлулдго бәәсмн. Олн үртә күүг күндләд альд болвчн деегшлүлдг бәәсиг «үртә күн өөдлдг, үндстә модн намчлдг» гидг үлгүр герчлҗ бәәнә. «Үрчлҗ авлһна» заң-үүл күцәснә хөөн эр-эм хойрт үрн олдсн үлгүр ик олн.
Заячас үр эрҗ авлһн
Урн садн һарл уга бәәхлә, заячасн үр эрҗ сурҗ авхин туст олнзүсн керг күцәгддг бәәсмн. Теднә негнь - «авдр дарлһн». Гергн залу хойр сән һар хувц, әмтәхн хот-хол, идән-унд авад авдрт дүрәд, кеер, нег өвәрц шинҗтә, чинртә һазрт һарад эн авдриг һазрт дардг бәәҗ.
43
Һазрт нүк малтад, авдртан бәәсн юман делгәд, заячдан нерәдҗәхән медүләд: «Ур дееҗнь Деедст, Заян Ачурт!» - гиһәд келәд, зальврад: «Нег уульх, унҗх юм заяхитн эрҗ сурҗанав..» гиһәд ухан-седклән медүлҗ келдг бәәсмн. Тиигснә хөөн авдрта юман һазрт дарад, деернь цә-чигәһән, хотхоолан тәвәд идән-ундан цацад эдлдг бәәсмн. Гелң ламнр эн кергт орлцад ном умшдг бәәсиг бас медәтнр келдг билә. Эн керг күцәснә хөөн күср эмәс күүкд һарсн үлгүр бәәнә. Һал тәәһәд авсн күүкд гиҗ бас харһна, эдн нәрн кевәр хәләгддг бәәсмн.
Сагсг хурһна земсгиг хатаһад, үүрмгәр ишкәд, буслһсн усинь 49 хонгт өлг гесндән аршалхла, җил болад бас үрн олддг бәәҗ. Көвүчлҗ (күүкшлҗ) авчах күүкд күүнә цәв дораһар (хойр көл хоорндаһурнь) орулад һарһдг бәәҗ. Эн авъяс күүкд эврән һарһснла әдл тоолгддг бәәсмн (Иванова - Овджанова Бова Бакуровнас бичгдҗ авгдсмн). Эн заң-үүлиг медәтә күүкд күн (эмгн) күцәнә. Көвүчлҗ, күүкшлҗ авсн үрнд әдс өгәд үрән кеҗ авна. Күср күүкд күн дала үртә гергнә дотач хулхалҗ авад, өмсдг йовдл бас учрҗ йовсмн. Долан көвүн үр даранднь һарһсн күүкд күүнә хормаһас хулхалҗ авдг йовдл бас харһдг билә (Шараева Мацак Бадмаевнас бичгдҗ авгдсмн).
44
Һурвдгч әңг Күн өрк-бүл болхла күцәдг заң-үүл
Үрн өсәд, күн болх цагнь өөрдәд ирхлә, шин өрк-бүл тогтах учрар олн зүсн йовдл үүдәгддг бәәсмн, эннь мел ахрар авад тоолснь: хадмуд хәәх, зәңг орулх, худ бәрлдх, күрг үзүлх, хулд ишкх, күүк мордулх, бер буулһх, көшг секх.. Эн дотр дәкәдчн олн зүсн, ик - бичкн керг-үүл күцәгддг бәәсмн. Эднә зәрмнь хүрмтәһәр кегддг бәәсмн, келхд: һурвн савин хүрм, күрг үзүллһнә хүрм, эд ишклһнә хүрм, бер буулһлһна хүрм, көшг секлһнә хүрм. Хүрм гисн хара юмн биш, өвр үзмҗтәһәр, һәәхмҗтәһәр идх-уухтаһар, ду-биитәһәр, наадн-марһатаһар күцәгддг, шуугата-ниргәтә байрин ик нәр болҗана. Тер учрар ямаранчн ик керг күцәҗ хаалһд йовх күн хүрм болҗах һазриг давҗ һардго. «Хүрмтә һазртнь хойр хонад, хүрм уга һазрт нег хонад», «хүрм гихлә, хумха толһа чигн көлврдг» гидг хуучн үлгүрмүдәс урдксин сәәхн заңшлын учр тодлҗ болх.
Хүрмд кесг соньн, өврмҗтә юмн үзгддг: хол һазрин әмтн хоорндан таньлдх, үзгдәд уга юм үзх, соңсад уга юм соңсх, эврәннь эв-арһ сөрҗ үзх, күүнә эрдм-билглә таньлдх, нань чигн кесг туста йовдл учрдг бәәсмн. Баһчуд болхла - өвкнриннь авц-бәрц дасх, терүнәс сурһмҗ авх. Тегәдчн ямаранчн хүрмиг йос бәрҗ, чинртәһәр күцәҗ, арднь орҗ кедг бәәсмн. Эк-зах уга, өрәлдөрвнәһәр кегдхлә, гер-мал болҗах үрн-садна хөв кишг тату болх гиҗ йорлдг бәәсмн. Иимәс «му күүкнә хүрм өрәл өдрин зог» гиһәд дуту йовдлыг бурушаһад келчксн хуучн үг бәәдг.
Өөрд-хальмгуд ик урдк цагас авн эндр өдр күртл үрн-садан һаринь һанзһд, көлинь дөрәд күргҗ, кү кехин кергт ик оньган тусхаҗ йовна. Ода чигн көвүн гер авхла, күүкн мордхла, бидн һоллгч заң-үүлиг хуучн йос бәрҗ кенәвидн. Цугинь күцәҗ, кезәнәһәр кехд кецү болвчн, өдгә цагин баһчуд, Сиврт өсч-босч, көгҗҗ йовсн, ода 50-60 наста улс чигн урдк цагт мана өвкнр бәрҗ йовсн авъясар чикәр соньмсчана. Урд цагт, кесг зун җилин үйд күцәгдҗ йовсн заңшл, заң-үүл тоотс күүнә әмдрл туст ик чинртә, учрта бәәсиг эн йовдл герчлҗ бәәнә.
45
Урд цагт көвүн-күүкән кү кехләрн, эк-эцкнь эн туск йовдлыг кесг алхлҗ, олн девснд хуваҗ күцәдг бәәсмн. Үрн-садн төрсн цагас авн теднә хөөткинь темдглҗ, «нуһн күүкд нутган эзлнә, окн күүкд өңг шиилгднә» (76, 178) гисн хуучн үгәр сурһмҗ, заавр авч, үрн-саднаннь хөөткинь эк-эцкнь эртәс зуралдг бәәсмн.
Үрн-садан кү кех керг эк-эцкиннь һоллгч күцл болдг. «Мал асрсна - амн тоста, кү асрсна - толһа цуста» гидг үлгүр бәәнә. Мал олар бәрәд асрхла - теҗәл болх, күүг малла әдл хотынь цаглань өгчкәд, сурһуль, эрдм, уха эс өгхлә, цаглань өрк-бүлинь тогтаҗ эс өгхлә, малас дор болх, күн гисн нерән һутах гиҗ сандг бәәсмн. Тигәдчн үрдүдән асрсн деерән кү кехәр кенчн зүткдг. Тер төләд зәрмдән үрн-садн мендлм цацу, нәәҗ эцкнрнь үгән батлчкдг бәәҗ.
Хадмуд хәәлһн
«Залуһин сәнь-гергнднь» гидг хуучн үг бәәдг. Моңхг, бузр, керүлч гергн ямаранчн сән залуг үрәчкдг, цецн ухата күүкд күн залунаннь сәәһинь өргәд, мууһинь дарад, олна өңгвч болһдг. Тер төләд көвүндән дигтә күүк олна гисн хара биш үүл бәәсмн. Хадмуд хәәх керг эклхләрн, «элгн-садна холнь сән, усн - түләни өөрхнь сән» гиһәд, хол нутг эс гиҗ наһцхнринь темцдг бәәсмн.
Өөрд хальмгуд цусан хольхасн, бузрдхасн икәр цеерлдг заңшллта. Урд цагт «һарлдсн» гисн үг нег эцкәс төрсн, нег экин омаһас унсн, йилһҗ салһҗ болшго өөрхн улс гиҗәхиг медүлҗәх юмн. «Һал үй» гисн һарлдсн ахнрин үрдүд болна. Эдн нег негнәннь герт бәәҗ, нег һал-һулмтд шүтҗ, бәрц бәрҗ, хамдан һал тәәҗ йовх, хойрдгч үй деерән бәәх улс болна. «Һулмт үй» салу мал-гертә, салу нүүдг болвчн ахлгч өрк-бүлин һулмтин һалас цуцл авч һалдан өр өгдг төләднь тиигҗ нерәдҗ кевтә. «Зел үй» болх улс нег зелд туһл, унһан уйҗ үкр, гүүһән саадг бәәсмн. Дөрвн зүсн малан хамдан бәрҗ асрҗ чигн йовсмн. Эн учрас «зееһән авхла, зел тасрна» гидг үлгүр тогтсмн. Тавдгч үй деерән бәәх улс нег әәләр нүүҗ, нег әәлд бәәҗ, нег һазрт бууҗ, хоорндан бат залһлда бәрҗ йовсмн. Тигәдчн өөрдхальмгуд 5-гч үй күртлән «әәл үй» гиҗ, өөрхн элгнд нег-негән тоолҗ, 9-гч үй күртлән «элгн-садн», «төрлтөрсн» болҗ элглцҗ йовсмн. Эн
46
заңшл одачн эвдрәд уга. Цусн хольгдҗ одвзго гиһәд, 9-гч, 12-гч үй күртлән хоорндан ах-дү боллцад, элглцләд, худ бәрлддго бәәсмн. Тохмнь, уңгнь, цуснь негн улс зәрмдән 49-гч үй күртлән күүкдән ханьцулдго бәәсмн.
ӨӨРХН ЭЛГН
I-гч үй - һарлдсн II-гч үй - һал III-гч үй - һулмт IV-гч үй - зел V-гч үй - әәл
ТӨРЛ
VI-гч үй - элгн VII -гч үй - садн VIII -гч үй - төрл IХ-гч үй - төрсн
Хамгин түрүн болҗ зүүвр зәңгәр, нуувчар худ болҗ чадх улсар соньмсчах, тиим нег зөвтә өрк-бүл харһхла, теднәһүр одх арһ хәәнә. Күүк шинҗлхләрн, тохминь хәләдг бәәсмн. Кемрҗән соньмсчах улснь аштнь әркнч, хулхач, аля, азд, өвчтә, ад гемтә... болхла, харшта болхла, йовдлан зогсачкдг, орулчксн әркөнчн хәрү авчкдг бәәсмн.
Хадмуд хәәлһнә керг күцәҗ йовх күн геедрсн зольв хәәҗ йовх болад, талдан кергәр йовҗ йовад, зуур хаалһд хонх учр харһв гиһәд, талдан чигн учр келәд орҗ оньгтан авсн күүнәд ирәд, күүкинь шинҗлнә. Эк-эцктәнь ю- бис күүндәд, кирцәһинь медҗ авад, хәрәд, көвүнә эк-эцкд үзсн соңссан күргҗ келнә. Зөвтә болхла, әрк орулх йовдлан белднә.
Нег бортх (нег сав)
Хурлд одад, өдр заалһҗ авад, сән өдрин өлзәд багтад, кергән эклнә. Эн йовдлын күцлнь «зәңг оруллһн» болна. Зәрм һазрт эн заң-үүл «үг оруллһн» гиҗ нерәдгднә. Көвүнә талас күүкнәһүр «нег бортхд» негн, эс гиҗ хойр күн оддг бәәсмн. Үгтә-күүртә, хуучн авц бәрцтә, ээлтә, эвтә, медрлтә күн (өөрхн элгн, нурһлҗ авһнраснь, эс гиҗ сән эцкин нәәҗнь) нег бортх әрк авад, күүкнә эк-эцк тал ирнә. Ирәд, бортхта әркән һулмтын өөр үүдн таласнь олн цәәлһвр угаһар тәвчкнә. Эврәннь кергин тускар нуувчар келнә, үлгүрнь:
47
«Һурвн җил хамринь хатхад уга Һунн шар цоохр зольв хәәҗ йовнав», - гинә.
Келсн үгин һол учр утхнь - геедрсн, дутсн, хәөвртә, кергтә юм хәәҗ йовх болҗ һарна. Дуту болҗах юмн, күцц биш юмн, зокаста юмн ирсн герт бәәхнь келсн үгд бас темдглгднә. Күүкнә эк-эцк күргн болх көвүнә тускар, терүнә эк-эцкин тускар бас нуувчар соньмсдг бәәсмн. Эн туст соңсснь, тодлснь зөв болвчн, күүкнә эк-эцк ухаһан медүлдго бәәҗ. Кемрҗән авч ирсн әркинь цацад уухла, кергән цааранднь йовулад хәләхмн гиҗәх кирцә болҗана, - гиҗ ирсн улс аңхрдг бәәсмн. Әркинь эс уухла, цааранднь йовуд уга, эн керг-үүлиг зогсахмн, «зөв уга» гиснлә әдл тоолгддг бәәсмн. Негдгч бортхин хөөн зурхачд одад, бичг татулад көвүн-күүкнә нас үзүлдг керг һарна. Әрк зөөлһнә йовдлыг олнд тархадго бәәсмн. Юңгад гихлә учр бәәвл, орулсн зәңгиг, келсн үгиг хәрү авхд амр болдг.
Хойр бортх (хойр сав)
Эн саамд харһхларн көвүнә, күүкнә элгн-садн хоорндан таньлдх зөвтә. Тер төләд күүкн күргнә эк-эцкнь, элгнь уңг-тохминнь, үрн-саднаннь тускар күүндцхәдг. Эн цагт уңг-тохмин тууҗс бас келгддг бәәсмн. Көвүнә талас ирсн 2-3 күн (өөрхн элгн, эс гиҗ эк-эцкнь) хойр бортх әрк, цә, боорцг, зать авч ирнә... Авч ирсн затян цаһан кенчрт, цааснд ораһад, күүкнә экд өгдг бәәсмн. Күүкнәхн гиич авч ирсн хот эдләд, үгән күүндвчн, «зөвтә» гисн хәрү теднд өгхш. Хойрдгч бортхин хөөн күүкнә эк-эцк эн кергиг зогсаҗ чадҗана, көвүнә талас ирсн улс «үгән», «зәңгән» бас ял угаһар хәрү авч чадҗана. Хойр бортхин кергиг бас ик шууган-ниргән угаһар давулдг бәәсмн.
Һурвн бортх (һурвн сав)
Хадмуд хәәлһнә кергт «һурв савин әрк» һоллгч, ашлгч болдг, тер учрас көвүнә эк-эцк хаалһд һарад йовхиннь өмн өдр үзүлдмн. Эн йовдлдан көвүнә талас ирсн улс үгән негн деернь һарһҗ авхар, «худ бәрлдхәр» ирнә. Һурвн бортх әрктә, чансн хөөнә махта, зусн мет наалдңһу бат элгн-садн болхар
48
седҗәхән медүлҗ - шар зус, әрүн цаһан седклән медүлҗ - цаһан мөңг, күндлгч седклән медүлҗ - цә цаһан альчурт бооһад худнртаһан авч ирнә. «Шар толһата иргәр ур бәрҗ, шаһа чимгәр дееҗ өргҗ, алтн шар зус аршан цаһан хадгин барун өнцгтнь наалдулҗ, ааһта цәәһән деернь тәвҗ, төрин һурвн үгән келҗ, төмрин һурвн хадас хадҗ, өдрин сәәг секч» хадмудтан оддг сәәхн заңшл бәәсмн. Кезәнә байн улс күүкнә эцкднь хурсх девл, дү көвүнднь хурдн мөр нерәдҗ авч ирдг бәәҗ. Һурвн бортхд авһнраснь, өөрхн элгнсаднаснь, зәрм һазрт эк-эцкнь - хурсарн 3,4,5 күн болад йовна. Авч ирсн һурвн савин хотд нег юмн дуту болхла, күүкнә эцк: «Күүкнәсн дуту хот эдлхшв», - гинә. Тиигхлә дуту юминь хам хоша бәәсн улсас эрәд, сурад эс гиҗ хулдҗ авад, күүкнә эцкәс буруһан сурад, герт орх зөв авна.
Ирсн гиичнр герт орад, барун өнцг дахад дара-дарандан сууцхана. Хәрәс ирсн гиичнрәс мендинь сурад ундынь өгнә, ундынь хәрүлчкәд, тәмк нерҗ өгнә. Эн саамд гиичиг ирүлҗәх герин эзнә әрк түрүлҗ цацна. Терүнә хөөн ирсн гиичин әрк цацад кенә. Йөрәлән тәвәд ундан хәрүлсн хөөн ирсн гиичнр керг-учран келәд, авч ирсн хот-хоолан, әрк-чигәһән һарһна. Күүкнә талас нег садн болх идр наста залу тевш ааһд гиичнрин авч ирсн хөөнә махиг тәвчкәд, деед талагшан хәләҗәһәд, үүдн тал хәләҗәһәд йөрәнә. Йөрәснә хөөн, хурсн улсиг һурвн савин хотар тоона. Хүрмд эс ирсн улст хөвинь өгүлнә. Күүкнә эк-эцк, көвүнә талас ахлҗ ирсн күн нег аглһ һазрт һарад эртәснь үгән күүндәд, нег негнәннь уха медчкдг бәәсмн. Олна чирәд цаһан мөңгн, шар зусан авлцад, үгән батлна.
Авч ирсн хамг юмиг хәләһәд, орулад, хотна улс дуудад, худнр авч ирсн хотар тооһад, хөөнә толһаһар дееҗ бәрәд, худнртан өмскүл өмскәд, йөрәл тәвәд, худ-анда болцхана. Эн саамд худ бәрлдсн йовдлыг батлҗ йөрәл тәвнә. Йөрәснә хөөн нег-негән «худнр» гиҗ тоолх, нерәдх зөвтә болна. Келсн күүкиг цаг зуур бәәх, күүнә күн гиҗ сандг. Энүнә тускар «буслсн хот болсн тоота, келсн күүкн күүнә тоота» гидг үлгүр бәәдг. Һурвн савин «шаһата» хүрм идснә хөөн үгән эвдсн улс цааҗла харһдг. Күүкнә талас үгән эвдсн болхла, идсн -уусан хәрү көвүнәд өгх, көвүнә талас ирсн улс ухаһан сольсн болхла, бас ик ялд унх йоста бәәсмн.
49
Күрг үзүллһн
Күрг үзүллһнә хүрм һурвн савин «шаһата» хүрмәс кесг давчкад, зәрмдән 1 -2 җил давад болдг бәәҗ. Тернь келсн күүкнә наснь күцәд уга болсн деерән көвүнә талас күцәгдх хамг юмн ик белдвртә болҗахнь мөн. Эн йовлһнд күргн болх көвүг хадмудтнь күргҗ, һал - һулмтднь, Заян ачур - аав-ээҗиннь сәкүснд чөклүлдг бәәсмн. Күргн болх көвүн эврәннь арһ-чидлән, эрдмбилгән хадмудтан үзүлх зөвтә. Хадмуднь күргн болх көвүг сөрҗ үзх зөвтә. Эн заңшл көвүн үриг идр наснднь орулхин төләд, эр киистин ниицәнд орулхин төлә эрк биш сөрдг аңхн цагин заңшлла бат залһлдата. «Күргн» - күргх гидг үгәс тогтсн үг. Эрт цагт күргиг арм баһ наснднь эцкнь худнртнь күргәд, хадм эцкднь даалһад үлдәчкәд, хәрҗ оддг бәәсмн. Зәрмдән идр насндан ортлан күргн хадмудтан бәәдг бәәҗ. Эн йовдл бас күргиг сөрҗәх учрта юмн гиҗ санҗанав, болвчн нег цагт күүкинь авх кергин шаңгинь хәрүлҗәх темдг бас эн заңшлд шиңгрҗ кевтә. Күргн болх көвүг хадмднь күргдг заңшл амн зокъялд, баатрлг дуулвр «Җаңһрт», «Нууц товчанд» нань чигн амн, бичг дурсхлмудт темдглгдҗ.
Цагнь ирхлә, һарч йовх улс өдр үзүләд, бийән белднә. Эн саамд күргиг дахад, өөрхн элгн-саднь, үр-дүңгнь, ах-дүнь 20 шаху күн мөр унад, тер мөрдән сәәхрүләд, ке-кеемсг хазар, эмәл зүүһәд һардг бәәҗ. Бийләрн 4 бортх әрк, эс гиҗ нег бадьр чаһр, хөөнә мах, цә, боорцг, нуһл, балта, шикр, цаһан идә, өлгц авч оддг бәәҗ. «Өлгц» гиҗ цаһан хадгин үзүрт зурхач эс гиҗ көгшдүднь заасн өңгтә торһ утц боона, уйна. Утцна өңгнь уңһ-тохмин һарлһта залһлдата болна, нурһлҗ: цаһан, улан, көк, ноһан өңгтә утцн одна. Цаһан идә, өлгц авч оддгнь-күргн түрүн болҗ хадмуд болх күүкнә эк-эцкин герт орҗах төләдән тер һазр-усна, Заян Ачурин сәкүснд мөргҗ, эн хамг юмар бәрц бәрҗәх юмн болҗана. Күүкнәхн цаһан идәһәр дееҗ бәрәд, үлдснәснь элгн-садарн цуһар амсна. Көвүнәхн, бәәхтә улс болхла, күүкнә аав-ээҗднь белг, ахднь - унх мөр, күүкнд бийднь - дотр девл (өмскүл) авч оддг бәәҗ.
Хотна захд ирәд, туршул тәвәд, зөв авсна хөөн цуһар хотыг зөв эргәд, довтлад орҗ ирнә. Залу улс гертәс һарад тосч авдг, зуг
50