Khabunova_E_E__1210_ulmt_205_str_2005g

бәәсмн. Кен мөргүлснь - мөргүлин ширдг гертән үлдәҗ авад, шин ирсн бердән белгән өгдг бәәсмн.

Мөргүлснә хөөн бериг сернҗлинь авад, көшгднь орулад суулһна.

Берин үс хувалһн

Асхн сө берин үс хувана, зәрм һазрт «хойрална» гиҗ келнә. Эн керг күцәхин өмн зул өргәд, цә чанна. Көвүн үр һарһсн хойр бергнь, шин берин үсинь хойр кеһәд хуваһад, таг-яг кеһәд гүрәд, шиврлгт орулад, күүкн хувцинь тәәләд, хәрд һарсн герин күүнә хувц: берз, киилг, шалвр, цегдг өмскнә. Шин бер түрүн үр һарһтлан күүкн махлатаһан йовдг бәәҗ. Сиик, токуг, билцгинь бас зүүнә. Цугинь күцәчкәд, цөөкн эмгд дуудад, цә өгәд, йөрәл тәвүлнә. Эн саамд өркәр хөөнә толһа хайдг заң-үүл күцәгддг бәәҗ. Һазаһас өркәр хайсн хөөнә толһаг герт бәәсн бер һулмтд күргл уга бәрҗ авад, үүдәр һарһад шивх зөвтә бәәсмн. Шин берин эв-довинь, арһ-ахуһинь тиигҗ сөрдг бәәҗ кевтә. Хөөнә толһаг берәр һурв атхулад шивүлснә хөөн һазаһур толһа булалдад гүүҗәсн гиҗгтә күүкдт хаяд: «Авад цааран йовцхатн!» - гиһәд өгчкдг бәәҗ. Үс хувасна хөөн бер көвүн хойриг гертнь орулад хонулна.

Берин авдр секлһн

Өдгә цагт эн заң-үүлиг «Берин нер йөрәлһн», «Берин цә йөрәлһн» гиҗ нерәддг болҗ. Эннь учрта, юңгад гихлә, шин ирсн бер күүкн бийән соляд, гергнә тоод орҗах йовдл болҗана. Иим учрас шин нертә болҗ, герин эзн күүкд күн болҗах шин үүрг авч, шин үүл дааҗахмн болҗана.

Берән буулһад авчкад, маңһдуртнь күргүлин улсиг йовулчкад, берәр цә чанулна. Бер авдртан авч ирсн цәәһән һарһад чанад, хадм эк-эцк, авһ-җивһ, наһц-баав - цугтаһинь күндлҗ, күндин неринь дуудҗ, «аак», «баав» гиҗ келҗ, теднд сөгдҗ, цәәһән өгнә. Үлгүрнь, «бааҗа, цә зооглтн», «авһ бергн, цә эдлтн» гихлә, теднь бериг, чансн цәәһинь йөрәһәд, йөрәлән бүтәһәд берд мөңг өгнә. Цәәһән уусна хөөн бердән шин нер өгнә. Шин неринь йөрәһәд, әрк цацад, бас

61

берд белг өгнә. Тиигҗәһәд берин авдр секәд, авдрт ирсн өмскүл, альчур, сиик, билцг тоотсиг залуһин элгн-саднд түгәнә. Көвүнә экд цаһан эдәр кесн өвәрц шалвр хувцн (лавшг) бас ирнә. Эн заң-үүл зуг торһуд дунд харһхш.

Цаһан шалвриг селвгтнь ноос нааһад, шалврин өлкд боодһа орулад, өлкнә үзүрт ноосар, утцар цацг уйдг бәәҗ. Цаһан шалвр - көвүн үр һарһсн экин ома күндлҗәх аңхн цагин йор болҗ һарна. Эн заңшл ик эрт цагт, экин зөвин йоснас эцк зөвин йоснд орҗах цагт үүдсн болх гиҗ санҗанав. Эн өмскүл өмсклһн шуугата, нааднинәдтә болна. Наста күүкд улс көвүнә экин хувцинь күчәр тәәләд, шалвр хувцинь өмскнә, тиигчкәд домбр цокад, терүг биилүлнә. Көвүнә эк эн өмссн шалвртаһан өндр юмн деер һарад биилснә хөөн терүг цуһар магтад, белгән өгнә. Көвүнә экиг эн хувцтаһинь хадмудынь төгәлүлдг билә гиҗ, көгшдүд келҗәсиг бас соңслав. Эн заңшалын учрнь - күүкд күн күндлгч, тоомсрта сүл (күүкн-бер- бергн-эш) девсңдән орсиг батлҗах эш болсн ачта недринь үзүлҗәх, үүл боллта гиҗ бас сангдна. Эшд күндллһнә лавшг - цаһан шалвр өмскх үүлд эрк биш күүкд улс орлцна, йөрәх, магтх туст эр киистн бас орлцна.

Көвүнә гер йөрәлһн

Көвүн бер хойрин шин бүүринь эртәснь белдчкдг бәәсмн. Хамгин түрүнд герин терм, харач, уньн, үүдн хамгиг кенә. Эн кергиг йоста урчд даалһдг бәәсмн. Ишкә келһнд күүкд улс орлцдг. Гер дотрк өлг-эдиг, ишкә герин хошлң, деесн, бүс, бүчр зүүтә хамгиг шин бер авч ирдг.

Гер бүүрлҗәх кемд цуһар дөң тусан күргхәр зүткнә. Шин гериг нарн мандлҗ һарх кемд эклҗ тәвнә. Һулмтын һалд өр болх цуцлыг эцкин һулмтас авна. Эрк биш шин бериг - герин эзн күүкд күүг шин бүүртнь орулсна хөөн эн кергиг күцәнә. Эн саамд шин орҗ ирсн бер һулмтдан сөгдҗ, Һалын Окн Теңгрт бәрц бәрх зөвтә.

Эн учрта үүл күцәгдсн хөөн элгн-садарн хурад, көвүнә гер йөрәдг бәәсмн. Шин гер йөрәхләрн, харач, уньн, терм, үүднә эрк, өрк....- цугинь тус тустнь йөрәнә.

62

Көшг секлһн. Берин төркн

Берин авч ирсн көшг зәрмдән ууһн үрн һартл татата бәәдг. Кезәнә көшгиг берин төркн күүкндән зоолһҗ ирхләрн секдг бәәсмн. Берин төркн болҗ экэцкнь, ах-дүнь ирдг бәәсмн. Күүкнә ахнь шилврин ишәр көшгиг зааглсна хөөн, көшгиг цуцад, кизәр кизәрәр гиҗгтә күүкдт түгәһәд өгчкдг бәәҗ. Төркнь ирәд, мордсн күүкн цогц махмудан соляд «гергнд» хүвлсиг үзәд, эн сольлтиг батлхин төлә күүкән көшгәснь һарһҗах йорта йовдл күцәдг бәәҗ кевтә. Кошг тәәлтл шин ирсн бер гертәсн хол, әәл эргҗ йовх зөв уга бәәсмн. Көшг тәәлсн хөөн берин төркиг тооһад, өмскүл өмскәд һарһна. Экнь күүкндән сүв-селвг өгәд һарна. Күргн хадмудан хаалһднь һарһад һарх зөвтә.

Шин бер буусн һазртан иҗлдәд, зөвәр бәәчкснә хөөн эк-эцкнь золһҗ ирдг бәәсмн. Урд цагт эн заң-үүлиг «көшг секлһн» гиҗ нерәддг бәәсмн. Берин экэцкнь, эгч-дүүнрәснь зәрминь дахулсн хотта-хоолтаһан, белгтәһән гиичлҗ ирдг бәәсмн. Хуучна цагт эн саамд берин ахнь шилврин ишәр көшгинь зааглх, секх зөвтә бәәсмн. Эн өвәрц үүлин учрнь - мордсн эгчнь цогц бийян соляд, күүнә гергн гих нертә болсиг батлҗах йовдл боллта. Аңхн цагин «инцсст» гидг заңшл эн заң-үүлд батлгдҗ кевтә. Көшгиг секснә хөөн цуцад, кезәр кезәрәр гиҗгтә күүкдт түгөгәд өгчкдг бәәҗ. Эшнь (хадм экнь) бериннь зан бәрцинь, ахуч арһинь һарһсн экднь медүлҗ келдг. Экнь күүкндән сурһмҗ болхинь зааҗ өгәд, цуһар тоогдад хәрдг бәәсмн.

Төркшлһн

Урд цагт мордсн күүкн үр-сад һарһтлан төркшлҗ ирдго бәәҗ. Үртә - садта болад, одсн һазрин, өрк-бүлин авц-бәрц бийдән шиңгәснә хөөн экэцкдән күндтә гиич болҗ оддг бәәсмн. Төркшлҗ йовх берән дахад хадм эк - эцкнь, күргн-дүүнрнь чигн оддг бәәсмн.

Күргн күүкн хойр элгн-садндан белгтә, әрк-чигәтәһән оддг. Берин төркн төркшлҗ ирсн күүкән тевчәд, таалад, ө-һундл угаһар һарһх зөвтә бәәсмн. «Төркндән ирсн күүкн - таварн» гидг хуучн үлгүр бәәдг. Бәәхтә улснь - белгәрн, уга-ядунь седкләрн болвчн күүкиг девтәһәд һарһхар седдг. «Төркшлхләрн темә көтлдг» гидгәс төркнәсн темән ацата ирсн бериг олзта, туста гиҗ күндлдг бәәсмн.

63

Дөрвдгч әңг Күн сәәһән хәәхлә күцәдг заң-үүл

Урд цагт өөрд хальмгуд өңгрсн күүг сүл хаалһднь йовулҗ, кеер авч оч оршадг олн арһ бәәсмн. Күүнә нас, цол, яс хәләһәд шинҗлснә хөөн «чиндрлх», «яс өргх», «оршах», «уснд бәрх» гиҗ йилһдг бәәсмн. Эн дегтрт эгл күүг йирин кевәр һазрт тәвҗ оршадгин туск ахр зурц өггдҗәнә.

Күн үкҗ одсиг кесг зүсн үгәр дамҗулҗ медүлнә, теднә зәрмнь эн: «сәәһән хәәх», «сәәни орнд одх», «бурхн болх», «үннә һазрт одх», «төрлән олх», «хәрх», «диваҗиңд одх», «нирва болх», «таал төгсх», «наснь күцх», «насндан шахдх», «сүл хаалһдан орх», «йовҗ одх», «нөгцх», «нас нөгцх», «нас бәрх», «өөд болх», «балрх», «буйсх», «эрлгт одх», «әрлх».

Наснь күцсн күн һазрин орнас һарад, талын орнд күрх, өңгрсн күүнә сүмсн талдан орнд нег юмнд хүврх гисн эрт цагин үзл деер темдглгдсн үгмүд герчлҗәнә гиҗ келх кергтә. Аңхн цагин күүнә үзләр, бурхн багшин номар болхла, өңгрсн күүнә сүмсн мөңкинд бәәдг, үкдг уга, зуг саван соляд, талдан юмнд хүвләд йовдг болҗ һарчана. Эн үзл күн өңгрхлә күцәдг заң-үүлин сүүр болҗ бәәнә.

Зурсн зура

Күн болһн зурсн зураһар бәәдг, заяч заяснас давҗ чаддг уга гиҗ хальмгуд санҗ йовсмн. Байр зовлң хойриг деерәс заяч заясн, тәвсн хөв гиҗ санад, байрт деерлкл уга, зовлнд гейүрл уга, әдл үзҗ, әдл һатлх уха зүүдг бәәсмн.

Зурсн зураһар йовад, тәвсн хөвән эдләд йовхларн, буй хурах күцлтәһәр бәәдг. Кемрҗән килнц һарһад: әмтә киитә юм алх, хулха деерм кех, күүнә күч-көлс эдлх, худл келх, хов зөөх, өлг-эдт икәр шунх, үлү үзх, хар сана зүүх, хумха седклән үзүлх, мек-тах һарһх (55, 150) мет хар үүл күцәһәд йовхла, зурсн зураһасн хаҗиҗ одх гиҗ сеҗдг бәәсмн. Зураһас хаҗисн күн Заяч заясн насан эдлл уга хәрҗ оддг гиҗ кезәнә мана урдкс санҗ йовсмн. Цаһан үүл күцәһәд йовсн күн буйнта болх, чик хаалһар йовх, аштнь сән юмнд төрх

64

гиҗ бурхнд шүтдг сүзгтнр иткнә. Буй хурасн күн эн җил-насндан ут наста, бат кишгтә болдг, дарук хүвлһән ясдг гиҗ кезәнә санҗ йовсмн.

Насндан шахгдсн күн дор орҗ одхла, терүнә үр-садинь дуудулна. Йовҗах күн үлдҗәх үрн-садндан, дүүнртән герәсән келҗ медүлнә. Эн саамд энүнә сурсн тоотынь эрк биш күцәдг бәәсмн. Сүл хаалһднь йовулхин өмн әмтәхн хотынь кеҗ өгнә.

Сәәһән хәәҗәх күүнә әмн һартл, зул өргәд, цуһар зальврна. Уульх-унҗх, шууга татх йовдл бурушагддг бәәсмн, күүнә нульмсн зуурдын хаалһд бальчг усн болад, харшлад бәәдг гиҗ йорлдг бәәсмн.

«Медәрәд, сәәһән хәәсн күүг тооһад, тәкәд, манад, гетәд, хойр-нег хонулад, элгн-саднь хурад, гиичин йосар терүг һарһдг йоста» (Убушиев Эрнҗән Нохашкиевич, 1917 җ.т). Сүл хаалһд йовулна гисн хара йовдл биш, эн туст күцәгдҗәх тоот, келгдҗәх үг учрта болх зөвтә, тер юңгад гихлә, буру йовдлыг хөөннь чиклхд амр биш болдг, тачалта болдг. Иим учрас зул өргәд, сүл хаалһднь гегә орулад, ном умшад, йөрәл тәвәд, йовҗах күүнд туслхар цуһар зүткдг бәәсмн.

Әмн һарсн хөөн өңгрсн күүнә цогцинь нег хонг ормаснь көндәл уга бәрдг бәәсмн. Хувцинь хөнглх күүг зурхач заадг. Әмн һарсн ормднь, орн деер бәәһә бәәтлнь, хувцинь хөнгләд, сиик, билцг, буһу тоота юминь тәәләд авчкдг бәәсмн. Уһаһад, цеврләд, барун һаринь толһа дорнь тәвәд, барун хәврһ деернь кевтүләд, зүн һаринь зүн хөвргднь тәвүлдг бәәсмн. Чирәһинь хадгар хаачкдг бәәҗ. Үксн күүг тер кевәрнь үлдәчкәд, зул өргәд, зурхач лам дуудулад, ном умшулдг бәәсмн. Эн саамд герт күн ордго, гертәс һарһх өдртнь төрл саднь хурад, насан эдләд өңгрсн күүнә цогцд кен баһ-бичкнь сөгдәд, аавиннь барун өвдгтнь, ээҗиннь зүн өвдгтнь мөргәд әдс авад һарна. Чаңһар келсн үгәс, шууган-ниргәнәс үксн күүнә сүмсн чочх гиҗ йорлдгас цуһар гертәс һарад, өркән бүтәчкдг бәәҗ. Гертән үлдәхләрн, өңгрсн күүг кенчр эс гиҗ ишкә хааһулар хашалчкдг бәәсмн. Насан эдләд өңгрсн күүг 2-3 хонуладччн бәәдг, баһ настадан сәәһән хәәсн күүг тер өдртнь йовулхар чирмәдг, нилхиг адһмтаһар оршачкдг бәәсмн. Эн өдрмүдт, хөөнь чигн өңгрсн күүнә нериг келхәсн цеерлдг, нуувчар, неринь сольҗ келдг бәәсмн. Йөрәл авхулхларн, буйинь кехлләрн, хот өгхләрн неринь йөрәлд орулҗ келдг бәәсмн.

3. Очаг

65

Далһ авлһн

Сүл хаалһднь йовулхас өмн өңгрсн күүнә кишгинь дайлҗ авна. Өңгрсн күүнә элгн-саднь, ах-дү күн дайлҗ авх зөвтә, тер күн җил-насарн өңгрсн күүнлә ивәлтә болх зөвтә. Таал төгссн күүнәс кишгинь үлдәҗ авхин төлә далһа ааһд һуйр (балта), тос, әмтәхн нуһл үүләд хутхчкна. Ивәл наста күн өңгрсн күүнә толһа туст зогсад, хойр һартан тер ааһан бәрҗәһәд, һурв дәкч терүнә толһа деер эргүлнә. Эн саамд буйан эврән эдлҗ, кишгән үрн-садндан үлдәхиг эрҗ сурна. Эрлһин үгән «Хүрә, хүрә!» гиҗ келәд бүтәнә. Эннь өңгрсн күүнд нерәдҗәх ааһта далһна идән йовҗах күүнд күрч, тернь болхла, хөв кишгән ардан үлдҗәх улстан хәәрлтхә гисн учрта юмн болҗана.

Эн керг күцәгдҗәх кемлә, өңгрсн күүнә кишгт багтхар седҗәх төрл садн, тер күүнә цогц эргәд зогсчкна. Керг күцснә хөөн тер ааһта «далһиг» күн һар күршго ормд тәвчкнә. Оршалһна йовдлыг күцәснә хөөн, һурвн өдр хонулад тер «далһиг» цугар төрл-садарн хувалцад иднә.

Далһин ааһд бәәх идәнәс әркинь уучксн, «келсн» күүкнд өгхш, мордҗ одсн күүкнд өгхш. Эдн күргнәннь, залуһиннь һазрин кишгт, теднә аав-ээҗин кишгт багтх зөвтә болҗ һарчана. Далһ авлһна заң-үүлиг зәрм һазрт дор орҗ одсн күүнә әмн һарлһн деер күцәнә, зәрм улс өңгрсн күүнә цогц гертәснь авад һархин өмн күцәнә.

Цогц һарһлһн

Өңгрсн күүнә цогц деер зурхач ном умшад, гертәс цогц һарһх цаг келҗ өгдг, һар күрх кү заадг, цогц деер тәвгдх ном, нань чигн тоот медүлдг бәәсмн. Цогц һарһлһн деер хагсу таавад һуйр хуурад, күңшү үнр һарһна. Өңгрсн күүнә сүмсн тер үнрәс зулад, цогцан дахад, гертәс һарх гиҗ кезәнә мана урдкс иткҗ йовсмн. Ивәл наста күн өңгрсн күүнә зүн чикнднь неринь дуудад, терүг сүл хаалһд йовулҗахан медүлдг бәәсмн. Бийән белдәд, ардан хәләл уга, атхсан тәвҗ, аньсан хәләҗ, ө-һундлан тәвҗ, ардан тачал уга йовхиг эн саамд эрҗ сурна. Өңгрсн күүнә цогцд күн һар күрх зөв уга. Һар күрлһн,

66

уульлһн, шууган-ниргән икл әәмшгтә, зуурдын хаалһднь харш болх гиҗ тоолгддг бәәсмн. Иим учрас зурхач заасн күүнәс оңгдан күн өңгрсн күүнә цогцд һар күрдг уга, өөрддг уга бәәҗ. өңгрсн күүнә сүмсн герән эргәд зәрмдән 7 хонг, 21 хонг, 49 хонг күртл бәәдг, герт болҗах хамг йовдлыг үздг, келҗәхиг соңсдг гиҗ урд цагт цуһар иткҗ йовсмн.

Ардан бичә хәләтхә гиҗ йорлад, цогциг көлинь өмәрән хәләлһәд, гертәс авад һардг. Тер кевәрн, зууран зогсл уга, хәрү эргл уга үкәр күртл йовдг бәәсмн.

Урд цагт өңгрсн күүнә цогциг үүрәд авад һардг бәәҗ. Эн кергиг үрдүңгнь, ах-дү бәрлдсн эр киистнр күцәдг бәәҗ. Иим учрас эр киистнр андһар авлцхларн: «әмд йовхларн өвән идлций, үкхләрн ясан өрглций!» гиҗ келдг бәәсмн.

Урд цагт күүкд улс оршалһна кергт орлцдго бәәҗ. Күүкд күүнә хувцна ут хормад үксн күүнә сүмсн оралдад, төөрәд үлдҗ одх гиҗ икәр йорлдг, цеерлдг чигн бәәсмн. Хәрин улс, хәрд һарсн күүкн, күргн, теднә үрн-садн бас орлцдго. Нег тохма улс оршалһна керг күцәдг бәәҗ.

Өңгрсн күүнә цогциг гертәс һарһхин өмн шинҗлдг бәәсмн. Нүднь секәтә болхла, уйчкдг эс гиҗ хар кенчрәр боочкдг бәәҗ. Зәрмдән нүднднь мөңг тәвәд, цаас нааһад оршадг. Амнь секәтә болхла, амнднь тос тәвәд, номта цаасар наачкдг бәәҗ. Күн чирәһән дорагшан кеһәд өнгрхлә-сән, әмд үлдсндән тачал уга йовҗана гиҗ тоолдг бәәсмн.

Кемрҗән толһаһаснь (чикнәс, нүднәс, хамрас) шүүсн һархла - сән юмнд төрх гиҗ сандг, дор бийәс һархла - хурлд одад, хаалһинь чиклдг бәәҗ. Юунд, кенд төрхинь медхин төлә цогцднь көөһәр нег темдг тәвдг бәәҗ.

Өңгрсн күүнә өрк-бүлд тер саамд төрсн үрдиг бас шинҗлдг бәәҗ. Кемрҗән темдг тәвсн ормд меңг бәәхлә, терүг өңгрсн күүнә хүвлһн гиҗ сандг бәәҗ.

Зурхач заасн цагла цогциг гертәснь авад һардг. Яс бәрх күн махлаһан хәрү эргүләд өмсәд, ханцан дотрагшан кеһәд шамлад, захан хувцна дотрнь орулад, хувцна хормаһан дотрагшан кеһәд нег юмар дегәләд батлчкад, өңгрсн күүнә цогцд һар күрнә. Тиигчкәд

67

зүн чикнднь: «ода нутг сольх цаг болв», «ода та нүүх болвт» гинә. Урд цагт өңгрсн күүнә цогциг цаһан ишкәд ораһад, гертәснь авад һардг, тер кевтнь кеер үлдәчкдг. Эс гиҗ невчкн, гүн биш нүк малтад гәвчкәд, сәәнәр дарлго йовҗ оддг бәәсмн.

Кезәнкәр болхла, ноха тер даруднь оршасн күүнә цогциг тач авад идхлә, тер күн буйнта бәәҗ гиҗ иткдг бәәсмн. Өңгрсн күүнә сүмснд ноха хаалһинь зааҗ өгдг гиҗ көгшдүд келҗ йовсиг соңслав. Хамг җивртн - деед орна элч гиҗ сандгас, өңгрсн күүнә цогциг шовун чоңкхла, бас сән йор гиҗ кезәнә тоолдг бәәсмн. «Өңгрсн күүнә цогциг үкүгд тәвхләрн, үкүгд заг үлдәдг билә. Гелң авһм Дунд Хурлд зурач болҗ йовла. Сиврт сәәһән хәәх цагт үкүгт терз кеһәд тәвтн, зул өргәд, үүднә тотх деер тәвәд гертәс һарһтн, - гиҗ зәрлг болла гиҗәнә. (Убушиева Байн Оконовнас бичгдҗ авгдсмн).

Ширг тәвлһн

Оршалһна йосар, оршах орминь өңгрсн күүнә цогцинь гертәсинь һарһхин өмн өдр ясна. Оршалһна һазр нарн тусдг, хаалһас хол тогтун һазр болх зөвтә. Нүүдлин бәәцәр йовдг мана өвкнр оршалһна орм дөрвн зүсн мал, бәәх гер багтм ууҗм һазр болх зөвтә гиҗ сандг бәәсмн.

Шүүҗ авсн һазртан ишкә делгәд, терүгән эргүләд гөрәснә өврәр, бодңгин сояһар эрәләд, орминьтемдглдгбәәсмн. Бичкн күүкд наадад, һазр юмар зурхла, уурлад хөрдгин учринь эн йовдл бас цәәлһҗәнә. Эрәлсн ормар тоха чиңгә 4-6-8 унь хатхад, терүгән утцар, кенчрәр эргүләд бооһад, хашалдг бәәҗ. Тер уньдан маань хавчулдг, кенчртән залм зүүдг бәәсмн. Шүүҗ авсн һазрт «ширг тәвнә». Оршах ормд цаас шатаһад, саңгин идә уңһдаһад, үнр һарһна. Тер һазр эзлҗәх хорха үнрәс зулад, зааград, өңгрсн күүнд зә һарһҗ өгх гиҗ урд цагт ухалдг бәәҗ. Сүмсн цогцасн йилһрәд һарлһнд юн чигн саалтг болх зөв уга, эн саамд чимк хорха болвчн харшлх зөв уга гиҗ кезәнә тоолҗ йовснас учрта ширгтәвх гидг заң-үүл күцәгддг болҗ кевтә. Лам ном умшад, эн керг күцәңгү болхиг дурддг бәәҗ. Зурхач гертәснь һарһх өдр, цаг, авч һарх үзг, оршахин үзг зааҗ өгдг бәәсмн. Орм һарһсна хөөнә өңгрсн күүнә цогциг зурхач заасн үзг хәләлһәд (нурһлҗ чирәһинь нарн суух үзг зөрүләд, кевтүләд чигн,

68

суулһад чигн) тәвдг бәәҗ. Нарн суух үзгт Эрлг номын хаана орн бәәнә, тер орн хәләлһәд йовулхла, цагларн күрх зөвтә һазртан күрх гиҗ санад, үзгинь үзүләд, маанинь умшад, сүл хаалһднь һарһдг бәәсмн. Дәәвлх, даңшх уга болтха гиһәд, суулһад чигн, кевтүләд чигн тәвхләрн, шанаһинь түшүләд тәвдг бәәҗ. Иим учрас шанаһан түшҗ сүүсиг му йорта суулһн, үкл дурдҗах йорта сууц гиҗ ода күртл хальмгуд цеерлнә.

Һазрт бәрснә хөөн цогцин дөрвн талнь мод хатхад, деес татад хашалад, тер деесндән номта кезәр боочкдг бәәҗ. Толһа тустнь бас маань хатхдг бәәсмн. Эн тоот сүмсн цогцас һарад, талдан юмнд төрх хүврлһнә зуурдын хаалһд туслх зөвтә гиҗ иткдг бәәсмн.

Саңд орлһн

Оршалһна хөөн цуһар үкәрәс удан боллго хәрҗ ирдг. Ирәд һаран уһаһад, саңд орад, бийән цеврлдг. Үкәрәс бийләрн төрүц юм авч ирх зөв уга. Усар уһаһад, тосар җөөлдүләд, саңгин идәһәр бийән цеврүлснә хөөн цуһар герт орад, өңгрсн күүнә хаалһ йөрәнә. Өңгрсн күүнд нерәдсн хотас цадтлан иддго бәәҗ, амсад: «Ур дееҗнь, үнрнь сәәһән хәәсн күүнд күртхә!» - гиһәд йөрәһәд удан боллго һарад йовҗ оддг бәәсмн. Урд цагт оршасна хөөн, ишкә герән цуцад, бүүрән сольдг заңшл бас йовсмн. Ода болхла, гелңгәр ном умшулад, тәрнтә тутрһ цацад герән цеврлнә.

Буй келһн

Өңгрсн күүнә дөчн йисн хонгнь күцтл кегдх зөвтә бәәсмн. Насни турш хурасн буйднь немр болх, килнц һарһсн болхла, гетлхд тус болх гиһәд зәрм улс өңгрсн өдртнь буйинь кехәр адһна. Буй кех кергиг көвүн үрнь күцәх зөвтә бәәсмн. Эдлҗәсн маласн эс гиҗ сән һара хувц, әмтәхн хот, мөңг хурлд авч одад, гелң-ламнрар ном умшулад буй кенә. Буйинь кеснә хөөн өөрхн элгн-саднь хурад, йовсн күүндән хот өгнә. Чансн хотыннь ур дееҗнь өңгрсн күүнд нерәдәд, йөрәлән тәвәд, амсад-шимсәд йовҗ одцхана, удан суухш. Сәәһән хәәсн күн буйан эврән эдлх, кишгән үрн-садндан, ах-дүүдән хәәрлх гиҗ санҗ йовснь учрта.

69

Йөрәл авхуллһн

Үлдсн үрн-саднь бәәҗ бәәҗәһәд хурлд одад, өңгрсн аав-ээҗдән йөрәл авхулна. Эн саамд бас хурлд әмтәхн хотан, мөңг авч одад, гелң ламнрар ном умшулна. Йөрәл авхулсна хөөн гертән әмтәхн хот-хол кеһәд, көгшдүд хураһад, йөрәлһәд эдлнә. Эн заң-үүлиг «сәәһән хәәсн күүнд хот өглһн» гиҗ бас нерәднә. Хот өгхлә, өңгрсн күн идәд, цадад, цааран хәләһәд, ардан тачал уга йовх гиҗ сандг бәәсмн. «Сәәһән хәәсн күүнә сүмсн, сәкүсн хотын уурар теҗәл кедг гиҗ кезәнә санҗ йовсмн» (Овшин Нәдвд, Баһ-Дөрвдә, ламин арвн). Болвчн цаг болзг уга, айстан неринь дуудҗ өңгрсн күүг көндәх, үүмүлх йосн уга.

Дөчн йисн хонг

Күн өңгрәд, дөчн йисн хонг болхлань һал тәәдг бәәсмн. Сәәһән хәәсн 49 хонгтан садн-төрлән олад төрчксн болх, гиҗ мана урдкс сандг бәәҗ. Үксн күн һо хаалһдан орв, үксн әмд хойр заагрх цаг ирв гиҗ саңгин идә ундхаҗ, герән, хаша-хаацан эргүлҗ цеврлдг бәәҗ.

Хө һарһад, һал тәәһәд, хааһарнь дайлад кишг дурдхларн, му юмн бичә үзгдтхә, му хамгнь сүл болтха, сән хамгнь юмна түрүн болтха гиҗ седклән чиклҗ, хурсн улсыг әмтәхн хотар тооҗ, түлшин ур дееҗнь өңгрсн күүнә сүмснд күрч йовтха гисн ухата йөрәлмүд эн саамд олар келгднә. Дөчн йисн хонг күртл өңгрсн күн кишгән үлдәдг гиҗ сандг бәәсмн, тегәдчн гертәсн һарч хол оддг уга бәәҗ. Хәрин улсиг гертән орулдг уга бәәҗ.

Һал тәәх заң-үүлиг хойр зүсәр кедг бәәсмн: хөөнә толһаг һалд бәрәд һал тәәдг, эннь амрар күцәгддг. Эн заң-үүл талдан дегтрт тодрхаһар цәәлһгдх, болвчн ахрар зәрминь темдглчкх кергтә. Хөөнә толһаг хуухлад, цеврләд, нүдн, хамр, аминь цеврлчкәд, дотрнь тос эс гиҗ семҗ дүрнә. Һулмтин ам хәләлһәд толһаг тәвчкәд, деернь саңгин идә, цаһан улан мөңг бәрәд, бел кечкнә. Һулмтин һурвн өнцгт зулын цөгц тәвәд зул өргнә. Зулд герл өгснә хөөн төрл өвгн тәкл толһад һал өгнә. Шииртнь цаһан кенчр боосн хөөн хааһар хүрүләд,

70