Тигәд, нег дакҗ, манла ирг-иргән дарлцад бәәдг Адьяна Киштә зө- вәр орахн көдлмшәсн хәрж аашҗ. Шидрәс үүһн көвүндән гер авч өгхәр бәәх Киштә сүл өдрмүдт икәр сахньжана—наадна юмн бишлм көвүнд гер авна гидг: кергнь дала болҗ бәәхгов. Тер кевтән Киштә адһмта кевәр герәдән гүүһәд хәрж йовад, хаагдҗ одсн магазинә ардк хотн дотрнь эд-тавр буулһҗах маши үзв. «Көвүнә өлг-эдд кергтә юмн ирсн болвзә, медслчн»,— гиж санад, Киштә үүд-түүд күрлго, магазинә ик воротаһар орад күрәд ирв. Аца буулһчкад, һарч йовх машин күрҗң- нәд, өмнәснь зөрлцв. Складин заведующ Җавада Киштән өргн дорнь гишң күнд хар үүдиг күрҗнүлж хааһад, төмр-юуһинь төдглҗ оньслад һарад бәәв. «Яһлав, яһлав, бас невчк мөрән шавдҗ өгхмн бәәҗ»,— гиж харм төрәд, Киштә Җавадаһас *сурв:

— Эй, хәәмнь, кен биләч? Мәгәзинд юн ирв? ’Келич, сәәхн иным. Шидрәс көвүһән кү кехәр бәәнәв, герин өлг-эд кергтә билә.

— Уга, юмн ирсн уга,— болад, Җавада Киштәг ардан үлдәһәд, хатрңнад һарв.

— Хә, йир! Дими келҗәвзгоч? Келич, хәәмнь, —■ гигәд иим генн үгмүд келн йовҗ Киштә Җавадаг күцәд, сүүвдәд авб.

«Ода үүнәс мөлтрҗ болшго болв, иим элдв юмн бәәдв? йир күүкд күүнә ‘нүднәс юм далдлҗ болшгол»,— гиҗ Җавада дотран санв. Болв, бийнь бас тер улсин тоод бәәхән ухалв .Сән-сәәхн, нәәҗ-нәәхн улстан эндр орҗ-ирсн сән өлг-эдин тускар келх седклнь, тер үгмүднь энүнә келнәннь үзүрт әрә торж йовна, зүркнь урхд торсн мет бульглад бәәнә.

Тигәд, Җавада тесҗ чадлго, сәәнәс—үстә кевсмүд ирснә тускар келв.

— Тер бишв, тер! һәәвһә юмн болв. Көвүндм кергтә юмн тер би­лэ,— болад, Киштә амрад одв.— Нә, бас юн ирв?

— Нә, болҗ ода, давад одцханал эдн, хәртн-хәртн, — гиҗ Җавада Киштәг көөв.

— Хәрнәв, хәрнәв. Нам айта юмн болв энчн, өрүндән ирҗ авнав,— болад, Киштә герән хәләһәд, үкс адһад һарв.

— Та чиг-үзг уга улст бичә зәңг тархатн!—гиҗ Җавада Киштән ардас шимлдсн дууһар келв.

— Уга боллго, күүнд келҗ болдв,— гиҗ хәрү өгчкәд, Киштә санв: «һәәд одич цааран!» Олнд илгәсн юмиг бултулад дораһур хулдн — гиж дасад бәәҗл эн... Хәләһит энүг...

БЕМБИН Т.

Иньгллт

Полк цухрад хооран һарад, оңдан һазрт батрв. Увшин шав күнд. Сумн ээмин нүүрәр зүркнә деегәр орад, далин герләр оч һарв. Яснднь зөвәр одвр орсн бәәдлтә; бийднь ухан—медән уга. Нүднь анята, чирәнь цәәһәд, килңкр болҗ оч, кииһән арһул авад кевтнә. Хая-хаяд гүүнәр« татад гиинәд, толһаһан көдлгнә. Зәрмдән үг келәд, хәәкрәд босхар седнә. Тиигхлә өвдкүрнь давад оддг кевтә: хәрү сур-деесн болад унна.

Эрк биш, цаг түдлго госпиталь тал йовулх кергтә болҗана. Тигл уга бәәшго. Зүркнд өөрхн шав гидг наадна бишнь ил. Увшиг санитарн поезд нарн һарх үзг темцәд авад һарв. Мелитопольд күрәд ирхлә, тен- дәснь госпиталь һарад нүүжәҗ. Арһ уга,( теднлә хамдан йовх кергтә болв. Цааранднь чигн амр болен уга: балһсд тоолгдад одв.

Балһсн болһнд авч ирәд госпитальд орулна. Тернь келхд цаг зуур сууһад амрснла әдл: энд—тендән сәәтүр хәләҗ—тодлад уга бәәтл дакн ачж авад һарна. Саак төгәс чичрәд, рельсин ниилдгч болһнар тачкнад

37

цокхларн, луг-луг гигәд гүрә гүвдсн болад йовна. Цаарлх дутман улм халурад, йовдгинь яахв? Цухрдг болвчн ноолдад, халдад, һар бәрлдәд, цоклдад йовхла юн керг. Ирсн һазр болһнд вагонас буулһад палаткд орулад, түүнәсн дакн вагонд ачад, тиигх дутман Увш уха-медәһән ал- дад, зүүләд-тенәд, улм күндрәд йовна. Сергәд, невчк юн-күн болсинь тодлхар седхлә болҗ өгхш: алькнь зүүднд орснь, алькнь лавта үзгдснь йир медгдхш.

Зәрмдән лугшад, харҗңнад, тачкнад йовснь, тов хасн болад, ха- җуднь бомб хаһрсн болад одна. Тер саамд босад гүүхәр седәд, үкс өн- дәһәд, эргндән хәләхлә, хаҗуднь энүнлә әдл шавта күн дүүҗңд бас кевтнә. Көндрх болһнд, өрчин өвддгиг кендән келхв! Минь игҗ муулян эдлҗәхәр эн дала боодһа хамгиг шу цокад... тигхлә зовлң чигн чилх гисн седкл орад ирнә. Болв, игәд дотркнь шачана гиҗ келм цагт, энүнә чидлнь чиләд, чинәнь алдрад, нүднь эргәд, меш-мелүкн болад одна. Боодһа-юм шуулх биш, нам хурһан көдлгҗ чадшго дүңгә болна.

Тигәд, Хасгин һазрин захд, Урал һол деер бәәх, ик чигн биш, болв бичкнд чигн оршго балһснд күрәд ирв. Госпитальд шавта улс чикәтә, тигчкәд нурһлҗ мел күнд шавта улс. Увш йоста кевәр эмнлһ авчана, зуг шавнь эдгх бәәдл һархш, зөвүрнь улм давад бәәнә. Седкл эвдрәд, даңгин үкл сананд орад һарна.

Минь игҗ, чидлнь баргдҗ, госпиталин орн дер үкхв гиҗ Увшин уханд эс ордг бәәснь лавта. Үкләс эн әәҗәхш, зуг хооран цухрад көөг- дсн-ичр. Салдс кевәр, эврәннь насн-цокцарн, хортнла чирәцәд харһад, бәрлдәд үксн болхнь гиҗ санҗана. «Асхрхла-ааһ цусн, әгрхлә-нәәмн чимгн» гиҗ мана Җаңһрт келгддг.. би яһад әәх биләв. Зуг кишго андн- ла дакҗ харһшго болув гигәд һундл төрәд кевтнә. Болв эн зовлңган. эн һундлан хаҗуһин улст бичә медүлс гигәд нег мөсләд санчксн, Увш төрүц эврәнни тускар ам аңһахш. Нам йиринә үг келхш, амнь зууньрч гиҗ эс медсн күн санхмн.

Хаҗуднь зерглдәд, баахн шар көвүн лейтенант Нестеренко кевтнә. Кавалерист. Энүнә өрчәрнь сумн тусад, һатлад, нурһарнь һарч одж. Увшла әдл бас дегд икәр цусан барчкҗ. Эн бас үкхәсн оңдан юм тоол- хш. Тоолад бәәһәд бәәхлә юн керг—даңгин мел келәд һарна. Дегд уурта, дегд киизң.

Өрүн болһн радиоһар Совинформбюрон соңсхвр соңсчкад, «Ич- кевт» гигәд хәәкрәд, хойр талан селн нүлмәд, уурлна. Ода негл игәд хамад-көөһәд, тууҗ йовх кемд, хортнд серлт өгч зогсах, тедниг хомнад цокх чидл манд альд бәәх билә гигәд илднь келнә.

Нег өрүн лейтенант улм һаньдглад:— Ай, альдас авн экләд көөһәд аль күртл авч ирвә? Ичкевт, ичкевт, үксн амр — гигәд, хәәкрәд бәәнә.

Оньдин мел тагчг кевтдг ах политрук генткн шүрүлкәд:—лейтенант, болҗл ода!— гигәд келәд оркв.

— Болҗ гиҗ, би худл юм келҗәнү?

— Үнн гигәд өдрт зу давтад бәәхлә, ашнь юн болҗана?

— Киев өгчксн, Харьков өгчксн, Донбасс бас...

— Болҗл ода, лейтенант! Келн гиҗ келнәнчн арснь унҗана.

— Күртсн улан әмнәс эс болхла, ах политрук, келнә арсар ю кехв?

— Үксәрн кениг әәлһхәр седнәч, хәәмнь? Үкнә гидгчн амр юмн, дала ухан керглдмн биш,— гигәд Увш йосндан уурлҗана.—Бийән асрсн күн, кү асрдг зөвтә. Чи болхла мел ууляд-унҗад, я яһлав тер., я яһлав эн... гигәд, үкхән тоолад, делкә му келәд кевтнәч. Игәд ачрхад бәәх, чи бидн хойр юн ик-дала юм кечкләвдн?

— Би ачрхҗахшв.

— Ачрхад игәд бәәлго, яһад бәәсн болнач? Цуг эн келәд, хәәкрәд бәәснчн кергтә юмн биш. Хальмг нег үлгүр бәәдмн, соңслч: Эвшәхлә һардг нульмсиг ээжәсн юуһинь хармнхв гиҗ. Түүншңг, би ээҗ—Төрск- ндән әвр дуртав, тер... эн... гигәд ууляд-унҗад бәәснчн, эврән турглад 38

һарад бәәдг нульмснчн төрүц керг уга. Ээҗ—Төрскнд салдс кергтә. Э, салдс 'болхларн йоста залу... кергтә.

Увш сүл үгиг келшго саната билә, болв амни алдгар һарч одв. НисЗд һарсн шовун мет, дакҗ бәргдшгрлм тер. Үлү болад одв, ода яахв? Лейтенант тагчг. Өөдән хәләһәд кевтнә, хар-цаһан ду һархш. «Полит­рук чик келҗәнә. Ууляд-унҗад гидгнь мел чик. Чамд тигәд бәәх зөв кен өглә? гиҗ дотран эн бийән шоодҗана. Хәләхнч, хаҗудчн чамас үлү шавта күн кевтнә». Зовлңгинни тускар ам аңһаҗ үг келхш. Залу гидг залу.

Эмчнр йир чидл-медрлән әрвлҗәхш. Эн хойрт күнд шавта улст ги- гәд, икәр оньган өгч, нәрн кевәр эмнҗәнә. Хойраднь цус орулҗ өгв. Дакад мел глюкозар укол кеһәд бәәнә. Арһта болхла эмчнр негл өдр- сөөһин эргцд босхад авчкх саната. Болв, теднәһәр болҗ өгнү? Өвчнәс ах юмн альд бәәдв гиҗ келдг. Хәрнь, тигәд, өвчнлә ноолдад, энүнлә теслцәд, үклин амнас татад авад, эдгәнә гисн—ик диилвр.

Тигәд, цус гүүлгснә хөөн хойр хонад оркхла, дотркнь «нам» гигәд тогтнад, бийнь гиигрсн болад, бәәнә. Генткн Увшин уханднь яһад орад ирснь кемҗәнә, кезәнә гилтә, урднь көгшдүд келдг нег йовдл тодлгдад... «Үкхин өмн ямаран чигн өвчн тәвҗ өгәд, күүнә Махмуд сулдхад, нам гигәд оддг» гиснь чееҗд зәңгдрәд бәәв. Не ода, көвүн, болад ирҗч гиҗ дотран санҗана. «Яһҗ әмн һардв гилчн?» гигәд чигн заагтнь орад ирнә.

Эн нам күүнә әмн һарчасиг күн болҗ үзәд уга. Дәәнд күүнә, эврә уга үкәд бәәсн бийнь, хәләдг цол уга. Тер хоорнд нег дакҗ эднә үкрнь үксн сангдна. Геснь көөгдәд, тертәһәд, нүднь бүлтәһәд, бүтәд гишңг үк- лә. Толһаган нааран—цааран зааляд, өврәрн һазр сиичәд, түңгшҗәһәд, ардк зүн көләрн хойр—һурв тиирәд оркла. Тиигхләнь, аак «болва» гигәд уульсн биший. Элкнь көөҗ гидг билә. Үкрин үкл тиим... күүнә ямаран гилчи?

«Үкнә гисн үкдг уга, үнгн девлт үкҗ» гишңг. «Күүнә әмн яһҗ һардв гилчи? Ода көвүн өдмгчн чиләд ирҗ» гиҗ бийән ик мууд авч бәәсн Увш тас оңдарад ирв. Лейтенант бас ясрҗана. Тер керлдснә хөөн эн мел талин күн болв. Хәәкрәд, му келәд, һаньдглад бәәдгнь уурв. Радиоһар соңсхвр кех болһнд, тагчг соңсад кевтнә. Зуг хая-хаяд гүү- нәр татад шуукрна. Нань йир ә һархш.

Энүг яһҗ бийдән өөрдүлҗ авдмб гиҗ Увш санҗана. Тигхд би дегд халурхад оркҗв. Энүнә зөв бәәсн болҗана. Яһ гинәт? Кедүхн дүңгә насн-цокц хойрв? Ю үзлә эн? Өцкүлдүр гишң нүцкн гүүҗ йовсн көвүн. Ода болхла, өрчнь оңһрха, өөр-цусн хойр болад кевтх. Эн иим бәәдлд, иим кевәр кевтхәр йовлу? Чи биичн ямаран биләч? Үклән тоолад, альк көлчн яһҗ тиирхиг күләһәд кевтлч—гиҗ бийән шоодн гемшәҗәнә.

— Лейтенант, а лейтенант — гигәд, җөөләр Увш дуудв. Тернь арһул толһаган эргүләд, ю келхинь күләв. — Үр, мини гем, тәвҗ өгич. Чамас сурҗахм — бичә өөл. Уурлад, аюдан дала хорта үг келчкүв.

— Уга, ах политрук, би өөлҗ бәәхшв. Хәрнь, танд ханҗанав гиж келхәр седләв, зуг хальдҗ эклҗ чадад, зовад бәәләв.

— Сәәнәр му келснд ханлт өргхәр бәәхмчи? — гигәд Увш инәм- склв.

— Уга, уха орулсндтн.

— Тиим амрар ухан орҗ одву?

— Таниг керлдснә хөөн зөвәр уурм күрәд, одак үг дегд хорта бо­лад, мел саамнад-саамнад дотрким мерәд... болв тоолад-ухалад бәәхнь, та на келен чик болад һарад бәәнә.

— Юнь чик бәәҗ?

39

— Чик боллго яах билә? — гиҗ лейтенант хәрү өгчәнә. — Дала юм кечксн болад, ачрхад, цугинь му келәд кевтсн мини хаҗһр. Кен эс уур- лҗ чадна? Уурлна гисн — амр юмн, дала чидвр керглгдхш. Хәрнь, уу- ран күрхлә бәрәд зогсаҗ чаддгнь-залу. Уурас ирх юмн уга, терүгинь ода ирҗ медҗәнәв. Шулуһар эдгҗ, орман эзлхәр седх кергтә. Лейте­нант гүүнәр татад саналдв.

— Терчнь үнн. Уурас ирх юмн уга. Эн тускд мана хальмг улсин келдг нег әвртә гидг үлгүр бәәнә. «Ур бий зоваҗ, уул мөр зоваҗ».

— Мууха мергн үгв! Та ман хойрад гигәд шишлң һарһҗ кевтә, — гигәд лейтенант инәв. Увш бас дахад инәв.

Эн хойрин ээм деерәснь күнд ачлһ авч хайсн болад, гиигрлдәд одв. Тигл уга яһ гинәт? Хойр залу, хойурн дәәнә гүдүд, һалв дотр орад хойурн күнд шав авсн, хойурн үкллә чирәцҗ харһад, нам ут хаалһднь орхдан күрәд, хәрнь эмчин эрдм, эмчин медрл, эмчин килмҗ сән болад, әмд үлдсн хойр залу хоорндан цүүгәд, негнь негндән хорта үг келәд өөлүләд, хоорндан ам аңһаҗ үг күүндл уга бәәснәс му юмн һазр деер бәәдг болхий? Байран эн хойр нег-негндән келҗ, үзүлҗ бәәхш. Болв, кень болв чигн тус-тустан эврәһәрн байрлҗ бәәхнь ил медгдв. Хойраннь бәәдл мел оңгдан болҗ одв: седклнь тарһн, хәләцнь бүлән.

— Ах политрук, би хальмгудин тускар соңсхас биш, тодрха кевәр, сәәнәр йир медхшв. Келхнт, — гиҗ лейтенант сурв.

— Мана тууҗ гидгчн — ут. Амрар, ахрар, хойр-һурвн амн үгәр* болҗ өгшго.

— Тиигх дутман сән болхгов. Манд адһх юн болва?

Тигәд, ики холас, һурвн зу һар җил хооран, Китдин һазрин захар Дөрвн Өөрд орн бәәснәс авн Увш эклв. Лейтенант тагчг кевтнә. Нег чигн үг алдшго саната. «Дөрвн өөрдихн малдан сән идг болх у-өргн аһу хәәнә. Зәрмнь өмәрлнә, зәрмнь доргшлна. Торһуд, Дөрвд хойрнь Иртыш һолин урсхл дахад ардарлад, Сиврәр орҗ ирнә.

«Зәәсң» нуурин хаҗуһар һарад, Омскар дәәврад, Тара Тобольскд күрнә, түүнәс деегшләд Тюменәр дамшад, Урал давад, Тең, Иҗл хой­рин хоорнд теңкән уга сән, таалта һазр бәәсн тал хальмг улс ирнә. Энд тигәд эврә шин Төрскән олҗ, эндр өдр күртл Әрәсән олн әмтнә ах- дүүһин бүлд әдл зөвтә, дүүрң җирһлтә йовдгнь тер».

— Ик соньн, — гигәд лейтенант толһаган гекв.

— Тюмень эс меднчи? — гиҗ Увш сурв.

— Меднә.

— Түүгичн хальмгуд бүрдәсн болдг гигәд келгднә. Тер балһсн болх ормд хальмгнн церг түмәр зотосн бәәҗ. Тигәд чигн түмен балһсн болҗ. нерәдгдҗ гинә.

Увш хоолан ясад, невчк амрч авчкад, цааранднь келжәнә. Мана амни тууҗар болхла, аав-ээҗин келәд үлдәсн зөөрәр болхла, Ессентуки- бас хальмг нерн. Эн балһсна ормд йисн туг хатхгдсн бәәҗ.

— Соньн—гиҗ лейтенант икәр таасҗана.—Тиим бичкн келн әмтп тиим ик тууҗта болдв?!

— Төрскән харслһна 1812 җилә дәәнә тууҗиг сәәнәр меддвчи, лей­тенант?

— Уга, тодрха кевәр медхшв.

— Не тигхлә, соңс, — гигәд Увш цааранднь келв. — Эн дәәнд халь­мг һурвн полк йовсн, дән чилн чилтл дәәлдәд, Берлин, Париж авлһнд нүүрт орлцад, Лейпциг, Модлин шидр болен дәәнд нернь туурҗ ончр- смн. һанцхн тер чигн биш. Долан җилә дән болхд, Шведлә ноолдад, хальмгуд бас берк гидгәр нер һарч ноолдла.

Нарн сууһад, харңһурҗ йовна. Увшин тууҗ чиләд уга. Лейтенан­тик өңгәр болхла эн нам сөөни дуусн чигн соңсх саната болх бәәдлтә. Увш чигн төгсәхәр бәәх өң уга. Эврәннь олн әмтнә туужан эн соңсхдан чигн дурта, келхдән чигн дурта. Болв, чинән татуһин үүл, Увш әрвго'

40

цуцрсн болад бәәв. Тигәд келврән төгскәд, «наадкинь хөөннь»-гиҗәнә.

— Наадкинь гиҗ?

— Эклсн хөөннь, «Җаңһран» келлго бәәҗ болшго — гиҗ Увш кел- җәнә. — Зуг ода биш, хөөннь... «Җаңһриг» келҗ учр-утхинь эс медүл- хлә, хальмгин тууҗ мел эс келгдснлә әдл гиҗ саннав. Энүнәсчн үнтә, энүнәсчн күндтә, энүнәсчн эркн, энүнәсчн эңкр юмн манд нань уга. Та- вн зу һар җилин туршарт бичкнь икәсн, баһнь көгшнәсн дасад, киит- нднь чигн тесәд, халуһинь чигн дааһад, өлсхиг чигн үзәд, өөгдхлә чигн харһад йовсн бийнь мартҗ-гел уга, өдр эндр күртл өргәд дуулад, өвр- мҗ-бахмҗ кеһәд йоватань эн.

Нег өрүн Увш серв. Бийнь гиигрәд, чаңһрсн болҗ медгднә. Тер аи­ст а н эн үкс босв. Босад оркхла, толһань эргәд, нүднднь эрәтрәд, хамг үзгдсн тоот чичрәд-дууһрад... Акад юмб? Герин өнцг күртл нәәхләд, дә- әвләд, теңкән уга. Көк теңгс иигәд бәәдг гиҗ сананднь орв. Салькн, ху- ур-ятхин дууһан негдүләд, улм янзлулад, улм-нәрдүләд бәәдг, энүнә айс дахад дольган иктәд, шуукрад, көөсрхәд, керм, оңһц угаг бичкн шивк кевтә авад-авад шивәд, өргәд-буулһад оддг. Мел тер мет болад. одва...

Нүдн эргнә гидг күчр юмн бәәҗ. Тавглад зогссн угань медгдхш. Ик дольган деер йовсн болад бәәнә. Арһ уга, Увш суув. Мел эргнд харңһу- рсн болҗасн, дүсәд гегәрәд, чичрҗ-дуһрҗ, эргҗ бәәсн тоот цуһар орм- ормдан, өмнк кевәрн бәәхнь үзгдв.

— Учр уга, маңһдур мел талдан болх, — гиҗ энүгинь үзсн лейте­нант инәв. — Би бас седкләрн адһад, сарвлзад босчкад, нохачлад су- уһад бәәләв. Берк болдг сәнҗ. Босад оркхла, генткн көлин тавг талас миңһ һар зүн толһан экн тал шудрад, чис-чис гигәд хатхад орксн болна,. нүдн таг сохрад харңһурад ирнә...

— Бийән унҗ йовна болһув, — гигәд Увш арһул мусг инәнә. Энд- тендән эргүләд хәләһәд, хойр гүрәһән <селн иләдчниткрн бәәҗ: Босад <су- уна гидгчн, лейтенант, бүкл орчлң бәәҗ. Дегд эрт босад гүүхәр седсн— деер шиңгәд...

— Бичкдүд яһна? — гигәд лейтенант пиш хаһрад инәв. Түрүләд элкдәд, дарунь мөлкәд, бәәс гиҗәһәд сууһад, цааранднь татад босад, тавглад... Тигҗ көлд орналм. Бидн бас тигх болҗанавдн.

— Биднчн, лейтенант, элкдхәс зөвәр нурһдад орквдн.

— Арһ угад-зарһ уга гидг. Яахв ода терүг сергәһәд, — гиҗ лейте­нант ээмән холькҗана.

һурв хонад оркв .Увш орнаннь өөр босад зогсдг болв. Лейтенант, сүүднь орад, «цальгрчв»—гиҗ әәҗәх метәр эмкәһән зууҗ көгләд Увшиг терз тал күргв. Тернь керсг түшәд, деернь унад, маңнаһан терзин шилд шахад, кесгтән ә-чимән уга: өмннь балһсн утдан сунсн, әмтнь ик бичкн уга, адһлдсн, дән мел уга гиҗ келҗ болхмн.

Лейтенант бас тагчг. Энүнә нүднь инәсн болна, чирәнь гихлә нарта сәәхн өдр болад, солңһ татад бәәнә. Тернь медгдҗәнә. Үүрнь босад, тавглад йовна гидг-ик байр. Нег үлү эврән тер тоотиг күзүцәһән үзсн, зовлң хамгинь негн күртлнь меддг күүнд-хойр дам байр, үклин амнас алдрад, җирһлин хаалһд тавглад батар орсн ик байр болҗана.

Кесгтән хамдан зергләд кевтсн, му-сәәндән орлцсн хойр залу, өөрхн таньл болҗ, кен-негән тевчҗ, нам нерәрн дуудлддг болв. «Гриша, кум Грицко...» гигәд Увшнь наадлна. Тернь «Уши... уши... Убуши» гигәд, хо- юрн нәр кеһәд инәлднә.

Хәләһәд бәәхнь, асхн болад ирхин алднд Гриша невчк номһрад,. цуцрсн бәәдл һарад, чирә-зүснь чигн муурсн болад ирв. Хая-хаяд хавт- хасн зург һарһад, кесгтән һәәхәд, саналдад... күүнд үзүлхш, нам хулха-

4Г

һар урлан күргәд үмснә. Зургтнь, энүгән Гриша зуг Увшд үзүлнә, Увшд келнә, арвн дола-нәәм күрсн дүңгә, атхр үстә, альвн тиим хәләцтә, ма асхлзад инәҗәх күүкн сууна.

— Сәәхлә, — гиҗ Увш келв.

— Заң,-бәәрнь, седклнь түүнәс чигн сәәхн, — гиж лейтенант хәрү өгв. Эн күүкнлә Гриша училищд бәәһәд таньлдсн бәәҗ. Нернь Люба. Бас өнчәр өссн, ах-дү, элгн-садн гих юмн уга болна. Эк-эцгнь бас бич- кнднь өңгрсн, детдомд өсәд, школ чиләһәд, техникумд дасад—ахрар келхлә эн хойран тууҗнь мел нег иҗл. Хойурн нег-негндән икәр дурл- на, тигхләрн, харһн, үзлцн дурлҗ. Түргн юмб гилдәд чигн бәәх кес- гнь. Лавта тиим болен юмиг яахв? Цагин эркәр чигн биз. Эн хойр нег- негндән ээҗ-аавинь соляд, өнчн-өвүгинь мартулад оркна, юңгад гихлә хойурн чигн эңкрлнә, килмҗлнә гидгиг күн болҗ үзәд уга, өрчдән ша- хад таалад, сәәхн иньг гисиг мел соңсад уга улс болҗана. Тиим болсар чигн эдн мел харһлцн, таньлдн нег-негндән дурлсн биз. Зүркн-зүркнүр көтлдг. Зүркн зүркән таньдг.

Сурһуль төгснә. Гриша лейтенант нер зүүсн, йовх болҗана. Генткн Любань келнә: — Би бас йовнав, — гинә. Гриша терүгинь кергтән ав.- хш, наад һарһҗана гиҗ санна. Болв Люба келсән давтад бәәнә.

— Бичә аальлич, — гигәд Гриша тач авад үмснә. Любань «бас, бас» гигәд сурад бәәнә. Тернь нам сурвр угаһар бийнь самлад-самлад үмсәд... нүдинь хәләнә: тернь әәмшгәр дүүрң болҗ медгднә.

— Чи үнәр келҗәнчи? — гиҗ Гриша сурна.

Люба тагчкар толһаган гекнә. Ардаснь адһҗ: — Гришенька, әәҗә- нәв йосндан әәҗәнәв, — гиҗ шимнднә.

— һәрһтә, һәрһтә, юунас әәҗәхмб? — гигәд Гриша энүг өргәд һар деерән авад теврсн, толһагинь илнә.

— Дакад һанцарн шоваһад үлдхв гигәд. һанцин зовлң гидгиг чи меднәлмч. Гриша, яһдг-кегдг болвчн хамдан йовад медий, — гиҗ күзү- лднә. Нүднь нульмсар дүүрнә. Игәд, өрән тал дунд эдн кесгтән тагчг зогсад оркв. Кень болвчн эклҗ түрүн уг келхәсн әәҗәх өңгтә. Хой- раннь хәләц харһад, үг-күр угаһар нег-негән медв. Хойурн чигн салхасн әәҗәхнь ил үзгдҗәнә.

Тигәд, йовх болад, зөв цаасан һартан авчксн, байрнь теңкән уга... Дәәнд биш, хоша бәәх селәнд хүрмд очахас татуһар йовхш. Хамдан гисн ямаран!

Хойурн зурган цокулх болна. Гриша йиринә цергә хувцта, учр уга. Любань өлгәтә бәәсн кесг зах хувцд заагас, татад, ик-ик хамтхасн эрәтә, нимгн торһн бүшмүд авад, нүр герин өмн одад өрчдән шахад хәлән:

— Зокҗану, Гриша ?— гиҗ сурна.

Зокна гисн юн үгви? Зург... гиҗ тернь хәрү өгнә. Минь эн бишмү- дтә йовтлчн би чамла харһсн бәәнәлм...

— Би тигәд чигн энүг һарһҗ авсм тер...

Тигҗ цокулсн зург бәәҗ... Ода яахв? Арһ уга. Зургинь хәләһәд су- ух болҗана.

Тер цагтнь Увш энүг төрүц көндәхш. Ямаран чигн үгд эн авлгдшго. Ямаран чигн үг энүнә тоолврас һазр деер һанцхн Любаһинь һарһҗ чадшго. Сууҗ-сууҗ цуцрад, кецәлдәд кевтхләнь энүнә нүднднь үзгдәд: җиңнәд инәһәд, хооһш болен пилотк махлаһарн холас дайлад аашсн болна. «Тигәд ирдг бәәнәлм. Ах сержант, медсестра, мини Люба... Шав- тхин емн одр, уга, хойр хоңг өмн эн шимндэд:—бичкн, бичкн гигэд... би һәрһтә элмр үкхән тоолад, бичг чигн бичлго, хайган чигн өгүллго кевтҗ... Ода тер частяс һарад йовҗ оч. Альд йовна гихв? Яһв гихв? ги­гэд бийдэн уурлад одна.

Өрүн болһн пошт ирдг. Лейтенантас наадкень цуһар гилтэ мел ам- дад һардг. Зуг эн йир өөрдҗ оддм биш, сурдм чигн биш. «Кенәсн күлә- 42

хв? Күләдгән эврән кесн күн» гигәд, пошт ирх болһнд сананднь орна. Болв, кенд бичг, суңһуг ирсинь дуудад умшсн цагт, киигән авлго гишңг оньган өгч соңсна. Кенәс ирх билә гигәд сандг болвчн, бичг авх, нег үлү Любаһасн авх санан дала. Зуг, Яһад чигн чирмәжәһәд соңссн бийнь, энүнә нерн һардм биш. Саак кевәрн саналдад, хүвдән һундад үлддг.

Хая-хая Увшд гертәснь бичг ирсн цагт, эн бийдән ирснлә әдл бай- рлна, юңгад гихлә бичг болһнд лейтенантд халун менд ирнә. Увшин гер- гнь, көвүднь энүг таньна, эн бас тедниг нерәрнь меднә.

Ода бас пошт күрч ирв. йовдг тоотнь цуһар адһлдв. Түрүнь күрч- ксн, теднә негнь поштиг кевтнь өмнән хураһад, юмна деер йовсн дөрв- лҗн цаһан цаасиг һартан авчксн, невчк төвкнхиг күләжәнә. Генткн «Григорий Дмитриевич Нестеренко—суңһуг» гигәд дуудад оркв.

Энд кевтсн лейтенант шөвгәр хатхсн мет өсрж босад сууһад одв. Болв, иткҗ бәәхш: хаҗһр соңссн болхий? Кенәс? Хә, йир?» гигәд орад һарад бәәнә.

— Лейтенант, суңһуг... танд суңһуг, лейтенант... гилдәд, негнь гү- үхин нааһар авад аашна. Өмнәснь Гриша сарвлзад босж йовна. Цуһар тагчг болҗ одв. Умшдг күүнә бийнь хайчква, энүг кен чигн адһаҗахш. Цуһар Гриша ю келхинь күләҗәнә. Тернь суңһгиг авчкад нам секхдән әәҗәнә. Юн йовна гихв? Хәләхлә,Әәдрхнәс ирҗ. Күн алң болхм? Ке- нәс гихв? Сән зәңг, аль му? Минь иим алңтрулсн сурврмуд толһаднь ивр-ивр гигәд, һарнь арһул чичрәд махмуднь ирвәтрәд «ал-дал» гинә.

— Сәк энүгән, Гриша,—гигәд тедүкнд суусн Увш арһул келв. Тернь сана авсн кевтә: — э, — болад, суңһгиг нуһлад, хойр аминь хавчсн би- чкн цаас шуулв. Тиигм цацунь хойр нүднь дора йовх нерн тал хурдлв.

Суусн лейтенант үкс босад: — Люба, Люба, Любаша — гигәд хәә- крв. Хәләхнь альхн кирә цаһан цаасиг өрчдән шахж. Минь энүнәс оң- дан үнтә юмн ода деерән уга кевтә. Хойр нүднь байрар дүүрң. Чирәнь мел инәхәр седәд, герл һарад бәәнә. Цуһар энүнлә хамдан әвртә гидгәр байрлҗана. Тигл уга яһ гинәт. Эднд гертәснь бичг ирәд байр болад бә- әхлә, лейтенантд седклин зовлң болдг. Хаҗудан бәәсн күүнд му кех, седклинь зовах санан кенд бәәх? Түүгинь санад оркхнь байрнь байр -болдм биш. Ода лейтенантд суңһг ирсн, Любань олдсн, һанцхн энүнә байр биш, олна байр болжана.

— Гриша, Люба яһж? — гиҗ Увш сурв. Ирсн суңһгиг өрчдән ша- хад зогсҗах лейтенант сана авсн кевтә сарвлзад, экләд умшв: «Көвүн һарва нернь Тарас түргәр эдге, тодрха бичг күлә үмсҗәнәв чини Люба».

— Көвүн, көвүн, — болад, хәәкрәд, лейтенант уралан ишкәд, Ув- шиг теврәд, хойр халхинь селн үмсәд бәәнә. Тернь маасхлзад: — Гри­ша, арһул... Гриша, арһул... гихәс нань йир үг келхш. Лейтенант даки давтад, хойрдад, һурвдад, дөрвдәд умшад: — Тарас, Тарас... Мини Та­рас: Ямаран сәәхн нерн... Чадна Люба... Мини Любушка, — гигэд са- амлад келэд, тер дөрвлҗң цаһан цаасиг зүн өрчдән, зүркнәннь өөр .дүрв.

Увш босад лейтенантин һаринь атхв .Үнн седкләсн көвүгинь йөрә- һәд: — Ода, чи, Гриша, таату болжанач, — гигәд ээминь цокв. — Би чамд келсн бәәнәлм: Цагнь ирх, цальград байрчн мелмлзх гиж. Мелмл- зәд бәәвш.

— Ханжанав, ах политрук, ханжанав, — гигэд Гриша дакн Увшиг теврәд үмснә.

Босад йовдг тоотнь цуһар ирәд, лейтенантин һаринь атхад, йөрәл- дәд бәәнә. Босж йовдгонь лейтенантиг дуудна, тернь алдг угаһар цу- гинь дарад-эргәд йовҗ йовна. Цуһар үнн седкләсн йөрәлднә. йир һан- цхн үг келнә: йөрәжәнәв. Залу күүнә байр гидг тер: икәр байрлсн болж элк хатҗ инәж, өргәд дуулх чигн биш, зовлң-түрү үзгджәнә гиж, орклад уульх чигн биш. Минь тер һанцхн «йөрәжәнәв» гисн үгд, үнн седкләсн һаринь авад чаңһар атхснд цуг инәдн, цуг байр багтсн бәәнә. Тиим.

43

— Лейтенант, ода бичг күлә, — гиҗ негнь келв. — Тодрха зәңг тү- нд ирҗәнә гиҗ наадк негнь немв.

— Э, э, — гигэд Гриша хавтхан бәрҗ үзв: цаасн ормдан бээнэ, Энүнд нам ода бийнь иткгдл уга бәәх өңгтә.

Пошт ирхлә урднь ормасн эс кендрдг лейтенант, ода әмтнәс түрү- ләд ирэд зогсчксн бәәнә. Нег өдр, хойр, һурвн давад одв. Бичг уга, Болв, седклнь төвкнүн — ирхинь медҗәнә. Зуг чееҗәр адһад, хамг зәңгиг түргәр, кевтнь медхәр седҗ, лейтенант пошт ирхиг амдад һарна. Дола хонад орква. Гриша нам итклән бархдан күрәд, цаг дегд уттад_г ик зууднь нурһлҗ мел кевтәд бәәнә — ду һархш. Энүгинь Увш бас үзә медә бәәнә. Тигэд нег: — чи яһҗахмчи? Саак кевтән һарчахмчи? Седкләр адһад бийән зоваһад бәәх. Деерч цаг ямаран? Мини бичгүд бас дола-арв хонад ирнәлм-гиҗәнә.

Лейтенант хәрү өгсн уга. Гүүнәр татад саналдчкад, босад, терз тал одв. Ардаснь дахлдад Увш ирәд, хаҗуднь зогсв. Балһсн эднә емн урдк. кевәрн утдан-өргндән сунад, зәрм гермүдин турваһар утан һарад, өөдән цооңград, бичкдүд шуугад, трамвай җиңнәд, машид күрҗңнәд бәәнә, Әмтнь үзг-үзгәр адһад, көдлмшин кергәр болну, аль эврә кергәр болну». йовхнь үзгднә.

Дән-Даҗг уга төвкнүн цаг гиҗ келхмн. Зуг, хая-хаяд салдсмуд баг- багар йовад одна. Хол биш госпиталь шидрт дәәнә училищ бәәх кевтә: өрүн-асхнд эдн өргәд дуулад, ярд-ярд гигәд тавшснь соңсгдна. Минь- эн тоот дәәнә цаг биший гиен сана орулна.

Пошт ирчксн цуһар адһлдҗ йовна. Лейтенант үзә-соңса бәәсн би­йнь ,дорасн көндрсн уга, нам тер үзгүр эргҗ хәләсн чигн уга. Увш терү- гинь эс медсн болад, — йовий, Гриша, цаач пошт күрч ирвә, — гигәд ханцнаснь арһул татв. Тернь ду һарл уга дахад һарв.

Эн хойриг столд өөрдәд ирҗ йовхнь: — танд бичг, — гигэд негнь келәд оркв. Лейтенант үкс адһад авхар седхлә, тернь толһаһарн нәәх- ләәд, хаҗуднь йовсн Увш тал өргәрн заав. Гриша мел хүврәд, дотрнь юмн тасрсн болад, «кирд» гигэд одв. Тернь эндү һарһад, күүнд түдү дүңгә өвдкүр кеһәд орксан медәд, дотран бийән гемшәҗ йовна. Ода яахв? Үг гидг — үүлтә юмн. Амнас алдрсн хөөн, алг шаазһа шовун кевтә, ардаснь бәрнә гидг берк. «Болвчн энүнд бас йовдг болвза» — гиҗ санад дала бичгүд деегәр нүдәрн гүүлгәд хәләҗ йовхнь: Нестерен­ко Григорий Дмитриевичд гигэд харһад одв. Эннь бийдән ирснәс даву- һар байрлҗ: — лейтенант ,танд бичг — гигәд өгч йовна.

— Нанд?

— Э, э, лейтенант. Әәдрхнәс.

Гриша шүүрәд авчкад, нам ханҗанав чигн гилһн угаһар, шуд орн талан адһв. Бичгән авсн бийнь умшл уга, лейтенантиг күләҗәсн Увш ар­даснь дахлдҗ ирәд, эврәннь орн дер суув. Гриша энүг үзҗ бәәхш, бүкл- дән тер бичг дотр орҗ одсн бәәдлтә. Хаҗуһас хәләһәд бәәхнь, мер бол- һниг дахад нүднь хурдлад, чирәнь байрар дүүрәд... Тигҗ бәәһәд бичгәи дер деер хайчкад үкс босад, Увшиг тач авад теврәд үмсәд, үмгэд, ээмә- снь авад сексрәд бәәнә. Тернь юн болсинь медҗәхш: «Көвүн һарснд байрлҗана» гигэд, нам хөрҗ чигн бәәхш, зуг һош-һош инәнә. Тигхләрн мел «ханҗанав», ханҗанав чамд икәр ханҗанав»... гигэд лейтенант дав- тад бәәнә.

— Ода юунднь игтлән ханад бәнчи?

— Ханлго яах билә? Зуг чамд... уга чини гергнд... уга хойрадтн...

— Мини гергн юмби?

— Юмби гиен? Чи, ах политрук, акад күн болх өңгтәч. Келәд бәәсн бийнь эс медх.

44

— Чи күүнд медгдх нег чигн үг келәд угач — гигәд Увшнь инәнә.

Лейтенант дун угаһар дер деерәс бичгән шүүрч авад өгнә: — умш тинә.

Деернь немәд: — хәәкрәд умш — гинә. Тигчкәд, цуһар соңсхинь сурна.

— Энчн, лейтенант, өндрин бийднь чилшго бичг бәәҗ, — гиҗ Увш келҗәнә.

— Умш, умш — гигәд Гриша чигн шахад бәәнә. Арһ уга, экләд ум- шх кергтә болв. «Мини эңкр, мини һанцхн. Гришенька менд! Хамгин түрүнд, көвүтә болсндчн, эцг болсндчн, чамаг үнн седкләсн йөрәҗәнәв. Көвүнчн әвр бооҗмһа: һархдан — 4 кило билә. Сар болад эмчд үзүләд, чиңнүрдсн — бүкл кило немҗ. Уульха биш — бат, чамаг дураҗ. Чирә- зүснь мел чини, зуг хамрнь шовһр-тернь мини. Ямаран нер өгсн сән болх? гигәд басл удан ухалв. Кенләһән зөвчлхв. Таньдг улс уга.

Эмчәс нег ирҗ йовад дару-дарунь оч селвцдг биләв, зууран амрад суувв.

Өмнм Иҗл көөсрхәд, эргән цокад шуукрад, үрглҗләд бәәнә. Чамаг санад: «яһв гилчи? Шавнь күнд-ухан-сегән уга билә. намаг таньсн угалм... бичхш... юңгад?.. гигәд ухандм орад-һарад бәәнә. Болв, әмд йовхдчн мел маһдлсн угав. Иҗл саак кевтән... Генткн Днепр санандм орад «Реве та стогне Днипр широкий» гигәд чееҗәр келдгчн санандм орад ирвә. Минь тер саамла «Тарас... Тарас... сәәхн нерн... мел украинск нерн»... гигәд төөнрәд бәәв. Тигәд, көвүнчн Тарас Григорьевич болснь тер. Чи Кобзарьтан әвр дурта бәәнәмч, тиим эсий?

Ода чамаг яһҗ олсан келсв. Юмна түрүнд, чамас сурҗанав, эвр- әннь үр ах политрукан мини нерн деерәс халун гидгәр теврәд үмсич, нег биш, кесг дакҗ. Энүнәс биш бидн хойр нег негән олна гидг берк. Аль- даран эс бичүв. Кергтә хәрү ирхш. Ода деерән темдг уга, хәәҗәнәвдн гилднә...

Тарас сар болчксн, эмчд үзүлх, чиңнүрдх, кергтә болв. Бичкдүдин поликлиникд күрч ирвдн. Мана участкин эмч хәләҗәнә. «көвүнәнтн өсл- тнь сән. Бичә даарултн, болв, бичә икәр бүңнтн» гигәд селвгән өгчәнә. Тигҗ бәәтл цаһан кенчр махлата, цаһан лавшгта күүкд күн орҗ ирв. Медсестра дораһар шимлдәд, «мана ах эмч» гиҗәнә. Орс биш. Хавтха чирәтә, уутьхн хар нүдтә, хойр халхнь альмн кевтә улаһад-минчисн, сә- әхн зүстә-зүрктә күн .һуч һарад уга болх өңгтә, тер бийнь үснднь буурл юрад бәәҗ.

Эн орҗ ирн Тарас тал өөрдәд, өҗгңгәрнь хойр-һурв арһул ташад: — Баатр гидг эн — гиҗәнә.

— Александра Мукуловна, энтн фронтовик, гиҗ мана эмч хәрү өгв...

— Фронтовик? Арһта эр гидг эн, — гигәд Тарасиг өкәрлҗәнә. — Өслтнь ямаран?

— Сән, — гигәд мана эмч карточкинь өгч йовна. Тернь авн, хавт- хасн козлдур һарһад зүн экләд умшҗана: «Тарас Григорьевич... О, Шев- ченкас тавхн минут тату бәәдг кевтәм» гигәд наадлад кезә һарсн, кедү татсинь, ода кедү болсинь хәләһәд «сән... сән»... гиҗәнә. Цааранднь гү- үлгәд умшҗ йовад: «эцгнь — Нестеренко Григорий Дмитриевич — гиснд күрәд зөвәр торад, козлдур деегәр нан тал кесг саамлад хәләч- кәд, ду һархш. Келхәс «Любовь Сергеевна — экнь. Люба»... гив. Ода эн бас нег юм санҗанал гиҗ дотран ухалад, тагчг хәләИәд суунав.

Козлдуран авад хавтхлчкад, зөвәр бәәжәһәд, Тарасиг өкәрлсн бо­лад: — папнь альд? — гиҗ сурв. — Бичг ирнү?

Би уга гигәд толһагарн нәәхлв. «Хамдан дәәнд йовлавдн. Гриша күндәр шавтсн, ухан-сегэн уга кевттлнь авад йовҗ одла. Нам яһснь мед- гдхш» гигэд саналдв.

Александра Мукуловна нан тал өөрдәд ирэд: — Гриша лейтенант ;билү? — гиҗәнә.

45