— Э, э, — гигәд сарвлзад одув .— Та меднтә? Та харһвта? Та үзвтә?

— Уга, — гигәд Александра Мукуловна нәәхлв, мини дотр махн тасрсн болад одв. — Болв, тана Гриша альд бәәхинь меднәв. Мини за- лула хамдан нег госпитальд бәәнә.

— Альд? Хама? — гигәд би босж йовнав. Эн намаг күцц босхл уга хаҗудм ирәд суув. Тигәд, келҗ өгснь тер.

Гриша, мини эңкр Гриша! Ах политрукд Тарас, ман хойрас халун гидг, үнн цаһан седклин менд кел. Бичгичн күләҗәнәвдн. Манд бичә- зов. Миңһ, уга, хойр-һурвн миңһ дакҗ үмсҗәнәвдн. Чини Тарас, Люба».

Бичг төгсв. Дөрв давхрулад Увш Гришад өгв. Тернь бичгән авчкад, дакн Увшиг теврәд үмсҗ йовна. Көвүд инәлдәд: — лейтенант, чи яһҗа- хмчи? Үмсҗәнәв гигәд өшәһән тавлад авчанач, — гилдәд, шуугад инәл- днә. Лейтенант бас инәһәд, Увшин һаринь авад атхна.

ЭРНҖӘНӘ К.

Аляд амрл уга...

(«һалан хадһл» романа хойрдгч дегтрэс)

Бата Муузра хойр: «Дунд-нур», «һооҗур», «Шодңгт» һолмудин экәр торад, «Ялмтин» экәр көмрәд орад ирв.

— Эн һолын экнд 1922-гч җил намаг Красн сотьнд церглҗәтл һу- рвн күн алгдла. Тер һурвна негнь манахна Азда Китә гидг күн бәәсмн— гиҗ Муузра мөрд зогсад сана авх хоорнд, һанздан тәмк нерн бәәҗ келв.

— Яһад алгдсмб? Эс мартен болхла келхнтн, харҗахар соңсий,— гиҗ Бата Муузраһас сурв.

— Манахнд Азда Китә гигәд: эк, эцг уга, мал, гер чигн уга шудрһ күн билә. Көдлмш кенә, күүнд заргдна гидг юм төрүц меддмн биш. Икәр өгснднь — хонад, баһар өгснднь — үдләд гилтә йовдг әлә, елдң күн бәәсмн.

Бийнь орс келтә, олнд таньлта, «Соктун күүтр», «Җимгнә күүтр», «Көглт» эргәд йовҗ оддмн. Тигәд кесгтән уга болҗ одад, йовҗ-йовҗ хә- рү эргәд ирдг билә. Тер Җимгнә күүтр гидг селәнд: Абрамов, Лукья­нов Егор гигәд күчтә гидг әлә, азд, хулха кеһәд йовдг хойр орс бәәсмн. Китә тер хойрла келкәтә, хулха-булань негн бәәҗ.

Тигәд энд-тенд эргәд йовхларн хама олзта, орута юмн бәәхинь мед- чкәд, тедндән зәңглдг бәәҗ. Китәг тиим гиҗ төрүц күн харлдго бәәсмн.

Минь энүнәс ик хол биш «Өрктин экн» гидг һазрт Көкин Ноха гигәд бийдән зөв малта, байна тоонд орад бәәм күн бәәсмн. Теднәд мал, ге- ринь хәләлцәд дахад нүүһәд йовдг хойр угатя өрк бүл бәәҗ. Тигәд эн һурвн ишкә гер эн өрктин экнд малын идгәр ирҗ бууҗ.

Көкин Ноха бийнь иигән-тиигән туршул йовад малан хулдад, со- ляд-доляд бәәдг арһта күн бәәҗ. Тер алгддг намртан Ноха Сарпуль орад малар дольг кеһәд ,цаһан һуйрин буудя авч ирсн бәәҗ. Буудя бо- лҗ-болҗ һурвн ик чувал мишг бәәҗ. Ноха буудя авч ирсиг Абрамов, Лукьянов хойр медчкдг болна. — Ода эн һурвн өөрк сельсоветәсн хол, эҗго һазрт бәәнә. Эдниг дурндан тонҗ болхмн. Манд һуйр кергтә гиҗ эдн ухална...

Тигәд нег харңһу сө, хошад мөрнд татсн хойр бричк тергтә улс ирәд һурвн герин өрк-бүлинь цугтнь нег гертнь хураһад нег чигн кү кел һарһл уга хаһад ална. Цуһар хәәкрлдәд, уульлдад, мөрглдәд... авхан автн! Әмим бидн менд үлдәтн! — гилдәд нирглдәд бәәцхәнә.

Дун уга, Нохаһас авн экләд көтлҗ авч ирәд бууһин дун холд бич» соңстха гигәд, маңнаһарнь пистулар хаһад, хаһад уңһаһад бәәнә.

Нохан гергн йистә күүкән ут хорма доран бултулна. Күүкн экиннь белкүснәснь теврчкәд, экән хаһад уңһахла ут хорма дор үзгдл уга эк

46

доран даргдад унна. Цуһараһинь алад үүдинь хаачкад гермүдинь нег- җәд буудя хәәнә, буудя уга болна. Ноха буудяһан үвлзңдән бултулсн бәәҗ.

Тигәд һурвн гер дотрк өлг—эдинь цугтнь ачҗ авад йовҗ одна.

Ухан сегән уга, эк доран унсн күүкн серл орад, босна. Өр цәәҗ йовна. Нег-негн деерән унсн улс әрә барс, бүрс үзгднә, кен-ян, хама бә- әхнь медгдхш. һаза үкрмүдин мөөрлдән, хөөдин мәәлдән, нохасин уульн хуцлдан ниргәд бәәнә...

Намҗл босад үүдән тәәләд һарна. Үкрмүд өмәрән хәләһәд цүврәд һарч йовна, туһлмуднь зелән таслад экән дахлдад мөөрлдәд ниргәд йовна. Нохас хотнас зөвәр хол гүүҗ һарад, хәрү хәләлдәд суучкад уульн хуцлдад бәәцхәнә. Хөд цааран деләд Җимгнә күүтр хәләһәд һарч йовна.

Намҗл гер болһна үүдәр шаһаһад үр күүкд-көвүдин нер келәд, ду- удад хәәкрнә, әмтә күн ду һархш... Тигә йовҗ генткн серл орад: хөөдин ардас гүүһәд, хәрү залад сельсовет тал хәләлһәд идүлчкәд: бийнь гүүһә- гүүһә йовҗ сельсовет бәәсн хотнд күрн, хотна захд харһц харһад унна.

— На, ца! Эн юн күүмб? Ямарам шалтанла харһад одсн болхв? Хә- ләтн, суртн, таньтн! болад ниргв. Эмгд, өвгд эвләд, ус цаца бәәтл күүкн нүдән хәләһәд, ам, хамран көндәһәд серл орв, зуг үг нәәрүлҗ келҗ чад- хш. Деегшән нарн суух тал хәләһәд, зааһад докья өгв.

Әмтн хурлдад, нег-негнәсн сурлдад хутхлҗ йовтл, Намҗлин бара- һар дахҗ ирсн, ик күзү алг хар ноха, хотна захд уульн хуцснь соңсгд на. Залус нохаһур гүүлдәд ирхлә нег күн нохаг таньв. Мөрд, темәдән түрүн бәргдсинь унҗ авад деегшән довтлдад һарцхав. Күзү алг хар ноха мөртә улсин өмн «Өрктин эк» хәләһәд һарад гүүв. Нохан ардас довтлдад Өрктин экнд бәәсн һурвн герт күрәд ирцхәв. Тулһлад бәрсн һурвн ишкә гермүд, тулһин һурвн киитн төмр шиирс мет тагчг. Әмтә юмн гер шидрт үзгдхш. Барун ар захин герәс күүнә цусна күңшг үнр һарна. Ик, баһ уга, көгшн, залу уга көк мөсн болҗ, аман аңһалдсн, нег-негән дерлдәд унцхаҗ, нам кү таньҗ болҗахш.

Дор ормасн цаг түдл уга Элстд зәңг илгәв. Тигхд мана Красн сот­ня: орһдулмуд, зеләнлә көөлдәд оньдин белн, зер-зевәрн агсата бәәдг билә. һурвн мөрнд татсн тачанк деер тәвчксн пулемет чигн бәәлә.

— «Өрктин экнд» хөрн негн кү алҗ!» — гисн зәңг соңссн мана командир — мөрндән мордтн!» — гисн ду соңсн довтлдад һарвдн. Торл уга гүүлгәд «Хар булгар» орад, һазрч улс дахулҗ авад,. һурвн герт ирәд мөр хазлдвдн.

Гермүдәс барун талагшан эргәд һарсн, төмр шиинтә төгәсин мөр, шората хаалһар барс-бүрс үзгдҗ йовад, өвстә, бетктә һазрт будьрҗ геедрв.

Олн меддг Лукьянов, Абрамов хойр өздңгин ааль болх гиҗ харлҗ йовнавдн... Сала, судлмуд үлдәл уга негҗәд, хар тәрән заагур тарвал- дад орвдн.

Зөвәр хол, Оватин эк ордг хойр төгән хаалһар, »нег ут хормата күн, һол урудх бәәдлтә шурд, шурд гигәд йовад йовна. Мана әңгин командир дурнаван нүднәсн тач авад уга бәәҗ: — Үкс йовҗ тер кү бәртн! — гиҗ закв.

Бидн ирвс әдл мөртә хойр күн дарунь гүүлгәд күрәд ирвдн. Өвд- гиннь дорд бийәр тәәрсн, хормаһиннь хәрү имкрәд уга, шурдад бәәсн бор өрмгтә, гилвндг хар ширтә төмр тайг түшсн гүүдглсн хар залу Азда Китә.

— Китә менд!

— Менд...

— Альдас йовҗ йовнат?

— Я эн орсмудар эргәд йовҗ йовад, төрл-садарн орад мендләд һарслч-гиҗ йовнав! болв.

47

— Не энд ним ик шалтан харһсн бәәнә... Та юм соңсвт?

— Уга! Кезэ болен бәәдлтә? — гиҗ хәрү манас сурв.

— Не тигхлэ йовий! Эн алднас нег чигн кү салһҗ йовулх улс бишвдн.

— Я залус, навар ю кенэт! Намаг эс таньдг б’ишт. Мана таньдг күн, эврәннь кергәр йовна гигәд, эвинь олад келчктн гиҗ төмр тай- гарн һазр хучлад дорагшан хэлэв.

— Не, тер тайган нааран егтн! — гиҗ мини өөрк кун сурв. Китэ тайтан авад, бийинь тәвн гиҗәнә гиҗ медәд, «Автн, автн гиҗ тайгиннь матьхр бәрдгинь деегшән кеһәд, мини үүрин эмәлин бүүргт өлгәд эр- гәд һархар седв. Болв, Китэд сана, серл өгл уга тууһад авч ирвдн.

Тенүнәсн цаарлад Җимгнә куүтрт өөрдж, йовен цагла, кун турш ^ндрәр урһсн цаһан тәрән заагт нег кун шовс угздэд уга болҗ одв.

— Бүслтн! болҗ командир закв. Аарглҗ авад, өөрдәд ирҗ йов- хла, ик юоврта, хойр галгр, 'көвәнь цустон нудтэ, хар «сахлта орс боев.

— Абрамов! гиҗ манла йовен маштг шар Семен хээкрв.

— һаран өрг! гиҗ мана командир закв. һаран өргәд зогсв. Барун таша деернь, ул гертэ наган пистул дүүҗлҗ, нань юмн уга бәәҗ. Хойр һаринь арднь һанзһар күләд, хар килһсн цулвур күзүнднь цал- мдад, тууһад һарвдн. Наатксинь сурад зөвәр удан көтләд йовад ор- квдн үг келҗ өгчәхш.

— Э, манахна нег залу хулхаһинь бәрүлҗ өгснд, өшәркәд шит- мәр дарулҗаһад агтлсн аврлт уга Абрамов ода бәргдвч, кишва ноха! гиҗ мана сотьнд йовен, хашхнра хар залу хәәкрҗ ирәд мөрн деерән босн ишклҗәһәд мәләдв. Эндәснь нег залу ирәд хойр күн селн маля- дәд оркхла:

— Келҗ өгнәв, бийим бичә цоктн гигәд мөргәд киисәд бәәв.

Зуна цагт шоодрагин мал орулдг кеер бәәсн сег дор хойр тергн ацаһан орулад соломар хучад Егорнь манҗаҗ.

һурвн герин өлг — эд цуг зүсәрн бәәнә, дальтрҗ чаддг арһ эднд уга болв. һурвлаһинь сельсовет тал авч ирәд түүрмд дүрчкәд күүкиг эвлҗ, мөшгх зөвтә болвдн.

Намҗлд хот-хоолинь өгәд, олн шууган уга герт авч ирәд: өвгд эвләд сура бәәҗ, йосндан ухан орад тодлвран игҗ келв:

— Нарн сууҗ йовен цагла, бор мөртә, бор өрмгтә, эгцлсн хар са- хлта, нег халхдан сөрвтә, хальмг күн манад ирҗ буула. Мөрән герин өмн зөвәр тедүкн чөдрлчкәд, аавла ю бис күүндәд суула. Манахн әрк нерҗәләвдн. Удл уга әрк болв. Аак шавринь хуулад бәкрстә әркиг аавд тәвҗ өгв. Аав әркән одак ирсн залута уув. Би аармг күләҗәһәд, ик хәәснә бүркәс авхла, аармган авад, деернь үс келгҗ авад герин һаза сүүдрт һарвв.

Бәс — гиһәд харңһутрад ирхлә, одак бор өрмгтә залу мөрн талан одад, эмәлиннь бүүргт өлгәтә бәәсн бу авад нарн суух тал хәләҗәһәд һурв хав...

Мана күзү алг хар ноха тер күн тал дәврәд хуцв, аав һарад «ду таср!» гигәд көөчкв, ноха мини өөр ирәд әңкләд кевтв.

— Бу хаһад әмт чочаһад яһҗанач — гиҗ аав тер залу тал өөрдв.

— Чон уульсн ә һарв. Тигәд таниг чон бичә эргтхә гиҗ әәлһҗә- нәв — гиҗ келсинь соңслав. Дакад зөвәр болҗаһад: нохас хуцад, тер- гдин ә һарв... Одак бор өрмгтә залу гүүһәд һарч ирәд:

— Цаатн орһдул, тонул улс ирҗ йовна үкс гиҗ герүр ортн гиҗ маниг артк герүр көөв. Тер герүр ирҗ йовхлам бидн, хойр һурвн күн барс-бүрс үзгдәд, цуһар нааран ортн! гиҗ әмтс тигән ээрәд орулв. Аав ахта улсиг тигән авад күрч ирсмн бәәҗ. Цуһар хурсн цагт үүд хаачкад: мана аавиг барун ирг тал хойр (күн чирв. Аав һаран намч- лад» — Аврам яһҗаснчн энв? гисн ә соңсгдв, бууһин дун таш! — гив...

Мини эк чишкҗ ууляд, намаг хорма доран орулсинь меднәв, ца-

48