VII. Глоссарий

№	Ингилизча	Русча	Ўзбекча	Таърифи
1	Method	Метод	Метод	Метод – этот способ сбора, обработки и анализа данных
2	Methodology	Методология	Методология	Методология - тадқиқот процедуралари, техникаси ва методлари, жумладан, маълумотлар йиғиш ва қайта ишлаш методларини мажмуидир.
3	Procedure	Процедура	Процедура	Процедура дейилганда эса одатда, барча операциялар кетма-кетлиги, тадқиқотни ташкил этишнинг ҳаракат ва усулларининг умумий тизими назарда тутилади. Бу умумий йиғма тушунча бўлиб, социолоик маълумотларни йиғиш ва қайта ишлаш усуллари тизимига тааллуқли саналади.
4	Methodic	Методика	Методика	Методика — бу мазкур метод билан боғлиқ бўлган техник усуллар мажмуини, жумладан хусусий операциялар, уларнинг кетма-кетлиги ва ўзаро алоқасини кўрсатадиган тушунчадир.
5	Methods an procedure of investigation	Методы и процедуры исследования	Тадқиқот метод ва процедуралари	Тадқиқот метод ва процедуралари– бу керакли маълумотларни йиғиш, қайта ишлаш ва ва таҳлил қилишнинг расмийлашган қоидалари тизимидир
6	Sociologic survey	Социологическое исследование	Социологик тадқиқот	Социологик тадқиқот бу ўрганилаётган жараён ёки ҳодиса тўғрисида ишончли маълумотларга эга бўлиш учун ягона мақсад билан боғлиқ методологик, методик ва ташкилий-техник процедураларнинг мантиқан кетма-кетлик тизимидир.
7	Program of social research	Программа исследования	Тадқиқот дастури	Тадқиқот дастури- бажариладиган ишнинг асосий мақсадларига мувофиқ унинг назарий методологик асосларини ва тадқиқот иш тартиби кўрсатилган гипотезалари, ҳамда уларни текшириш операцияларининг мантиқий изчиллигини баён этишдир.
	Practical sociological survey	Приктическое социологическое исследование	Амалий социологик тадқиқотлар	Амалий социологик тадқиқотлар муайян муддатларда аниқ ҳаракат усулларини таклиф этиш орқали етарлича аниқ белгиланган ижтимоий муаммоларнинг амалий ечимини топишга йўналтирилган. Бу тадқиқотлар баъзида ижтимоий – муҳандислик изланишлари деб аталади.
8		Разведивательное исследование	Разведкали тадқиқотлар	Разведкали тадқиқот- конкрет социологик тадқиқотнинг энг оддий тури бўлиб ҳисобланади. У моҳиятан чегараланган вазифани ҳал этади, одатда кам сондаги ўрганилаётган мажмуани қамраб олади ва қисқартирилган дастурга асосланади. Разведкали тадқиқотлар оператив (тезкор) информация олиш учун хизмат қилади. Бундай ҳолатда унинг экспресс сўров тури ҳақида гапириш мумкин.
9	Describe survey	Описательное исследование	Тасвирий тадқиқотлар	Тасвирловчи тадқиқот – социологик таҳлилнинг мураккаброқ шакли ҳисобланади. Ўзининг мақсад ва вазифаларига кўра, у ўрганилаётган жараён, унинг таркибий элементлари тўғрисида нисбатан тўла тасаввур берадиган эмпирик маълумотлар олишни назарда тутади.
	Analytical survey	Аналитическое исследование	Аналитик тадқиқот	Аналитик тадқиқот – бу социологик таҳлилнинг энг чуқурлаштирилган тури ҳисобланади. У ўз олдига нафақат ўрганилаётган ҳодисанинг таркибий элементларини тасвирлашни, балки сабабларни тушунтиришни мақсад қилиб қўяди
		Точечное исследование	Нуқтали тадқиқот	Нуқтали тадқиқот (уни бир марталик деб ҳам атайдилар) ижтимоий ҳодисаларни ўрганиш вақтида унинг ҳолати ёки миқдорий тавсифлари тўғрисида ахборотлар беради.
	Monographic survey	Монографическое исследование	Монографик тадқиқот	Монографик тадқиқот тор маънода- яхши ишланган назария доирасида бир ёки бир неча объектларни текширишдир.
	Sampling survey	Выборочное исследование	Танланадиган тадқиқотлар	Танланадиган тадқиқотлар, ўзи ва ўз фикри тўғрисида ахборот берувчи махсус танлаб олинган респондентлар гуруҳи орасида сўров ўтказиш орқали кишиларнинг хатта-ҳаракатлари ва мақсадлари тўғрисида маълумотларни мунтазам йиғиб бори усулини намоён этади. У ўз номини тадқиқотларнинг асосий қисмининг (танланлаб олинадиган йиғиндиси) улкан бирлиги йиғиндисидан (бош йиғиндидан) махсус танлаб олиш тартиботидан фойдаланиш орқали олади, у яхлит тадқиқотнинг асосий ўлчамларини аниқ акс эттиради.
	Full survey	Массовое исследование	Ялпи тадқиқот	Ялпи тадқиқот деб бош тўпламнинг барча бирликларини қамраб олувчи тадқиқотга айтилади. Бунга аҳолини рўйхатдан ўтказиш киради.
	Pre-researching	Повторное исследование	Такрорий тадқиқотлар	Такрорий тадқиқотлар – бу ягона дастур ва инструментарий бўйича маълум вақт оралиғида мунтазам ўтказилган ва объектнинг ўзгаришлар динамикасини тавсифловчи натижаларни олиш билан боғлиқ бир неча тадқиқотларнинг йиғиндиси.
	Long time survey	Лонгитюдное исследование	Лонгитюд тадқиқотлар	Логитюд тадқиқотлар - шахсларнинг бир гуруҳини узоқ вақт ўрганиш
	Kogort survey	Когортные исследование	Когортали тадқиқотлар	Когортли тадқиқотлар - узоқ вақт давомида бир хил ёшдаги шахсларни ўрганиш (авлодлар). Мақсад –бир авлод кишиларнинг турмуш тарзи, мақсадлари. Тадқиқот объектлари ўзгаради, лекин кишилар сақланиб қолади;
	Trend survey	Трендное исследование	Тренд тадқиқотлар	Тренд тадқиқотлар – вақт оралиғи билан бирор- бир асосий йиғиндида ва нисбатан бир хил усулга риоя қилган ҳолда ўтказиладиган тадқиқот. МАқсад- ижтимоий ўзгаришлар тенденцияси (тренди)ни белгилаш. Мисол – аҳолини қайта рўйхатга олиш;
	Panel survey	Панельное исследование	Панелли (йўлли) тадқиқот	Панелли (йўлли) тадқиқот – бир хил танловда ягона дастур бўйича ва маълум вақт оралиғида ягона усул бўйича ўтказиладиган тадқиқотлар. Мақсад - воқеалар динамикаси таҳлили. Кишилар ўзгариши мумкин, лекин тадқиқот объектлари ўзгармайди (корхона, цехлар).
		Формулятивный (разведывательный)план	Формулятив (разведкали) режа	Формулятив (разведкали) режа. У тадқиқот объекти тўғрисида жуда ҳам кам информация бўлса ва социолог ҳеч қанақа гипотеза илгари суриш имконияти бўлмаса қўлланилади. Режанинг асосий мақсади – муаммони аниқлаш ва гипотезани шакллантириш.
	Describe survey	Описательное (дескриптивный) план	Тасвирий (дескриптив) режа	Тасвирий (дескриптив) режа. Агар бизнинг объект тўғрисидаги билимимиз тасвирий гипотеза илгари суриш учун етарли бўлса, у қўлланиши мумкин. Режанинг мақсади - социал структура, жараён ва ҳодисаларнинг сифатий-миқдорий хусусиятларини қатъий тасвирлашдир.
	Analytic (experimental) plan	Аналитическо-экспериментальное исследование	Аналитик-эксперимента лрежа	Аналитик-эксперимента лрежа — тадқиқотнинг кучлироқ вариантларидан бири. Уни ўрганилаётган объект тўғрисида етарли даражадаги билимлар бўлган шароитда қўллашади, бу эса тушунтириш тахминларини илгари суриш имкониятини беради. Режанинг мақсади – функционал ўзаро боғланиш ва сабабий муносабатларни тадқиқ этишдир
	Problem situation	Проблемная ситуация	Муаммоли вазият	Муаммоли вазият Гносеологик маънода (яъни борлиқни англаш жараёни нуқтаи назаридан) -бу “ эҳтиёжлар,инсонлар ва қандайдир натижали амалий ва назарий ҳаракатлар тўғрисида билиш ва ушбу зарурий ҳаракатларни амалга оширишнинг йўллари, воситалари,усулларини билмаслик ўртасидаги номувофиқлик ва зиддият, хабарсизлик ҳақидаги билимдир”
	Object	Объект	Объект	Объект– илмий билиш жараён ичига кирган субъектни жамоавий ҳаёт сохаси фаолияти, социал реалликни конкрет сохаси ва муаммоли вазиятни ташувчисидир.
	Subject	Предмет	Предмет	ПРЕДМЕТ – ўз ичига объектнинг шундай томон ва хусусиятларни оладики, улар тўлалигича ўрганилаётган муаммони акс эттиради ва тадқиқ қила олади. Предмет ўзибилан социал муаммониватадқиқот объекти орасидаги ўзаро муносабатни акс эттиради.
	Aim of survey	Цель исследования	Тадқиқот мақсади	Тадқиқот мақсади уни якуний назарий-таълимий ва амалий натижага йўналтиради.
	Tasks of survey	Задачи исследования	Тадқиқот вазифалари.	Тадқиқот вазифалари тадқиқот мақсадларини амалга оширишда олиниши мумкин бўлган саволларни ифодалайди.
	Empiric survey	Эмпирическое исследование	Эмпирик интерпретацяси	Эмпирик интерпретацяси -бу тушунчаларнинг эмпирик мазмунини излашдир. Бу тушунчани тўғри келадиган эмпирик белгиларни кўрсатиш қоидалари орқали аниқлаш – опереционал таърифлаш деб номланади.
	Describe survey	Дискриптивная интепретация	Дискриптив интепретация,	Дискриптив интепретация, бу зарур моделни тузиш учун қўллашга интилаётган тушунчаларнинг аниқ, конкрет ва бир маъноли тасвирлашимиздир.
	Structural interpretation	Структурная интепретация	Структурали интепретация	Структурали интепретация тасвирланган тушунчаларни тартиблаш, уларни турларга ажратиш ва ўзаро боғлиқлигини назарда тутади.
	Factorial interpretation	Факторная интерпретация	Факторли интепретация	Факторли интепретация бу дастлабки тушунча билан ўзгарувчи тушунчалар ўртасидаги (баъзан миқдорий ўлчовларда) боғлиқликни ўрнатишдир.
	Hypothesis	Гипотеза	Гипотеза	Гипотеза – бу табиат, жамият ёки тафаккур воқеа ва ҳодисалари сабаблари ёки улар ўртасидаги қонуний боғлиқлик тўғрисидаги илмий асосланган фараз.
	General hypothesis	Общая гипотеза	Умумий гипотеза	Умумий гипотеза – бу табиат ва жамият ҳодисаларининг сабаби, қонун ва қонуниятлари, шунингдек, инсон психик фаолияти борасидаги илмий асосланган фараз.
	Special hypothesis	Специальная гипотеза	Махсус гипотеза	Махсус гипотеза – бу табиат ёки жамият ҳаёти ёки инсон психик фаолиятида кўрилаётган бир гуруҳ объектларнинг маълум қисмининг келиб чиқиши, сабаби ва қонуниятлари борасидаги илмий асосланган фараз.
	Working hypothesis	Рабочая гипотеза	Ишчи гипотеза	Ишчи гипотеза – одатда тадқиқотнинг биринчи босқичларида олға суриладиган илмий фараз.
	Sampling group	Выборочная группа	Танланган гуруҳ	Танланган гуруҳ – асосий грухлаб олишнининг кичрайтирилган кўринишидир. Бошқача қилиб айтганда, бу социолог сўров олиб бораётган инсонлардир.
	Representative sampling	Репрезентативная выборка	Репрезентатив танлаш	Репрезентатив танлаш – бу социологиянинг шундай қисми ҳисобланадики, бунда асосий гуруҳ маълумотлари бирламчи гуруҳ маълумотлари билан мос келиши керак. Танлашнинг фақат шу усулидагина сараланган гуруҳдан олинган маълумотларни асосий гуруҳга тадбиқ этиш мумкин.
	Sampling system	Выборочная система	Танлаш тизими	Танлаш тизими – бу объект белгиларининг пропорцияси бўлиб, бунинг асосида асосий гуруҳ танлаб олинади.
	Random sampling	Случайная выборка	Тасодифий (эхтимолий) танлаш	Тасодифий (эхтимолий) танлаш – бу танлашдир, унинг учун бош тупламнинг хар бир унсури аввалдан берилган маълум танланиш эхтимоллилигига эга. Бу тадкикотчига тугри танлаш канчалик бош тупламни акс эттиришини хисоблашга имкон яратади. Бундай танлашни баъзида тасодифий деб хам аталади.
	Systematic sampling	Системная выборка	Систематик танлаш	Систематик танлаш илмий аҳамияти бўйича иккинчи, лекин содда тасодифий танлашнинг турини қўкуллаш бўйича биринчи ҳисобланади. Уни яна механик танлаш деб хам аташади.
		Гнёздновая выборка	Уяли танлаш	Уяли танлаш – шундай танлаш турики, бунда танланаётган объектлар янада янада кичик бирликнинг гурухи ёки уяси (кластери) хисобланади. Куйи даражадаги янада майда бирликлардан ташкил этилган юкори даражадаги танлаш барлигига уя деб аталади.
	Quote sampling	Квотная выборка	Квотали танлаш	Квотали танлаш – бу бош туплам унсурларининг социал – демографик характеристикалари хакидаги статистик маълумотлар (квоталар параметрлари) асосида шаклланган социологик тадкикот объекти микро моделидир.
	Scaling	Шкала	Шкала	Шкала ўрганилаётган объектнинг ҳар бирига ўлчаш жараёнида мос келадиган сон ёки математик конструкт қўйиш қонунидир. Шундай конструкт объектниўлчашнатижасиёкиунинг шкала кўрсаткичи деб номланади. Баъзан шкала деб, эмпирик тизимда ўрганилаётган объектлар шкала кўрсаткичлари назарда тутилади. Шкала кўрсаткичларини олиш жараёни эса шкалалаш деб номланади.
	Empiric system	Эмпирическая система	Эмпирик тизим	Эмпирик тизим (ЭТ) ёки муносабатли эмпирик тизим (МЭТ) дейилганда, тадқиқотчини қизиқтирувчи реал эмпирик объектлар ва улар ўртасида кузатилган муносабатлар тушунилади
	Mathematic system	Математическая система	Математик тизим	Математик тизим (МТ) ёкимуносабатли математик тизим (ММТ) дейилганда математик объектлар бирлиги ва улар ўртасидаги муносабатназарда тутилади.