Цө болдар цутхгдсн, Дал хадг автомат

Данг ээмд өлггдсн,

Төрскнә байрта җирһл Төвкнүн бәәлһинь эвдсн, Өктм хортнас күүкн Өшәһән авхар аралдв...

Күүкнә мергн, зөрмгнь Келн болад бәәв.

Сум төрүц үрәхш, Сүрдхән йир медхш.

...Керг күцәҗ йовад

Күүкн кел бәргднә. Ноха төрлтә хортдуд Нер угаһар байрлна: Ода эн манд Олн цәәлһвр өгх, Альд, юн бәәхинь

Амрар бидн медх.

«— Коммуна партин һардврт, Комсомолин өнр бүлд Күн болҗ өсләв.

Кецү зовлңла харһвчн, Кедүһәр муулән эдлвчн,

Келшгов, соңсҗант, келшгов»— Тиигҗ күүкнә хәәкрсиь Теегтнь ирҗ хадгдв...

Эгчин зөрмг йовдлинь Эндр би мактҗанав. Дөчтә комсомолин өөнд

Дүүнртнь дуулад медүлҗәнәв.

СААТУЛИН ДУН

В а д^ к д ә н.

Көкиһән амндан авад Көөркм, амрад нөөрс, Чидл—күчән холвад

Чиирмг >болҗ өс.

Хоңх мет җиңнәд Хәәмнь, 'бичә ууль.

56

Сәәхән иньг, дегдәмлм,

Саатулсн айсдм унт. Унт, кукм, унт,

Уульл уга унт. Дахуль—арнзл тохата Доетлад ормасн һарх, Сар однд күрәд Советин Туг делсх. Ода деерән бичкн Өлгәдән бәәх баатр, Сәәхн иньг, дегдәмлм,

Саатулсн айсдм унт.

Унт, кукм, унт, Уульл уга унт. Эрдм-арнзлан күлгләд

Элдв жирһлд курхч, Коммунизмин уүдинь җиңнүләл Көөркм, секәд орхч.

Хоңх мет җиңнәд Хәәмнь, бичә ууль, Сәхн иньг, дегдәмлм, Саатулсн айсдм унт. Унт, кукм унт,

Уульл уга унт.

1959 җнл. Элст.

БАИДИН САНЖАРА

КҮЦЛ КЕЛХЛӘ

«Сапан хурдмбн?

Салькн хурдмби?»

(X а л ь м г ү л г у р!<

«Күцл кехлә—күцх,

Күләһәд бәәхлә—ирх»,— Кезәнә цецн игҗ Келсн чигн болх.

Болв, би эндр

Болһаҗ уха туңһанав. Эн цецн үгмүд

Эңкр, өөрхн болна.

Җирһлтә Бумбин ор тогтахар

Җилмүд кеҗ күцл келә. Тер орн эндр дүрклсн, Теңгр өөд туурмҗнь һатлсн.

Өвкнринм күцл делгрҗ күцсн Өнр цагт би бәәнәв.

Болв чигн сансн санаһар

Бийнь кишг ирсн уга.

Күцл—зуг иргчән эрлһн» Күчлҗ терүнә төлә ноолдлһн.

~н ноолданд, зовлңгин икд Эгл улс күцлән күцәлә...

Эндр Сюветимм иргчнь болхла, ^рҗ, күцәх күцл биш,

Эрәләд батлад зурчксн эура, «эн коммунизмүр маниг көтлнә.

58

эндү

Хәрин күүнә хаҗуд,

Хәәмнь, чамасн эмәләв. Алдг үг келчкәд, Аман бәрҗ улалав,

Шамин шил арчад, Шоглад, инәҗ суулач, Айстан гишң би «Арһулд, хамхлнач»—гиләв.

Эн үгдм өөләд, Эвго хәләц белгләд,

Иим үгмүдәр намаг Ичәҗ, чи келләч:

«Болһа хәәмнь, иньгм,

Бичә һаран керч®—

Иигҗ, харад-хармнад, Иньгтән келсн болхнч».

Хәрин күунә хажуд Хавтаж, һазр шаһалав. Хөөннь айстан келдгән

Хайслчн гиҗ андһарллав.

КӨКТӘН элдә

ОНЧХАН ҖИРҺЛ

(Роман) (Чилгчь. Эклцнь 4,5 №-дт)

XIV

Хатуг җөелн нддг (ү лгүр)

Көк теңгсин телтрәс Күрхәр седәд һарсн,

Көгшн буурл Иҗләс Кергән тәнәд зөрсн,

Түду мет олн Торһд хар ястнр,

Халтр царңгарнь буусн

Харвхс нутгин өөр,

Утт худгиг бүтәһәд

Ута һарһад нирпв, Ардк Тавн толһаднь Амрҗ көлгтәһән сергв.

Эн церд хурсн Эзн цаһан хаанур,

Наполеон түүнүр зөрсн Нертә ик дәәнүр,

Негән үзлдҗ цоклдад

Нутган харсхар мордла, Хурдн мөрдән тавлад

Хазараснь сөөҗ сеердлә.

60

Олн нойднь цуһар Отган эргҗ делдлә,

мөрн һолта церг мана Җирһл белдлә.

Хагрвхс Тавн толһа

Хаврин өрүнднь мануртла, Күмнь нудн күрхәр

Көкрҗ сунад кевтлә.

Эн дүңгләнь күнкнәд Экрүлҗ аһарнь нигтрлә,

Хамрар дамҗҗ чееҗд Хаңһаҗ тегәд күрлә.

Нарн үдүр өөрдәд

Халу немҗ мандлла,

Күүктә тоһруднь доңһдад Көк цандгур шидрдлә.

Ээлә шовуд деер Эргәд шүүрлдәд наадла, Хурсн церг дор Харлад бас үзгдлә.

Хальмгин нонд зәәсңгүднь

Хурад бас ирцхәж, Эрднь, Түмн хойрнь Эдн дотр бәәҗ.

Олн нойд көөрәд Отг-нутган мактлдв, Нег—негнәсн сәәрлхдәд Нер—туран дуудлдв.

Эднә дәәринь хатхҗ Эрцкә Җирһл өөрдв,

модн шатриг атхж Марһҗ наадхар баралхв:

«Нойд уңгтн болхла, Ном шаҗнь йозурта, Нойд хәәрнтн бәәхлә, Наад Һарһхар седләв.

61

Цецн ухана үндсәр берк гих мангната,

Церг толһалҗ дүүврдсн, дәәнд мордх саната,

Нойд зергс цуһарн, ухатав тигәд гннәт,

Номин үндс олсн сән манд болнат.

Шаҗн үндстә сәәһән манд ода үзүлтн,

Шатр делгҗ наадад, шог үнд һарһй?

Тана ухан үлүнь түүнә хөөн медгдх,

Ташх, чичх болҗ марһа бооцад кей?

Шатрт шүүгдсн нойн

дәәлдҗ чадш уга, Шогас зулсн нойн

шүлм ичр уга.

Нойдуд, шатр наадй, шулуһар нааран бослтн!

Нойдуд бәрлдәд хәләй, нанла тигәд тестн!»

Игҗ келснә хөөн Ичр хату болв, Неҗәдәр ирҗ сууҗ Нойдуд сүүрән сольв.

Тавн зурһан баһ

Теркә нойдуд шууглдад, Ташулҗ, чичүлж оркад

Түмн, Эрднь хойрт

һундл өргҗ одад һаца хәәҗ келв, Хар улсин нүүрт

Хорсхсн Җирһлд өөлв.

Өмәрә Җирһлән тәньсн Өнр Түмн хорв,

62

Эрднь тәәш һәңгнсн

Энүн тал ирв:

«Хар нертә күн Хорта болхла му,

Халхан ташулсн нойдин Хәрүһинь авсв, су!»

«му юм тәәш хәәхлә —

Мууһин гурвн шажнд бәәдг:

му эмч кү эмнхлә —

Күүнә миснг болдг, тер нег му!

му зурхач сүүр ясхла —

Эрлгин элч болдг, тер х-ойрдвар му!

Му гелң шандва цуглулхла —

Ширгин хорха болдг, тер һурвдвар му!

Түн деерәс иштә Түрд гилт та, Сән, му хойрта

Сүүрин күр күндтә.

Хар нертә күн Хорта болхла сән!

Түнүг бассн кун Түлгдх деерән му!

Ташх зөв ирхлә, Талькин дуүрңгнь сән!

Нойн күн хорхла, Нерн иктәнь му!

Учр тер деерәс Углҗ сәәнәр суутн,

63

Ташлһна һурвн зүүлим Тавлад сәәнәр соңгстн?»

«Ташлһна халхар олдх Терчн юн зүүлв?

Тиим болхла нанд Тенүгән келәд күцә?»

Савлд кеһәд

тос ташдг,

Саалин шимд көк ташдг;

Санан иктә

кү ташдг;

Санан иктә таниг

би ташдг,—гиҗ келн Җирһл ташв.

«Күчр келтә күмбч? Кенәс үнүгән сурсмбч? Чи ташсн болхла, Чичх мини селгән,—гиҗ

келн Эрднь

Җирһлүр нудрман ясв.

«Нойн зерг арһулдтн Номим цаарандаь соңгстн,

Чичлһнә һурвн эүүл Чикднь келәд чичтн: Шөвг кеҗ

заһс чичдг, Шор кеҗ

цус чичдг, Шог һарһсн

кү чичдг, Шог һарһсн таниг

би чичдг,—гиҗ келн Җирһл чичв.

«Бәрнд уга күмбч? Болшго үг келдмбч? Наадн үгин нәәрүһәр Нама шүүхәр седдмбч?»

«Зөвән күргх үгтн Зөвәс авн һарнал, Кецүһин зәрм зүүлтн Кеерүләд келхлә бәәнәл:

Үүрмгиг үүрмгәр бооҗ батлхд кецү!

Үкрин өврт зармиг тогтахд кецү.

Үг медшго танд

медүлх кецү!

Үгдән билгтә намаг шүүх кецу!»

«Сул тәвҗ келснчн Сурһад ода оркас,

һатлдг келич керчәд Һанзһдчн дүүҗләд тәвхәс,

Көлдчн цев зүүһәд Киитн Сиврүр илгәхәс,

Нанд юмб, зуг, Нернчн баахнд ичнәлв»...

«Нернә баахн хорлшгол, Намаг дөрәцүлхәр бәәхлә, Баахна һурвн зүүлтн Бас, нойн, бәәнәл:

«Ээҗнр дундан бәәх Эрк көвүн баахн, Элвг теегин өрчд Ээлә шовун баахн, Эв уга болхла,

Зүркнә күчн баахн!»

«Нойд, эәәсңгин нүүрт Чамла үгцхәр бәәхшив, Нохан кичкин хуцанас

Чи дар мөгдгч.

«Догшн нойна зәрлг Домбрин берн мет!

	5	$5
	*ак.
		5191

Дорин һурвн зүүл

Дакад зерг олдх: Хош дахсн нохаһас Хәрг нойн дор!

Хол һазрин өшәтнәс Ховдг нойн дор! Шүрүн худгин уснас Шүүгдсн нойн дор!»

Игж һарсн сүүрт Ирҗ Эрднь торв,

Әмнь һарх күүрт Әркд соктсар төөрв.

Ончта келнә ир Олна нүүрт күрв,

Откин нойна сүр Ончхан Җирһл дарв.

«Эн хурсн сүүрәс, Эрдиихн-Харвхс һазрас, Хормадчн һал өгәд, Хәрү нуткичн орулсв.

һазртан бәәһә бәәҗ һалзурсн чамта оч,

Цаһан хааг дарх Цергиг сөрглцхәр седхшив.»

Игҗ Эрднь келәд

Игзәрләд дорасн босв, Җирһл үгәп олад

Җацһрта келәрн хазв:

«Торһд нутг Җнрһлиг

Толһалтха гисн болхла, Цсрг мини һарт Цулврин дайллһар йовх.

Орс, хальмгин һазриг Олн бидн хөрхлә,

66

Зөрг мана нүүрт

Зәләр падрҗ орх.

Орчлцгиг зовлцг эдлгсн Оһтр Наполеон түунәс, һал мет болһҗ һаз-рин дундурт хорх.

Эврә һазран хөрсн Эңгин олн манас,

Сурсан тер эдлҗ Серл угаһар хәрх.

Эн үгнм соңсж

Эврә залус бедртн. Цергчнр мөрән тохж Цаг бачмдҗ мордтн.

Агчмин зуур босад Амлсн закаһим күцәтн.

Хорма-хотан ясад Хаалһдан ода белдтн.»

Эңгдән цуһар босад Эврә залусиь өтрлв, Мөрн көлгән авад

мел делгу тохв.

Уурин гемтә Эрднь Улаҗ доран беерв,

Жирһлиг заксна арднь Җнгшх үгәр ээрв:

<Чамд кезә ним Чидл кен өглә? Минн заавр угаһар морддгчн юн билә?»

<3аавр җиләр күләҗ Залрҗ бн йовхшив,

Цаһан хаанд оч Цергән бардмнхар бәәхшив.

67

Нерн нанд керго, Нутган харсхар йовнав,

Ширә нанд керго Шулмсла ноолдхар һарлав.

мөрдүд кевтән тохгдҗ,

мордтха цуг!»—гив, Дөрә җиңгпүлҗ мордҗ Дәвүр көвцгүр суув.

Түүнә дарунь церг

Тасрл уга цувв, Хурҗ дакн зергләд Хотаҗ сәәхн йовв.

Цааран мел девшәд Церг кесгт одв, Көлгднь муурч көшәд Көвүд дәвүрт цодв.

Җирһлин һарһсн дун

Җирлһә хәәҗ кедв, Орсин тег үүнь Ончта айсднь цадв:

«Цань шовунь цервҗ күрм, Цергә залуднь түрж күрм.

Атн темәп хәрклҗ күрм;

Акт мөрнь эцҗ күрм.

Ай тиим һазр болв, Аав, ээҗнр холҗх болв; Хурин усн ундн болв; Хүрсх девл хаац болв.

Хүрлзәд ирх пранцузиг ода Хальмг церг сөргхдән орв, Хүв, зовлңган ирсн цагт Хоңһр, Җаңһран дуудх болв.»

68

XV.

XV. «Ксцнн усн һууһан темцдг, Кесн гем ээән темцдг».

(Хуучна үлгүр).

Орс үүмҗ хурад Откурн дәәрхлә хордсн, Үрглжәр сөрж һарад Үзүр угаһар мордси,

Махч зерлг пранцузла Мөләлдәд ода сөрглдв,

Баатр үүнә күчлә

Бәрлдхәр ирҗ аралдв.

Орсин ик орнд Олн келн бәәнә,

Тедн җирһлин дурнд Түумр болсн дәәнә,

Дунднь бас йовҗ Дөрә ишклҗ чавчлдв, Бууһин ам долаҗ Бонопарт чонла халдв.

Хур болсн мөндрәр Хальмг чигн орв,

Нег цаһан өндрур

Ниргҗ цергнь күрв.

Эп өндрин гижгт Эмәлән севж амрв, Дәәнь мергн эвәр Дарунь толһаг көмрв.

һалд орхиннь өмн һолта үгәп келв, Җирһлин зөргнь немн Җивртә ухаһур делв.

Ацан көлгнәс цуглулад Агч.мд дигләд белдв,

Цергин бәәдл һарһад Цүврүләд сәәхн зогсав.

«Өдрин дуусн цүврүләд Өндр дссрәһүр йовулхла, Хорма иктә болһад Хортн маиас сүрдх»,—

Игҗ Җирһлин заксн Ик төртә керг, Түрүнь сүүлән күцсн Темән көлтә церг,

Хүүв—үүлән күцәж

Хортна нүд мсклнә,

Агта праниузур һацҗ Андһаран Җирһл эклнә:

«мини залсн эпькр мөрн церг сонгс, Бүтсн көк теңгр Бархлзҗ йовхинь үз!

Сумн мөндр болҗ Сөрҗ манур орх, Утан будн болҗ Уурта сәлькәр ирх!

Үүнә өмнәс зөрхләрн Үкләс бичә әәй! Халун цусан асхкларн

Хортна цокур даай!

Эмәл деерән батар

Ээн Җаңһринәһәр сууй! Ирвск Хоңһр метәр Ирсн дәәсиг көөй!

Чиңгс ханнь цертәс Чивхг һавшун болсн, Чидлтә мазна һарас Чиирг йивгәл олсн,

70

Хальмг ода нег Хол тохман дуудулич!

Эврә өргн теегән Эрлгәс хөрҗ уудулнч.

«Ура!»—гнҗ сурхлам,

Улцһтрҗ өмәрән орич, «Чавч!»—гпж зөрхләм Чаңһар ишкләд ирич!

Үүрнр ода дегц Үнәс дәәнд күрй!

моднас бүтү бачу м©дрүн эдииг дарй!»

Тигҗ хәәкрснә хөөн Тоосн хоцрад бәәв,

Тосад ирсн дәәсиг Торһад эдн хаав.

Улан цусан ууһад Уг—тохмап дуудв, Җаңһрин андһарпг дуулад Җирһл хәәкрәд урадв.

Кесг—кесгтән тесәд Көөлдж ча«зчлдад оркцхав,

Дәәнә авцд дасад Дегц давшад ирцхәв.

Эн саамд Җирһл Эсвлҗ бас ухалв,

Сүрдәх арһ хәәж

Сүвиг олҗ келв:

«Хортна чидл манла Хәәмцх талан һарв, Нанд ода нег Нәәлх селвг нрв.

Закаһим ода күцәж Зөрҗ хортнур шудрдтн,

71

Зерлг бәәдл һарһҗ Зәльтә һалинәһәр падртн!

Үксн пранцузин цогцинь Үй—хаярнь салһад, һар, көлинь мөчиг

һанзһ, күзүндэн дүүжләд,

Кү идх дүңгәр Көвүдм ода дәврй! Үзгдәд уга өигәр Үүрнрм зөрҗ туурй.

Җирһлин даалһсн закан Җе хурцдан күцгдв, Цус, мах идсәр Церг хортнур зууньрв.

Соньн эн өңгд Сүрдҗ хортд тарв,

Бәрлдҗ эднлә ноолдхд

Балврсар зүркнь хоре.

Болв, һанцхн эн пранцузиг,

Балвлх шивә эн болхш.

Зуг, хальмг цергин ца,

Заядар бийнь хоосн бәәхш.

Үзүр уга

баран һарад Үрглҗ ик

церг болна,

Кесг өдрин дуусн хурад

Кемжәп угаһар бүүрәи олна.

Тер әәмшгтә бәәдллә хамдан

72

Туурсн Әрәсән эцкр дәәч

Кутузов, үнтә олн мандан,

Көөһәд һарснь бас соңсгдж,

Аль бишәс ирәд хортиг

Әврхсн чидләр тигәд цокв.

Әлә мөгдг чон—Бонопард

Әәсн бәәдләр цергән окв.

Бипнь ухан уга

Бәәрн оран темцҗ,

Цергнь үзг уга Цувҗ хәрү зулж.

Күүнь цогцар тәрәд Көдә, хаалһ будв,

Киитнлә харһж даарад Кесгнь көлдәд одв.

Алдр мана һазр Амһулц хуучарн үлдв, Эңгдән ик зөөр Эврә җирһләрн көдлв.

XVI.

«Дәәнә көлд һавшу дасдг»...

(Үлгүр)

Хавр хәрү эргәд Хуучн пасан девтәв.

Харлж һазр сергәд, Хаһлҗ ноһан бултав.

Өргн тег кеерәд Өндр толһасан бардмнв.

73

Күчтә нарна чирәд Көк царңгнь-инәв.

минь иим цагла манахс нутгурн зөрв, Хавран тәньүлсн тееглә

Халун седклтә орв.

Өвәрц үнрнь күикнәд Хамрин таал тавлдг, Өндглх шовуднь доцһдад Хаврин дүүрә авлдг,

Тег өмнк кевәри

Тав сәәхн тарһн, Деернь һарсн нарн Дүмбр бәәдләр җирһн,

Салькн ээлә хойр Селн шүүрлдәд наадна; Үнүг үзхләнь йир

Үүрнрин седкл балврна.

Тигәд чигн йир Тачалтаһар көвүд сурсн, Иигәд чигн йир Иим хәрү өгсн,

Җирһл эдн дунд Ик тоомсур авсн, Җирһл ода үнд Ил келәд тәнүлсн:

«Ээн цаһан хаань зерг

Цецрҗ элдлә, Элвг теегин

өнр нойдуд Цергән белдлә. мергн орна

орс сәәчүд

магталар авлла, мана заян

алдр нойдуд

74

Маңһсмуд тавлла, Теегин һашута

хар үрд Дәәнәс хордла,

Темән көлтә церг бурдҗ

Дәәнд мордла. Орсин хаана

магтал авч Нойдуд тегәд көөрлә,

Откасн хол һазрт йовҗ

Җирһл зөрхән сурла.

Ик дәәнь элвг кишгиг

лавлҗ медсн, Ирхләрн дакн

хаань хәәрнд күрхәр седсн,

Нег цөн пойн, зәәснгүд

цергнг дахсн, Нерән һарһх

элдв күцл эдн агссн,

Болв, дахсн нойдин йовдл

тавар билүс,

Бас теднә авх нерн

күчтә билус;

Темән цергнн

ики ард тачанкс цувлус,

Теегин өнр нойдтн түупә

деернь суулус.

Мөрн Ижл

һол нутгтан нойн теңгр,

Маңгна тиньгр бийнь йовсар,

цогцнь энькр,

76

Түмнә олдсн күүнә көвүн ахан а>зсн;

Церг бүрдәсн Эрднь—нер йирин һарсн;

Ода әмтнд тедн көөрх,

Ончхан Җирһл

үктлнь ээрх»...

Җирһлин олнд игҗ келсн,

Җе үүнндән тигәд һарв,

Җирһлин һарһсн дууг дуулхла

Җиңгнсн айснь тег дарв:

«мөңгн урлта харнь мөңгтәхн эмәлднь зокмашта,

мөөлүрхн хамрта пранцузлань мөстәхн теңгднь чавчлдлав;

Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав, Әмнәннь төлә чавчлдлав.

Сарин сарул цаглань

Сергәд амрхд әәмшгтә. Сөм хамрта пранцузлань Сөрглдн йовҗ чавчлдлав;

Чавчлдн гиж чавчлдсн угав, Әмнәннь төлә чавчлдлав.

Зес ногтиь шарҗңгиал, Зеерд мөрнь һолһалнал, Зергләд ирсн дәәснлә Зевтәхн үлдәрн чавчлдлав;

Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав, Әмнәннь төлә чавчлдлав.

Толһа кецин дәвүриг Ташрлн дәәлдхлә хавта,

76

Төгрг цаһан нууриг Төгәлн бәәҗ чавчлдлав;

Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав, Әмнәннь төлә чазчлдлав»,

Сө, өдртнь новад Садн—элгнүрн шидрдв, Салҗ уүрнрәсн авад Саксн нньгүрн өөрдв.

Хәләҗ һашудсн ээҗнь Харһцн үрән атхв, Шавхр нүльмсән асхҗ

Шарлжна бүр цатхв.

һашун дунь эңгсҗ һундлта айсар дүүрдг, һарсн үзгинь хәләҗ һанцар көөрк күурдг,

Иньгнь нүльмсән асхад Ирҗ седклинь услв, Хәрү үндән зовад Хәәльҗ цуснь буслв.

Эн хальмгин тег Эдү бәәдлиг үүрнә,

Дуулсн, уульсн зовлңгиг Даңг биидән дүрнә,

XVII.

<НоГ«нла наадхла толһа уга.

Нохала наадхла такм уга» (X у у ч н ү л г у р>

Иҗл һол, Ижл» Җил-җиләр налана,

Белднь боссн Әәдрхн Басл ик туужта.

77

Маңһдип хаань нернәс мөрән экләд хазлулна, Миитр хальмгин үрнәс мерүлсн шивәһәп келүлнә.

Тигв, ода түүнә Тууҗинь бичхәр бәәхшив,

Зуг, нег үүнә

Зургинь зурхасн әәхшив.

Әәдрхнә тал дунд Әмтн ирдг гер, Хальмгин төр үнд Хурҗ күүндсн тер,

Нер «сәәтә» нойд Нүр цүүгән тууҗта, Хойр әңгрҗ апад Хазлдҗ бәәх шинҗтә,

Нег һундлта җил Ниргәд цуһар бәәҗ, Саак кевәрн өөҗ Сән мууһан хәәж.

Энүг дегәлм дегәтә Өндин олсн үгтә, «Опчхаи төмо дуут,» Олнд уга сүвтә.

Жирһл ода һаза Җил насан бооцв, Тер күүрт күрхәр Толһаһан тәвҗ һацв.

Үүд бәрәчиг түлкәд Үүмсн нондиг алхв, Дунд шахудтнь күрәд Дааврта угәрн эклв:

78

«Хальмгнн төр гндгтн Хор—шү иоолдамб? Көгшн баһ нойдин Кишг хәәҗ оллдамб?

му күн үндтп медсән келҗ болхмб?

Хальмгнн хутхур нойдт Хоран күргҗ болх.мб?

Отк нуткин хортн, Одад хальмгнн мууль, Орснн хаана элч, Олн үгәтнрин эрлг,

Кахан майор эалутн Кузүһән Түмнлә холвдмб? Кезәнк бәәдлүр энч Күчлх уха хәәдмб?

Тер сәннп? Уга! Тенүлх хорта ухан! Харцһуһар манпг бәрәд Хот олзтаг кехән —

Энтн ода санад

Эрднь тәәшән тушсн,

Тү.мнтн үнндән үпад Туурхар бас күчлсн,

Өмәрән новхан уурад Эндр ирҗ цухрв, Орсин приствур нүрәд Откин мууд күрв.

Таанр көгшд бнисән

Татхла сән болх, Баһ улсин илчд Багтхла сән болх...»

Үду мет бөдүн Үгәр цугталапь шуүрлдв,

Кахан, Опч.хан хопр Каарлтлан унд гувдлдв.

Г9

Үгнь хурцдан диилсп,

Үлгүрин батар боосн, Җирһл цусинь уусн, Җе гитлнь шүусн;

«Ке цоохр гертнь Кахан майорнь үгцв, Келәд күүндх юмнднь

Кен Җирһллә чаддв»,—гиж

Махлаһан һартан авад Мел дунднь келв, Хургас һарч йовад Хурсн нойдас салв.

Арднь Җирһлин хортд Алх эсв хәәлдв, Цааранднь әмд бәәлһхд Цогц зовхднь әәлдв.

«Олн сәәчүд мана Орс, хальмг үгин,

Опц хортн мөгдг Ончхан төмр дуутнг»,

Уга эс кехлә

Улм—улмар дәәрхк, Невчк бәәс гихлә Нойдудт цугтаднь сәәрхк».

Тиим күр кеһәд Турашк залуг авхулв, Түмн арһинь хәәһәд Тәньл күнләнь күүндв.

Җирһлин нәәҗ залу Җигтә зәңгәс хорв, Нойн олн зергсәс Нүльмсән асхн суре.

Тигж ода хорахдан Турашк Җирһлән хармнв,

Толһаһан сегсрҗ үндән Тулҗ өмнәснь ноолдв.

«Кемр эс өгхлә

Күзүһән таслсн бәәхч.

Нойдиг эс соңгсхла Насан чилтл суухч.

Казамд өөрчн Турашк Кезә чигн белн,

манас ода кишго мекәр һархчн алңг.

Толһа кергтә болхла, Тер хор ав.

Әркд кеһәд өгхлә, Әмнднь күрх лав».

Игҗ Турашкур ода Иньгинь алулхар седв, Тулҗ бәәһәд авад, Тер һарад одв.

XVIII.

<Му нөкл Дәи болдг...»

(Үлгур).

Арднь үлдсн «сәәчүд» Амн үгән негдулв,

Алулхм игж шуд Андһарлҗ Турашкур гүүлдв.

Тигҗ Җирһлпн әмнд

Тедн үкл зурв. Турашк уүриннь өмн

Төөнрүлх хорта суув.

Нойд дундас ирсн

Нег цөөкн күн, Гетҗ Турашкиг эрн

Герт ода суусн,

61

51 9]

Кезә үнүг Җирһлд Кеҗ хоран өгхинь,

Күләҗ ода бәәнә, «Ке!» — гиҗ занһиа.

Эрлгин эн элчнрәс Эврән ода әәсн,

Энькр үр Җирһлән

Эндр алх болсн,

Турашк эн сүүртән Түүрчҗ һалар асна, Шилд хайсп хорн Шиигҗ әрклә иснә.

Хотан эдлхин өмн Хориг экләд кев, Җирһлиг медтхә гисәр

Җигтәһәр шилән заальв.

Үндән Җирһл оньһҗ Үклән эс үзҗ, Онцар Турашкнь бәрүлҗ, Ончхан харнь ууҗ.

«Үвүг чи уусидан Укәд ода одвч.

Оичхан Җирһл нернчн

Ода туңг тасрв.»

Турашк игҗ ууләд Толһаннь үсән таслв, Доһлңг нүльмсән асхад Дорасн үкс босв.

«Не, Турашк, йир,

Нанла өшәтә бәәснйчи? Эп ухан тал

Эрлгүд чамаг көтлвә.

Хулха—худлин нүр —

Хальмгин җирһлин һә, Нойд, зәәсңгин күчн

Нудрмдад чамаг әәлһвә.

82

Болв, чамд гем Бәәх өцг уга, Ахр ухатанч үүл, Алдг болад одва.

Тигв, йир чамд, Турашк һундҗ бәәхшив, Биян авх эрлгт

Бәргдхән өмәрә медләв.

м©рч мини көвүн мннь үнәс нов,

Хальмг—Базрт күрәд Хар мөриг тох.

Көк ланк бишмднм

Көкнә даһмднь үлдж, Хорна хор дардг Хурсн — ээҗим үсн.

Тер хурсиг авад Торл уга һар,

Хар мөрәр йовад Хәрү бийәрнь и«р.

Бадм эн үклиг Байр гергндм кел,

Үкәд уга бәәтлм Үзгдәд һар ги».

Көвүн үнүг соңгсн

Кемҗән угаһар адһв, Хальмг — Ба-зрт күрн

Хар мөрәр йовв.

Хорнь дор авад

Хутхлдад Җирһлд ирв, Орс, хальмгин «сәәчүдт»

Ода келҗ дәәрхв-

«Эднә өгсн хорнд Эдгх дом хәәхшв, Үклим хәәһәд хордаснд

Үрүдсәр төрүн уульхшив.

Намаг эдн уульхла,

Нәәрән уттхҗ инәх. Эн зовлңгиг диилхләм

Эдн хордҗ хәнәх.»

Өрүн үдлә һарсн

Өндр хар гүүв, Өрәд салькиг орксн

Өөрдәд Бархдт ирв.

Хар мөрнә баран Хурдар аашси үзгдв, Байр гертәсн һарад Бараг таньчкад келв:

«Җигтә гидгәр аашхмб? Җирһлин хар болдмб? Нег шалтан болад Нааран эн аашх?»

Хар мөрнә гүүдләр Аурдлулад эн ирв,

Келтхә гисн үгинь Келчкәд гедргән һарв.

♦ * *

«Би эднә өмнәс Батрин дүрәр зөрсв, лорн даах дутмнь Хәәкрәд дуулад бәәсв:

Өндр-өндр чонҗиь $Рүп бичәртнь яралдна

Рүп бичәюән бичәрлхлә, нчрсәр Җирһлнь чашкурдв.

Олн йозурта чонҗдиь

Отгии СЭЭ1,ҮД11Ь цуглрна,

Ои» СӘ?ЧҮД дунднь хан Җирһлнь чашкурдв.

үУРад ирсн хурдтнь лэльмгин сәәчүднь цуглрпа,

А4

Хальмгин сәәчүд дунднь

Хордҗ Җирһлнь чашкурдв».

» * »

...«Нойдин өгсн идән Нанд ода күрв, Хәәртә теегнмм зах Хальмг—Базртм кург.

Тенд оч күрәд Тасрх әмим күндл. Арвн цаһан ясим

Адргудар цацгдхд дөңгн».

Игҗ келсиә хөөн, Ирҗ Турашк бәрв. һартаснь үнүг сүүвдәд һарһад авад одцхав.

♦ * *

Иҗлин эңг деер

Ишкә гер бәрәтә,

Тер гер дотр Түүрчҗ Җирһл зовна.

Хюрта үгнь шатҗ

Хазж нойдиг иднә. һаза бәәсн эднд

һашутаһар эннь соңгсгдна:

«Түмн гидг һазрас ирсн

Түмнә хар цоохр толһад,

Келим йир бичә үзүлтн,

Келм түнд күрч йовла.

Эрин му залу Эцкнь Шууч болсн,

85

Эрднь тәәшд намаг Элкәрм бичә ташултн?

Түүнә селгән ирсн Ташх ода саамнь,

Үксн цагт нанд Үнндән чидлнь күрх»...

Үдү мет үгәр, Үнинь барҗ шатлв. Түмн үкхннь күләҗ Тешкәҗ һаза йовв.

XIX.

«Алтп кедү ксвтвчи Өцгнь хүврлго,

Аллр күн үквчн Нсрнь мартгдго

(Үлгүр).

Хар мөрн хәрү

Хурдарн ода аашна, «Шикрт нууриг» эргәд Шавдчкад көвүн дәвнә.

мөрнә аашсн ә Мөнь Җирһлд медгдв, Хойр тоолврта үгәр Хольҗх деерән келв:

«Харнн дун

Хәнкнв чигн, Хәәртә Җнрһлчи Болшго болвл.

Көөркү Байр һарв чнгп, Күүндх цагасн Торад бәәичл».

Игҗ Җирһл келәд Ирш угадан орв,

86

Көвүн орҗ ирн Көкрәд доран унв.

Өөрнь бәәсн улс Өигсрн Җирһлиг бүркв, Харһц харһсн көвүг Хәвдҗ бас өндәлһв.

Дакад энд цуһар Доран һазр хәләлдв, Үксң Җирһлд цуһар Үрүдсн бәәдл һарһв.

Болв, һазатк нойдт Байр ик болв,

Түмн орҗ ирн

Тоңһрг һарһн келв:

«Толһа деерк бүркәһинь Татад авч оркад,

Тонһргар очинь керчәд Таңгнаһинь шулун за.

Күнд үзүлш уга Келинь үүнәг хәләнәъ, Керг ода угатн Кевтән гертәс һартн...»

Тигҗ гертәс цугтаһннь Түмн көөһәд һарһв, Улан цусинь һоожулад

Урл, оочинь керчв.

Эн цаглань һаза Эрәстә тергн нрв, Герәд адһн-шидгн Гүүҗ Байр орв.

Унләнь хамдан әмтс Үүмлдҗ герәр дүүрв,

Хәлән Байр тусн

Харһцад Җирһлүр унв.

87

Әмтн түнләнь нирглдәд Әврхҗ Түмнүр дәврв,

Әәхләрн нойн адһад Әмән арһлҗ келв:

«Келнәнь көвчгд Җирһлин Кецү темдг бәәҗ, Келмрч болх зөв

Кемҗән уга сәнж.

«А», «ма» хойр Ачта үзгүд умшгдв» Агчмд эсвлх сүв

Аҗглхла түнәснь медгдв»,

* * *

Игҗ Түмн келхиг

Ики өмнәснь медә, Тигҗ олңд соңгсулҗ Туурхар Җирһл седә,

Ода Түмн келҗ Олнд җивр өгв,

Хурц Җирһлән «буульҗ Хальмг мөңкинд хадһлв.

* ♦

Түмн нойн үнәр Тигәд үзг үзспй? Өмн келгдҗ йовсар

Өөрдүлхәр келәд орксни?

Хөөниь нер һархинь

Харлсн тер болхй? Хоомадан Түмн тнгәд Хурц Җирһлд меклгдснй?

♦ * *

Тигҗ ики кезәнә Түмн Җирһлд сәәрхж, Үксн цогцднь ирҗ Үрү хәләһәд орклҗ.

88

Ьаир гергпь харһцчкад Босҗ Тумнүр зөрҗ, Келх зөвтә угнь Курч нойиг барҗ:

«Көгшн цоохр чамд Келх угм цөн, Болв, чини цогциг

Балвлх угмуд эн!

Залу сәәхн бийинь

Заңгдад кезәнә һундалач. Зург болсн бийинь

Зуурдар салһхар седләч.

Зуг, чини күчиг,

Зуркн мини дииллә,

Хошудас дахулсн көвүһичн Хордаҗ 1би аллав.

Салһхар тикд нрхдч Сеердчкәд чамаг һарлав, Кесг тамдчн Җирһл Көлән эс алдла.

Болв, үнүг чи Бнйәсм ода салһвч. Тигв, би унтә, Түмн, хамдан йовхв.

Иир чи намаг Яснасм хаһцулх угач, Үксн иньг деерән

Үкхлә тигәд салһхкйч».

Игж келәд Байр Ик балг һарһв,

Иртә үзүринь өрчурн Ивтркәҗ эн дарв.

Кевтсн Җирһл деер Көндлнг Байр тусв, Көвун Җирһлин мөрч Куүрж бас уульв.

89

Гертәс цуһар әәсәр Гүүлдәд әмтн һарцхав,

Герин өрк, үүдиг Гүүлгүләд хан бутәв.

Түмн нойн һаза Терг зүүлһәд адһв, Татад мөриг оркхла, Тагчк сууһад әрлв.

Цаһан ишкә герүр Цуһар одхдан хорпа, Цогцнь хойр иньгин Цунцхсн халунд даагдна.

Хар үүлн дорас Хаддҗ һарад бархлзв,

Хур салькн хойр

Халдсар деер үүмв.

Тер цәкллһнә сорнц Түмнлә эс харһдв? Цаһан гертәс оч Цогцсиг эс һарһдв?

* * *

Эн деер бичсим Энкр цаг олв, Эклҗ билтәр күцсм Эн тууҗм болв.