бичкн күүкән авад хот уудг өрәд бәәсн орн деер оч кевтв. Маши гуүлгдг залу хажуд бәәсн хойрдгч хөөчинд 04 хоив.

15и түрүн ирод хувцан тәәләд, конҗл дор орув. Ухар-

льг дарунь орҗ нрәд, шам унтраһад, хувцан тәәлҗ кевтв.

Кесг күүидх үг ман хойрт баасн болх. Бүкл наимнйиси җил болад ирҗ харһҗ йовсм бидн эн. Кедү сән йовдл, кедү зовлн. чнтн үзгдв! Эн тускар арһул амбрумбр гиһәд күүндәд кевтпәвидн. Намаг мордсна хөөн хөвдән һундад, намаг шорда-һад, гер авч. Нег күүк-һар- һад хайрдгч үрән һарһҗ чадл уга, авальнь -сәәһән хәәж. Көгшн экнь күүкинь асрад, бийинь хәләһәд, ода бийнь

герин эзн болж бәәдгҗ.

Эн хамгиг ксләд дуусхлань, санам зовад, өмн цага дурн буслад, «өвртм орад ирвза» гих ухата кевтүв. Ухарльг көөрк, кезәңк кевтән, хоолнь чичрсн, доран кевтнә. Нег бийд эврән бууж, мөлкәд өвртнь орхар санув, зуг

дотр бийас	нег юмн: арһулд, бийән бичә	бар,— ги-һәд
хөрәд бәәв.	Ичн тусад, элдү йовдлас хольҗув.
Кеюгтән	саначрхж, хоюрн кевтүвидн.	Өдрин дуусн.
муурсн цогц, өрин емнкн дуг тусж унтв.

ҺАЗР ДЕЕР ҮНН БӘӘДВ-УГАВ?

Шуурһн һурвн хонгтан зогсл уга шуурв. Кесгнь малан алдҗ. Маиһдур өрүн фермд ирәд, һурвн отар алдрсна тускиг соңсувидн. Өдрин бийднь юмн үзгдхш—бүтү шуурһн. Фермд бәәсн трактормуд хошад-хошадар, шаминь шаталһад тавүвидн. Тедниг дахад, арв һар мөртәулс мордв. Мана бичкн машин деер цаснас әудго хойрик машид немәд геедрсн хөд хәәвүвидн.

Цавмуд, машид деер өвс ачсн, геедрсн хөн олдсн цагтнь хот кеж, дахулҗ өөрхн хошур орулх санаһар йовнавидн.

Кесгтән эргәд-дуһрад оркувидн, юмн олджахш. Өцклдүр үдлә урудсн, сө өдр хойр йовад орксн мал болҗ

һарчана.

Асхн үдлә оч нег отаринь олҗ авувкдн. Салан экәр* эргәд һарч йовхла, өмн генткн дала һал нүдд үзгдәд. одв. «Чонмудв, гөрәсмб?» — болҗ өвкәҗ хәләвидн. һал. нүдд дала — олн. Өөрдҗ ирәд, өмн бийднь хорһдҗ бөг-

дисн кү узүвидн.

— Хөн!— болж Ухарльг хәәкрв.

Өмнаһүрнь гүүлгәд, машиһән зогсавувидн.

Хөн урудҗ йовна. һурвн маши зерглүләд зогсаһад.

-470

^арв һар улс буувувидн. Эңнҗ авад ээрч зогсахар седүвидн, юмн болжахмн уга. Ход сохр юмн кевтә йовсн кевә-

рн емәрән йовад, күн харһхла, хальтрад, өегүр һарад

йовҗ одна. Урудси мал гидгтн ус атхсп әдл бәәҗ, кедү

.-атхад аввчн. хурһна салаһар хальтрад йовҗодна.

— Үүрмүд, урудсп мал өрүлсп, утхин ир деер буудя цацсн әдл юмн болдмн,— гиҗ х©өч келв.

Хөөчлә һаринь атхҗ мендлүвидн. Хөөч Назар гидг бичкн шар өвгн болҗ һарв. Хөд хойр талаһур .һульдрҗ һарв. Хәләхлә: хөд заагаю боссн бараи үзгдв.

—Кемб?— болҗ зааввидн.

—Кеемә. Өңклдүр үдлә иамаг сольхар ирлә. Шуур-

һн экләд. мал урудхла, хоюрн дахад һарувидн.

—Хөн заагт яһад суусмб?

—Бнч1кн юмн ә уга, «өрч одн гив. Тиигәд баглрҗ

йовсн хөн дотр орулад суулһад йовв. Хөд дунд дулан ■болна,— гнж Назар келв.

Кеемә көрхдән еөрхн йовҗ. Өдр сө хойрин туршарт хот-хол уга, киитн иатрсн, ду һарч чаддган уурад ирҗ.

Ухарльг залуста йовад, хөөнә емн бичк-бичкнәр өвс цацад, залад, эргүлцхәв. Би хөөчнриг машин талан авч ирәд, термост йовсн халун цә кеҗ өгчәнәв. Цә көрч одсн, дала юмн болҗахш. Шофер Василий Гаврилювич келв:

—Әркәр эс халулхла, гамн болхн уга, әрк өгхмн.— Тяигж келәд, цаһан толһата шил әркин бөтләг цокҗ һарһад, Назар Кеемә хойрт кеҗ өгв.

—Энчн деер бәәж, һәәһә юмн болад одвш,— болж,

Назар өвгн келв.

Ухарльг хәрү машин тал ирв.

— Баруп өмн бийд, негл дууиад хош бәәнә. Тиигән хөд кецәлһж. үзнәвдн. Хөөчнрән авад йовтн,—болв.

Хойр машинәс өвс бичк^бичкнәр хаяд, арв һар залус

.зарглад, хөөг бичк җисүлв. Бидн хөөчнрән авад, хош таш ирүвидн.

—Энд хош бәәхиг медлт?—болҗ Назарас сурв.

—Кирцә йовлав, зуг иаарап эргүлдг арһ уга билә.

'Сөөнә нег хошин мел иргәрпь һарвидн. Бахнд бәәх шампь чигн үзгдв, нохап хуцлһн чигн соцсгдв. Зуг арһ уга. үрүдсн мал сохрҗ одна, хойр-һурвн күн эргүлж. чаддг арһ уга билә. Бас кесг хәәкрв, күн соңссн уга. Нег бийд хөеһән хайчкад гүүҗ одад дөң-нөкд авхар седүв. Дәкәд хөөһән олж чадл уга бәәхлә яахв? Түүнә хөөн Кеемаг йовулх ухан орв. Генн юмн төөрәд, күрч эс чадхла, көрәд үкҗ одхла яахв? Тер болад, «болснь — болтха»,— гиҗ санад үрүдсн хөөнә омн һарчкад, тогтнулад йовсм эн. Нань арһ уга болҗ һарв.

471

ХөөчНрән машинәс буулһад, дулан герүр орулчкад, һал үзүлхәр хәрү һарувидн. Удл уга машинә һал үзүвидн, эдн' хо'шин өмнәһүр һарч й-овна. Машинәннь һалар

чирмәд, омноснь гүүлгүвидн. Оларн аарглад, хөөг басг

срулад,"өвс Тх)ВЖ өгәд зогсувидн.

Нег чигн хөн салврсмн уга. Эврә җирһләп аюлла* харһулад, олиа малын сә хәәһәд, Назар Кеемә хойр* хөеч өдр сө хойр һалв-шуурһнд йовж.

Хойрдгч отарнь маңһдуртнь олдв: дадмг хөөч хулста* салаһур малал орулҗ торһж. һурвдгчнь — шуурһн тогтнсн хөөн олдҗ. һурвн сә, дөрвн өдр Лиҗ гидг хөөч келн

деерән хотын тасрха тәвд уга, унтл-жевтл уга малан да-

хад йовж.

Шуурһн төгсәд, кедлмш эвтән орсн цагла тер хөөчнриг цуглулҗ авад, совхозии клубд әмт хураһад, йоста баатр улс гиҗ әмтнд келҗ темдглүвидн. Цугтаднь совхозин нерн деерәс мор» өгүвилн. Олпа төлә шунҗ йовдг улсас юм хармпад керг уга.

Хәрҗ ирәд, әмтнд келЖ. өгәд, тер -шуурһнла баатр1

йовдл һарһсн удснг танһчин Деед Советд ачлтхагиҗ цаас орулж, өгүвндн. Хөөпнь тедн цугтаи күндтә һаш-

гар ачлгдцхав.

Асхн, гертән мрәд, совхозд йовад бичҗ авсн туокарумшув. Сельсоветин сегләтр Шуран келсн үг сангдв. «Өрүндән хәләҗ таслх кергтә»,— гиж бичҗ авув.

Өрүнднь эврә кабинетд ирж, хурсн цаас умшад, кехкүцәх улстнь илгәчкәд, Харин Арзһриг наар гилгүв. Мини келснг соңсад, Арзһр харү өгчәнн: ■

— Тиим хойр көвүн бәәно. Цаасинь бел кеһәд; прокурорт өгчквдн.

—Әмтн тана милиц-ионер хажһр юм һарһсар келҗэцхәнә. Цаасинь эврэн хәлзвт?

—Хәләвв. Герчнр бәәнә, көвүдин гем.

—Герчнрнь әәһәд һаран тәвәд өгчкҗ. Тана милицио-

нер һурвн хоигтан лавкчла әрк ууж.

—Манд тиим зәнг ирсн уга. Нег көвунәниь экнь. тиим эрлһ орулҗ өгсмп билә. Күи болһна, тер дотр тем һарһсн улсин ардксип үг соисад сууҗ болш угал эитн:

—Күн болһна үг соцс гиж. .хелҗәхшив. Зуг хойр-

халхин хойраннь келсмг хәләж-шүүх кергтә. ,

—Та тегәд юн гиҗ санж.анат?

—Эндү-хажһр һарад оддмн болвзго. Гем уга улсиг

түүрмд дүрәд, гем һарһснь сул үл-дхлә, маниг күн сән гиж, келхн уга, х-өөннь иткл баһ болх.

— Хажһр, дуту-дунд юмн нанд үзгдҗәхш. Миниһәре

болхла, тер төр чикәр кегдҗ йовиа.

472

-г Ман хойриң ухан негддг бәәдл уга болад бәәв,— гиҗ келәд, телефо авад, җиннүләд, лрокурорнг ирхннь сурув.

Александр Васильсвич удл уга ирв. Ахрар төр илд- к>к, селвг сурув. Александр Васильевич бичкн күүкдлә күүндҗәхмп кевтә, деерәс дора күртл хәләһод, инәмсәд,

келҗәнә:

•— Боова Бадмаевна, та путгин ахлач күнт. Минь эн

хойр көвүнә төрәс талдаи Твр олдхший? Үвлин зуд эн, мөңгнә цуглуллһн чигн далаһар йовҗ йовхш, кесгәс наа-

раңиспожомин заседань чигн болад уга. Арзһр бнди _хойр бичкн көвүд бишвидн, алдад оркхя угавидң. Мапд нәәлтн. Эврәннь ксрг-төртән ккор оньган өгти. Мнни се-

лвгтннм.

Саисн уханднь .уурм күрәд, чнсм уласн чирәтә.болв-

•чн, бийән бәрәд келҗәнәв:

Мана орп-нутгт күүпәс күндтә юмн уга. Хойр күүнә .төриг хаҗһрар кечкхло, өөрнь үзҗәсн срвхозин олн улс хвөннь маниг итк-хн уга. Эн төр бичкп төр. гиҗ. санҗдхшив..Та хойриг алдг кеҗ гиж чигн ухалҗахшив. Болв сбвхозд түрүн оч тер тор хәләсн.. күн хаҗһрцр кесн болвзго.гиҗ алмацҗанав. Ода деерәи. т$р «хаҗһр кев» гңҗ янгн келҗ болш уга. Тер учрар шинәс щүү$ кергтэ.

Боова Бадмаевна, та нанд бнчә өөлтн, .ЦуЕ цаасинь умшлав, ха’җһр .к?мн уга. Дәкод зарһ болхда, үннхудлнь медгдх,— гиҗ.- АлексаыдрВасильевич ..җисүлҗ

келв.

Та хонриг дәкәд нсг шннҗлад. орктк гиж, .сурхар

седҗэләв. Тиий болдмяболхла,	би. депутат :улс тәвҗ
хәләлһнәв.	•

•Ахлач тат,.тапа дурн,— бодҗ Арзһр. брсв,. >

.. Зарһ.болхиң омн.нанд келәд орктн,— 'бодув. ‘Залус босад, Ьарч одцхав. Олна көдлмш. гидг. күнд

юмц бәәҗ. »Әрү-н. цаһаи ссдкләр келхәр. седхлә, түүг ме- д.] ’уга. хажидһод авад йовҗ одцхана. Докәд намг цугтаң„цамаг биадсн күүкн. гнҗ. м.гд>кохмб, ямараиб? Зог-

•сҗалъ цагнь.йрх — дамшлт дасхув.

.Туим уха уха.чад, .зөвәр сууҗ оркад, бас дотр.ан санвув: Александр .Васкльевнчин, келсңд ү.н.н чигн бәәыә.

Нутгкн ахлач бүкл 'нутган хәләх зөвтә. Бн болхла, негхн со’в.х.озд .одад кесгтән кевтнов. Дәкәд, дотр-дундын көдл-

м.шт нигн оньган.огәд угдв.	...	,
‘ Тер. өдрәс авн ,«Известия» гидг газет,		журна.лмуд мэ-.

л‘җж'умшад, таддан. һазрт.Советин $өдлмш. яһҗ кед-

гниь дасҗ авхар зү,та<Үв-.

' (1сгләтр Балдриг дуудулҗ авад, кеза ямаран засе-

473

дань болхинь хәләҗ авад, ямаран төрмүд хәләгдхинь^ яһҗ белдхин туокар күүндҗ батлвидн.

Цааснд би-чәд оркхла, медгдсн болна, цааранднь яһҗ, көдлхнь тодрха болҗахш. «Ода кендән оддмб, кснос селв-г сурдв?» — гиҗ кесгтән ухалув. Лавга Матвеевич уурлхас нань сән селвг өгхш. Һанцхн селвг өгм күн — Тимофей Петрович болҗана. Дигтә тер өдр Лавга Матвеевич гертән уга билә, райкомд һанцхн Тимофей Петрович үлдсн, асхн шидр нрсн болҗ һарв.

Асхн ора Тимофей Петровичин кабинетд ирүв.

— А, Боова Бадмаевна, суутн-суутн,— гиҗ Тимофеш Петрович босв.

Хойрдгч сегләтр тәвнд өөрдсн наста, җөөлн хәләцтә,. маштг шар залу. Өмннь райисполкомин ахлач, райкомин сегләтр чигн йовси, ик дадмг күн. «К-өдлмшәрн болхла,. негдгчән идчкх күн»,— гиҗ амтн келдг билә. Тегәд чигн совхозйн директормуд, ларторгс болн района һардач улс хойрдгчур нрҗ сүв-селвг сурна. Тер учрар чигн Лавга Матвеевич энүнд үлү үзҗ, дорацулхар седдг билә.

Совхозд болсн йовдлыг келҗ өгәд, ю кесән медүләд,. цааранднь келҗәнәв:

— Үнән танд келхәр ирүв. Өмн-хөөнән ик көдлмшт-

көдлҗ йовсн бжп, ахлачин ям нанд дегд деер болад бәәв. Альдаснь эклж, ю кехнь чигн медгдхш. Лавга Мат-- веев«ч көдл-мшт тәвҗәхдән дөң-накд болнавидн гнлә. Ода бәрҗ авад уурлхас нань юм келҗ өгхш. Ода таиае сүв-селвг сурхар ирүв.

Тимофей Петрович нанур хәләж. оркад, инәһәд келв.

—Боова Бадмаевна! Ю келжәхмт. йир сәәнәр эклзг.. Эн кевтән көдлхлә, дарунь дамшад одхмт.

—Диг-дарань медгдхш. Эндр нег төр эклнәв, маңһдур талданиг. Эхлсән коөлдн гихлә, наадк төрмүднь үл-

дн гинә. Нам зәрмдән алмацад хуурнав.

—• Хойрхн-негхн сарар дамшлт дасад авчкнав гиҗ, санхмн биш, тернь кодләд бәәхлә, эврон ирдмн. Әмтнд,, отдел ахлҗах улст икәр хүвинь даалһтн, мел эврән кечкхәр седҗ болш ута. Дәкәд депутат улст даалһвр өгч,.

теднә һарар дамҗултн. Тсдн олн дотр бәәдг улс, олнаҗирһл, тату-тартг ,манд орхнь сәәнәр меднә, тедн тавд ик гидг дөн. болх.

Дәхәд болхла, чинртә-чииртә төрмүдос авад эклсн

хөен эркн биш утхднь, аштнь күрх ‘кергтә. Эклчиәд,.

хайчкад бәәснәс му юмн уга. Арвн төр зкләд хайснд. орхнь, нег төр аштнь күргсн деер болдг зөвтә.

Хөөта сард ямаран төрмүд исяолкомдан хәләх сана-

тавт? > •

474

—Хаврин тәрәнә төр малын төл авлһн хойр—эркн төрмүд гиҗ санҗанавидн.

—Чик, тер хойр сәәиәр күцәгдхлә, ик ачта юмн. Квсгтән тиигәд күүндәд суувувидн. Эңкр ахнь эрк

дүүһән сурһҗахшң, Тимофей Петрович эврәннь көдлҗ. йовсн көдлмшин дамшлтас кесг үлгүр а&ч келв. Арвн дегтр умшвч күн тикгҗ сарулдш уга. Бийм гиигрсн болад, кехчкүцәхнь өми ярзаҗ үзгдәд, байрта суувув.

Аш сүүлднь, өдрә хойр залула күүндсн төрән келҗ

«гәд, бас селвг сурув.

Зөвәр уха туңһаҗ бәаһәд, тимофей Петрович хәрү ®гв:

— Арэһр дегд нкәр милицмүдән иткнә. Теднь зәрмдән хаҗһр һарһна, хойр-негн йовдл би чигн үзҗ, чикл-

ләв. Олна келсп орта. Совхозии олн келә бәәтл, һаицхн милицин келсн зөв болад бэохий?

—Би чигн тиигҗ санҗанав. Зуг ода түүг үнн-худл деернь яһҗ һарһдгнь медгдхш.

—Сельсоветин улст даалһтн. Бийсиь дотран шүү-

һәд, гемтә-гем угаһинң йилһәд авад иртхә.

— Ханҗанав, тиигҗ кенәв. Тимофей Петрович, хөөннь хату йовдл харһхла, тан тал ирж болхий?

— Боова, ю келҗәхмч! Өдр оә уга, дурндан иржо. Медсән зааж. өгсв, эю медхлә, хәәмдән бәәсв.

Сегләтрин һаринь чаңһур атхад, маннадм нарн мандлсп мет, харңһу сөөһүр һарув.

Гертән ирәд, орндаи орчкад, көсг-кесгтән унтл уга,

Тимофей Петрович келсн үгд авлгдҗ кевтүв.- «Чавас, нанд даалһсн болхнь, минь иим улсар, йоста коммунистнрәр, нутг ахлул.х биләв»,— гиж. саначрхув.

Толһа диинрэд, нөр җиврән делҗ сәәхн делврв, түүнд авлгдҗ төвкнүн унтув.

Маңһдуртнь хөөпә совхозд бәәсн Шура ахтадхойр көвүнә төр даалһув. Цоак хоиад, бәрәнд бәасн көвүн»

эмгн доһлң нульмста мини кабинетүр орж ирв.

—= Юн болад одв?— гиҗ емнәснь тосҗ босув.

• — һазр деср үни бәәдг юмн би»җ!— болад, эмгн уульн инәв.

—Яһна?

—Көвүм сулдад хэрҗ ирв.

—Сән зәңг. Уульдгтн тегәд юмб?

—А, хәәмиь, байрлад уульҗ йовнав, Тапа күр.гсн

•тусиг кезәчн мартш угав. Көвүндән цугтнь ксЛҗ өгүв, эрк биш орад ханлт өрг гюк даалһла. Тер учрар' ирж йовом эн.

475

Эмгит диван деер суулһув; Х-анцарн-нульмеан арчяс оркад, юн болсинь эмгн келж өгв-. •

Сельсовет Шура ахта һурвн депутат ферм тал тәвж..

Теди•ноолданд орлцсн улсла күүндәд, үзсн-медсинь“бас-

сурад, керг илдкяс Лавкд бәәсн хойр бер, нег мүүкн шииас гёрчлж: лавкч шилтә әркәр цокад хойр кевүг унһаоинь чнкәрнь келж. өгч.

Хөөннь фермин олна хург кеһәд, лаакчиг дуүтәһинь. гемнәд, гем уга хюйр көвүг түүрмәс һарһтха гих шиидвр һарһҗ. Тер цаасиг иткл уга, района мөшкәч оч шинҗлҗ. Үнн юмн, үнндән һарч. Арһ тасрад, хойр көвүг харнһу герәс сулдхҗ.

Телефо авад, Арзһриг дуудув. Эмгиә келсиг келәд,. сурув.

—Чикий?

—Чик,— гиҗ сонсв.

—Чик юм хаҗиЛһси милициюпср яахмб? Хәлонәвидн? Догшн заюгла харһултн.

Эн тускиг келчкәд, телефоһан тәвүв.

—Лавкчиг яһна гивт?—болж эмгн соңьмсв.

—Лавкчиг зарһла харһулх кергтә,— болҗ шүрүл--

күв.

—■ А, хәәмнь, терчп басл олп үртә юмн бәәҗл. 'Ода* яахв түүт, нег һарһсн геминь тәвәд вгчкх кергтә.

—Күүнә әмнд күрәд, цокад унһаһад йовснаннь .зөв: болхмб? Ээж, ю келҗәнәт?

—Мана көвүд чигп бас хальц йовж. Үлү-дуту үг’ чигн келәд орксп биз. Ода түүг сууд1һад нам юупд күр--

хв, хәәмнь, засг-шоодвр өгәд, зарһ-зерг гил уга бәәснь. сән болх билэл.

Эмгпә келсиг соцсж, ормаж суув. Нам болдгч үг болсн болв.

— Ээж, тиим болхла, эврән медцхатн, совхоз оларш күүпдәд яахан олг. Би дәкж зн төрт орлцхшнв,— болув..

— Тииг хәәмнь. Совхоздан эврән медсвдн,— болж.

келәд, эмгн босв.

‘•Эмгиг һарһҗ йовул-чкад, келсн үгднь ханҗ байрлув.

Ямаран сәәхп уле мапа теегт бооно! Ик баһ уга сонсад

йовхла, күп цецн болх зевтаж!

Бас нег цөөк хонад зарһч телефоһар җиңнүлв. Лав-

кчин зарһ болҗ. Совхозин олн сурен учрар, түрүн болҗ, эндү юм һарһсн күн гиһәд, амн үгинь авад, олна даалЬ-

врт һарһж^

Түүгннь чигн «зөвтә» гнж дотран санув.

476