бас ухала бәәнә. Өмн үвл бүрүс тарһлх биш, эцдг билә. Намрарнь долан-нәәмн «сартадан хойр зу татдг бурүс хавртнь җилә өөндән күрәд зун тәв-зун жир татдг бәә- <смн. Ода болхла, өдр ирвәс, сар даввас ч-инәнь немәд, мал сәәрәд бәонә. Зуг эврән нудәрн үзәд, һарарн бәрәд, иткәд, дәкҗ өвгнә хоша-с малын хот зөөдгән уурх сана

ахлач темдглв.

Асхна хотыиь малдан тәвж. өгәд, көдлмшән ахулад,

әмтн гертән ирцхәв. Алеша көвүн сурһульдан од®, Үлмж Павловиг үдшәһәд һарв. Герт Нарн Йван хойр үлдв.

Нарн шамдан герл орулчкад, стол деер тәвәд суув. Эндр өдр көлән дарҗ сууҗаснь эп. Муурсн өвгиг 'байрлулхар,

Иван кел-в:

—■ Сунһуг авв. Кишгтә хәрҗ аашна. Маңһдур төмр

хаалһд одҗ тосх болжанав,

Өвгнә чирәд нарн мандлад одв,

— Цув авч йов. Җирһлән келдэһәд орквзгоч,— болҗ

өвгн байрлв.

«Аашхнь-аашх. Зуг цань.юн болиа»,— гих ухан Иванд орв.

һаза-һас Үлмҗ орж ирәд һалан түлв. Иван мордхар босв. Укрчнрлә мендләд, зоотехннк хәрҗ одв. Белдәң бәзсн шовһр утх һарһад, столын татдгт бәәсн бүлү авад, хәврәд, уутта мах орн дорас тач авад, Нарн утлв. Дәрв- •кж. шатсн һал деер хәәс тәвәд, усжеһәд, махинь тәвчкәд, ормдан хәрү сууһад, хавтхасн һанзам һарһҗ авад, демср тәМ'К тәвәд, һал орулҗ -көк утаг деегшән цоонгрулҗ

өвгн амрч суув.

VIII

....Темр хаалһиг төгә-һәрн цо.кад унт-унт гиж. вагон дуулна. Унтх цаг чигн болҗ. Нәрхн орн деер көвүн унтҗ кевтнә.

Көк бүркәстә шам-ин герл үсәрж. өөрхн тусна. Өмнән кевтсн дегтр умшхар седхяь, уханд орҗ өгдщ. Толһад кесг кезәнә давад йовҗ одсн йовдл сангдна.. Тарахар седхнь тарҗ өгхш, хәрү бүрлдәд цуглрад күрч ирнә.

Эцкән түрүн яһҗ үзсән Кишгта санна. Дән чилс.н ңамр.Зөвәр зекүн. Өрүн үдлә ик наадһа 'бәәдт өрәд наач бәәхлә, күүкд хәләдг.бер генткн Кишгтәг дуудна. һарад ирхлә, өмннь дәәнә шар хуэцта залу .күн зопсад бәәнә. Хәләхлә, таньдг күн биш. Бол® оньһад хәләхлә, ээҗин орн деер эрст өлгәтә. бәәсн аавин зургин бәәдл һарад одв. «Бааҗа!» гиҗ хәәкрәд, күүкн һаран сарсалһҗ гүүнә. Залу шүрүтә һарарн хойр хааһаснь өргҗ, авад, күүкнә чирәг, .салькнд шатсң хар чир.әдән шахв, .Хойр дүднә-

382

снь асхрсн нульмсн Кишгтән хув-цн деернь дусв. Бааҗа

уульҗахмң:.уга, эуг нульмснь нүднәснь заядар асхрад бәәв.

Бааҗан ард зогсҗасн экинпь минчисн улан чирә минь ода ирҗ эцкипнь ээм деегүр күүкнд үзгдв. «Баав»;— гиҗ хәакрад, күүкн һаран эк талан сарсалһв. Ээҗнь кү‘ү- кән өргҗ авад үмсв. Салдс ээмәсн даальңган бууЛһҗ авад, уудлад, нудрмин дүнгә цаһан шикр һарһҗ аваД, күүкндән белг лиҗ бәрүлв.

Күүкн шикрән кемләд гогляд-һәрәдәд бәәв. Түүңә хөөн кедү әмтәхн шикр-балта, бал идсн болхв. Болв тер Бааҗан шикрлә адл әмтәхниг Кишгтә ам-сҗ үзәд уга.

Күүкд хәләдг улсла күүндәд, Кишгтәг хувцинь өм-с-

кҗ авад, ээҗ аав хойрнь хоорндан орулҗ авад хойр һараснь көтләд һарв. Хур орчкюн бальчгта цаг. Эцк боакс һоста, һосна толһа, түрә деер туссн усн хальтрад һарч одна, торхш. Ээҗин көлд босоножк гидг һосн өмскәтә йовна. Хәләхнь көлд ишкдҗ цальгрсн усн доран наалдад, көлд ивтрәд даарулҗ й-овх бәәдлтә. Болв ээҗ түүг медҗ йовх бәадл уга. Чирәнь уласн, мнәдтә, өрү салькнд өрчән тәвсн, бальчг-чальчаг йилһл уга эрстнь иш.кәд һарад йовна.

Сандальта күүкнә көл деегүр цандгин усн цальград һарад одв. Түүг үзәд эцкнь күүкэн өргҗ авад, өрчдән

шахад өмәрән йовв. Зүн сүүһәснь һарарн атхҗ бәрәд, чирәһән бор өрмгтә ээмднь шахад, ээҗ эц^клә зергләд йовв.

Иигәд йовҗ йовсн эн һурвниг сөрү йовсн улс өврлдҗ хәләсн болв. Медәтә күүкд күн өөрән йовсн өвгнд үг келәд, өргәрн зааһад байрлҗ инәсн бәәдл һарв. Баахн бер эдниг үзҗ оркад, гем һарһсн мет эмкәһән зууж, һазр хәләһәд давб. Өңгтә чирәтә өндр цаһан гергн лашкнж инәҗ йов!сн бийнь генткн инәдгән уурад, өөгүр йовсн улс

үргәвзә -гисн бәадләр цемчәд һарад одв. Задһа чеежтә хар эмгн өөгүр һарч йовад, зопсад, зөвәр удан ардаснь хәләв. Бич1кн күүкнд эмгнә чирә хар үүләр бүрктдҗ бархлзсн болҗ медгдв.

Бааҗа ирснә хөөн баав йоста күн болв. вмннь, асхн көдлмшәсн ирчкәд, амрад суухларн дун-шун уга болдг билә. Ода болхла, инәдг-нааддг болад, ондан күн болж. одв.

Басл сәәхн цаг бәәҗл тер баһ-бичкн цаг! Доладгч клаост бәәхд ямаран йовдл болла? Цуг ах-дү, нег ухата, нөг бәәдләр бәәхәр седдг. Клакзаин нег күүкнд багш

хаҗһрар темдг тадсн. Түүг хаҗһр гмһәд, цуг классарн

383

дарук уракас һарч зулсн. Тиигҗ үүрән .харсх сана һарһ-

сн болдг.

7ер классас тавн үр ирж Тимирязевин нертә академьд

сурһуль	сурла. Бас негнь — үүрлдг көвүн,	Кишгтог
көөлдөд	академьд ирҗ орла. Болв жил күцц	сурл уга

өөдэн курст йовсн Иванла негл үзлцсд, дурлад, толһаһан күүкн геесмн. Түүнә учрнь бас бэанә. Х-ойр көвүн нег күүк бәрҗ авад зоваҗаҗ. түуг үзәд Иван күүк^харсж, көвүдлә ноолдҗ. Негинь цокҗ »көлврүләд, хойрдгчинь утхта һариннь баһлцгас авч утхинь унһаһад, түлкж. көлврүләд, күүкиг салһҗ авсн. Өөгүрнь йовсн улсзергтә кввүнд ханлт өргҗ нөкд боллдад, хойр өздңгиг бә-

рҗ милицд бәрүлси болдг.

Хөөт җилднь Иван үвлә дамшлтд одад, наадк улсас сар хөөи ирв. Ирхләнь хойр һарнь боодһата болҗ һарв. Түүнә учринь академин газетд күүкн умшҗ улм икәр авлгдв. Иван теегин нег совхозд одж көдлж. Өрүн өрлә фермин тоочта хоюрн хошмуд эргҗ йовтл, генткн шуурһн экләд, юмн үзгддгән уурна. Залус үзгән алдад төөрнә. Кесг-кеаг йовҗ оркад, кү эс олҗ чадад, хаҗудк күнь көрәд ирнә. Залуг босхад терг дахулһад гүүлгнә. Тер бийнь дуладхш, даарад көрхдән өөрдәд ирнә. Иван эврәннь девлән тәәлҗ авад, терүг ораһад, эврән мөрнә җолаг сул т&вәд терг дахҗ хатрна. Иовна-йовна, күн харһхш. Мөрн көшәд, арһнь тасрад, зогсад, көндрдгән

уурна. Иван терг эр-гәд хатрад бәәно. Дотр бмй дуладна,

болв көл-һар хойр көрч одн гиҗәнә. Арһ юупдв гнһэд, көр цаскг көндәлҗ малтад, хажудк күүһән чирҗ авч ирәд, амрх санаһар сууна. Минь эн цагла совхозас хсәҗ һарсн улсин хәэкрсн ду соңсад. әәһән өгч олдиа.

Фермин тооч хойр-һурвн сардан больницд кевтәд һарч. Иван бас көл-һаран көлдәж.

Эн тускиг умшҗ оркад, күүжнә зүркн күгдлҗ цокад, иньг болх үүрән хәәһәд һарна. Хөөннь — амрг-иньт болсн Иван ковүн. Сурһулян чиләҗ һарад бүкл һурвн җилдән күләһәд, хөөннь гер-мал болсмн.

«Иим иньг бәәсн, ода яһад одв?» — гих ухан бсрин

седкл авлад, унтулл-жевтүлл уга йсзна. Негдвәрт сәоиәрнь чигн тоолад оркна. Юмн төрүц болсн уга болх. Бакур айстаи керүл-цүүгә тач йовснь тер билтәл. Бас талдан күн чикнднь шимлдсн болна.’«Бүкл жилдән һанцарн бәәх залу кү бичә итк. Яһж. медхв, сән-сәәхнч болад одсн биз!» Болв тер күүнд бер иткхш. «Мини Иваи тиим

юм һарһхм биш». Эн болад, хойр күн хоорндан керлдәд, нөр күргхш. Аш сүүлднь, Кишгтэ санна: «Ирәд, хәләһәд меднәв. Нүдәрнь таньхв-медхв...»

384

Маңһдур өрүнднь т©мр хаалһин станад пюезд зс-гсв. Зөвәр холас Кишгтә Иваниг үзв. Ик баальнгта, чиктә махлата Иван вагонс дахҗ дайлҗ гүүв. Вагонсит зогсад

уга йовтл кердг деернь һәрәдҗ һарад, гүүһәд орад ирв.

Кишгтә хойр һарарн ©ргәд өмнән бәрҗ йовсн көвүһән егв. «Әвртә залу болад бәәҗ энтн»,— гиж келәд көвү-

һән үмсхәр седв. «Бичә, киитн халхарн!» — болҗ гергнь зопсав. Көвүнәннь халхд әрә урлан күргәд, байрта эцк ю-күүһән мартад, барун һарарн гер-гән ээмәснъ өөрдхҗ халхаень үмсв. Кишгтә әрә урлан халхднь күргв. Книтн төмр хәәрсн болж, Иванд медгдв.

һарч ирәд, машин дотр көвүн гергн хойран орулҗ

«суулһад, совхоз хәләһәд гүүлгәд һарв. Ду һарч бәәцхәхш. Хая-хая нүднь харһлдна. Кишгтә кирцә йовна. Гем һарһсн күүнә нүдн инм болх зөв уга. Өмнәснь шилтәд хәләхлә, дальтрҗ һархш. Өмнк кевтән өкәр, өөрхн эңкр ңньг. Нег бийд толһаһинь тач авад үмсх дурнь күрв. Зуг бийән әрә гиҗ бәрҗ зогсав.

Хар машин Нарна ик герин үүднд ирҗ көндлң зогсв. Дулахн Саглр хойр һарч ирәд көвүн бер хойриг герт орулв. Иван машинәс буусн уга. Саглр хәрү һарч ирәд, күргндән келҗәнә:

—Көдлмшән чиләчкәд эркн биш ир.

—Цолта болхла.

—Цолта гисн? Көвүһән йөрәлһшговч?

.— Ирж үзнәв,— болад кургн.һазр хәләв.

Хойр, бер, һал түләд дуладхчксн Ивана өрәд орҗ ирцхәв. Дарунь Сатлр орҗ ирәд, Җирһлиг авад эврә өрәд суух өвгн талан йовҗ одв. Кишгтә нүр үздгин өмн

одҗ зогсад, толһаһан самлв. Дулахн бериг хәләҗ ор-- кад:

—А, дәрк! Эн хувцнчнь яһҗ чамд зоксмб’

—Яһна?

—Нам күүкн цатасн сәәхн болад бәәҗч.

Кишгтә бийән сән меднә. Болв бергнә келсн үг ямарап ортаһинь медҗ авхар, ду һарл уга өмнәснь шилтҗ хәләв. Дулахн инәһәд, бас шилтҗ хәләһәд кел-в:

—Йткл уга бәәһәй?

—Бичгәр игкнә гихд хату. Болв эврән улан амарн

келҗ ас.

Дулахн юн болсинь цугтнь экнәс авн сүл күртл келҗ

өгв. Келн бәәҗ Кишгтән нүд гердҗ иткжәнч-угавч гисн бәәдлур хәләв. «Минь йим сәәхн мелмһр нүдн яһҗ худл

кслхв»,—гих ухата бер соңсҗ сууна.

Берәднг күиц күүндүлл уга эмгн ирҗ цә уухиг сурв. Асхнднь Нарна ик өрк-бүл цугтан цуглрцхав. Ик

385

стол ахлад Нарн сууна. Өөрнь эмгнь. Цань ах-дүүһәрн Бакур гергтәһән, Иван Кишгтәтәһән, баһчуд. Өвгнә өвр деер Җирһл көвүн унтҗ кевтнә.

Цугтап ӨМН1К кевтән шуу.гадл бәәцхонә. Зуг негл күн хулха кесн кевтә хултң-зелтн. гиһәд сууна. Эн Бакур. Дү күүкн талан, күргн талан чик хәләҗ чадхш, дальтрҗ һарад, нүднь һазр хәләһәд одна. Кишгтә түү,г шинжлҗ медәд, Иван талан эңкр кевәр хәләв. Иван эн асхи түрүн болҗ итксәр иномсклв.

Ач иктә Җирһлән йөрәһәд, аав-ээҗнртнь ханлт өргәд, өрк-бүлдән байрта җирһл нерәдәд, Нарн өвгн даланала болҗ суув. Аш сүүлднь, өвгн келҗәнә:

— Өмнк-хөөтк эс болх йовдлан хайҗ, ни-негн, байрта бәәцхәй. Чи, Иван, гер уга гөрәсн көвтә бичә саҗглад һарад бә. Герчнь эн, гергн, к©вүн-<күүкнчн өөрчнь.

Саглр бас үгд орлцв. Салҗчсалврдган уурч, садн-эл- гн бюлҗ бәәхиг товчлв.

Әмтн гер-герәрн тарлдад һарцхав. һанцхн Иван хот уудг герт тәмк татсн болад суув. Эврә өрәһәсн һарч ирәд, Киш-гтә залуһиннь өөр ирж зопсад, толһаһинь

иләд келв: «Ора болҗ оч, хәрж унтий». Иван босж зогсад, гергәп өрчдән шахад, үнн седклин үндсн деерәс үмсв.

—Ит.кҗәнч-угавч?—гиж. әрә соңсмар Ивага сурв.

—Иткҗәнәв. Чамаһан эс ипкхлә, кенән иткхв,— гиҗ

Кишгтә шимлдв.

Өрк-бүл төвкнв. Болв «малян шархас келнә шарх» гидг. Бакурнн чирәдк шарх кезәнә эдгәд хуурсн. Элгнсадна ухан-седклд тогтсн шарх татас үлдәһәд бәәв.

IX

Өрүнднь ик.өрк-бүл өмн кевәр шууглдв. Дулахн Саглр хойр хот келдв. Наташа, Кевлүн, Нарн һурвн селнселҗ Җирһлиг теврлдв. Хойр залу һаза һарч бмйән тти-

иилһҗ зарядк кев. Кишттә ор-дерән һарһҗ сәвәд, аху-

лад бәәнә. һазаһэс хәләхд »мнк кевтән, ончта сәәхн гербүл.

Болв өөрдәд шинҗлсн күн эн улсин хоорнд заг һарч одсиг медж болхмн. Наташа Кевлүн хойр өмн кевәрн ярлзсн инәдтә. Тер бийнь хойр бичкн икчүд заагт һад орҗ одснг МСДЖ.ӘНӘ. Иванит орж. ирхлә, Наташа гүүж одад өвр деернь сууһад сурв: «Папа, чи ода гертән бәәхмч?» Эцкнь күү!кнәннь толһа иләд, ду һарсн уга. Түүг соңссн Нарн зе куүкән дуудад келв: «Наташа, эн көву

бәрҗәлч».

Күүкн сурсан мартҗ, түргор гүүҗ ирәд Җирһлиг

386

һар деерән авад, көгшн эмгнә бәәдл һарч саатулв. Кевлүн аавиниь һар авад, әәсн бәәдләр сурв: «Аав, мана хойр дакж керлдхн у-гай?» Аавнь уурлад хәрү өгв: «Юм медх бәәһә бәәҗ эс болх үг бичә келәд бә>. Кевлүн таг- ■чг болад, эмкәһән зууһад одв. Көвүнә толһад бас ухан ора бәәнә. Акад юмн. Медәтә улсас юм сурхла, юигад

уурлдг болхв? Келәд-цәәлһәд оркҗ болшго бол-хв? Иим ухата бзәсн хөвүг экнь дуудҗ хот уухиг зарлв.

Ик шар стол эргәд ах-захарн суулдв. Өөдән эмгн өвгн хойр. Хойр талнь ачнр. Зүн һарт Иван гергтәһән, барун һарт Бакур Дулахн хойр.

Дулахн хая-хая босад хот тәвҗ өгнә. Хая-хая хоорндан эс болх үг хайлдад сууцхана. Бакур өмн бәәсн тәрлкт нүдән шилтксн, күн тал хәләл уга шөл сорад сууна. Хурин хеөтк нарн, худлын хөөтк ичр гидг йовдл һарч бәәх бәәдлтә. Арһ угад, зарһ уга — үкс гиҗ хотан ууҗ төгскх саната.

Дулахн зэрмдән залу талан харад, үлү үг келчкдг болвзго гисн әәҗ-ичҗ хавчң-хавчң гиҗәх бәәдлтә. Саглр бас цемчәҗ сууна. \'г һархла, дальтрулх санан белн. Иван Кишгтә хойр маңна тиньгр, ил хәләцтә, инәд-наад

кеһәд сууцхана.

Хойр бкчкн хотд цадад босв. Нарн эдниг нааддг гер

тал йовулчкв. Медәтә болдгарн үлдсн цагла Нарн цугтаһинь кедн хәләҗ оркад, чирә хаһлҗ келв:

— Яснас һарсн мондсас өвдкүртә юмн уга гидг. Әмт хәләһәд, кезонә болсн йовдл цәәлһв. Кезәнә хо-

йр күн хулха кеҗ йовҗ. Сө, хаалһ ут. Негнәннь өҗгнгд

мондс һарад, сууҗ чадл уга йовдг болна. Арһ тасрад, үлдәд ирнә.

— Хоцрад йовх юн болвч?—гиҗ өөрк күнь сурна.

«Эс болх юмсар шалтг кеҗ йовна»,— гиҗ санх гиһәд, белзсн утхан шүүрч авн нег нүдән шааһад сохлчкад, залу хәрү өгнә:

— Ай, утхин үзүрлә харһад нет иүдм сохрҗ одв,—- йовж чадш уга болад бәәв.

Нөкд залу келнә:

—■ Яа, хәәмнь. Яснас һарсн мондс биш, нег нүдн сохрснд залу күн авлгдад йовдв. Да-хлдн йов.

Тиигшн, яснас һарсн мондсас өвдкүртә юмн уга гидг. 7ер мондсиг эс хаһлхла, түүнәс даву өвдкүртә. Учр тиим болсар, нег-негнәннь чирә хаһлҗ, зелтң-хултң пил уга, күмн кевәр хәләһәд бәәхин учрар, бөк-чохан олх ксрттә болҗ һарчана.

Өв-гн цааранднь сансн ухаһан утдхҗ бәәнә. Ода цуг-

387

тан цуглрад ирсн, өмнк кевтән болҗ седкл хаңһасн. Үлү- дуту-үгән хайж, элгн-садн, үр-амрг болх зөв.

Дулахн дор ормдан хавтаһад одв. Бакур бссад һархар седв. Саглр өндлзәд, өвгиг хөрв:

— Яһлав, давсн хурин хөөн занч авад керг уга болв-

зго.

— Яһад, кергтә. Чи су, бичә босад бә,— болҗ өвгн көвүндән шүрүлкв.

Арһ уга, көвүн хәрү суув. Өвгн босад, Иван Бакур хойрин ард зогсад:

— Кү алҗ, күч эвдсн бишт. Залу улс хоорндан тартур гиһә юмн. Түүнд өөллдәд, теегин гөрәсн мет, төрлсадан мартад йовхмн биш. Та хойр ах-дү улют. һаран

автн, чирә хаһртн.

Иигж келәд, хойр залуг босхад, һаринь бәрлдүлв. Бакур зөрәд, Ивана чмрә хәләһәд оркв. Акад юмн. Үүрч йовсн чолун һульдрад нурһн деерәс унсн болҗ, чееҗ сарулдҗ, байр бүрдв.

Йван Бакурин һар атхж, өмнәснь марзаҗ инәв.

— Эн кевәр, иитәд бәәтн,— болж, Нарн келв. Кишгтә Дулахн хойр теврлдв. Саглр эмгнэ нүднэс

нульмсн чиихлтв.

Өвгнә седклд хавр урһад бәәв. Зүркн тагтнсн, зе-

ачан хәәһәд, бичкдүдин өрәд орҗ ирв. Наташа Кевлүи хойр ша'һа наачана. Эдниг үзәд, тагчг хәләҗ зогсв. һал деер өрцгүд өрҗ оркад, сахарн һарлдв. һардгнь селәдселәд, негнь ода, негнь дәкәд. Наташан һарх селгән болҗана. Күүкн нег сахарн ики хол һарад, негәрп һал деер кевтәд оркв. Кевлүн давҗ һарад, үүнә хах селгән болв. Хорһлҗар цутхата кө-к чүүкл сахиг барун эркә хумха

хойрарн эргүлж бәәһәд, төвләд, хаһад оркв. Сах өрцгип на тусад, дандраглад, нег өрцгиг әрә шүргдүлж унһаһад, һарад одв. Унсн өрцгиг хәрү өрчкәд, Наташан хах

селгән ирв. Төвлжәһәд хаһад орксн, сах хойр өрцг тууһад һарв. Нег өрцгнь өсрәд холд оч тусв, нетнь һалын

өөр. Көвүн гүүж одад хойр көләрн һалас авн өрцт күртл •кемҗәлв. Залһад тәвсн хойр көл күрсн уга. Тер учрар Наташа өрцгиг бийдән авч, дэкн хав.

һал деер ерәтә бәәсн шаһасиг негн күртлнь цервҗ

авад, Наташа биилн-дуулв. Ода ирж, ааван үзәд, эрклҗ, келв:

— Аава, эртинәк үзүр гидг наадан манд үзүлхнтн. Кевлүн шаһлцж, шүүгдсән некхәр седв, болв шин

нааднд дурлад, үзүр наадхиг сурв. Маштг -стулмуд товҗ

суулдад, пол деер наадх болцхав. Дөрвәд шаһас тәвчкәд, селәд нәәрх зөвтә болна. Нег зүсәр кевтсинь һарарн

388

индстәд харһулад авснь шүүдг. Бэк кевтсн шаһала бөкинь харһулх, чохинь 'чохла, алц туюсинь алцла, та туосинь таала. Индстсн шаһа талдан шаһас көндәх зөв уга. Талын зү-сәр кевтснлә харһҗ одхла, дарук күүнә селгән.

Экләд Нарн нәәрч бәәһәд, пол деер хаяд орквлХой-р та, һурвн бөк, хойр чох, нег алц тусна. Хойр та өөрхнд

бәәнә. Негинь индстәд, наадклань харһулад, хойр шаһаг

авад оркна. һурвн бөкин негәрнь хойрдтчинь харһулнав гихләрн чох кевтсн шаһала харһлдулад оркв. Арһ уга,

дарунь суусн НаТаша нәәрх болв.

Нәәрч бәәһәд хаяд: орксн хойр алц өөрхн тусҗ. Тед- н<иг хаҗ авчкад, хойр бөкиг харһулхар седхләрн нег таала харһулад, шаһасиг цаарап өгв. Кевлүна селгән болв. Иигәд селҗ нәәрәд, индстәд, харһулад, шүүһәд, шүүгдәд ик бмчкн уга шууглдв. Өагн нам насан мартад йоста кевәр наадад бәәв.

Дакәд сана авч, бийән тач, талдан нег наад үзүлх дурнь күрв. Тер наадна нерн «урлдан». Шин наад зааж егхиг соңсад, бичкдүд амрлдад, альх ташлдад одв.

Дөөвин төгрг көвүдин арвп хойринь авад, бә тәвәд оркв. Урлдан эклх һазрт хойр дөөв давхрлдулад тәвв. Күн болһн нег мөр — шаһа давхр хойр көвүнә өөр — -бә деер сөөв. һурвн шзһа зергләд зогсв. һурваһад шаһа

нәәрх болҗ һарв. Кевтсн шаһа тоод оршго. Нәәрсн цагт неҗәдәр алц эс гиж. та тусхла, мөрп хойр бәәд йовх. Хойр алц нег та тусхла, та тусснь шаһан мөрн нег бәәд довтлх. Хойр та нег алц болхла, бас тиим. Бөк оңх тусхла, шаһан эзн мөрән дөрвн бәәд тәвх. Чох он.х тусхла,

хооран дөрвн бәәд тусх.

Иигәд мөрд селн һарад йовцхана. түрүнд Кевлүнә мөрн довтлҗ новна. Бөк онх тусад, Наташан мөрн күцәд һарад ирв. Өвгнә мөрн ард нег бә һазрт хоцрж йовна. Өв-гнә шаһа алц тусад, нег бә үлү һарад одв.

Өклж һарсн һазрт күрхд өвгнә мөрн нсгхн бә довтлхм, ачнрин — хойр бә. Кевлун шаһасиг сәәнәр нәәрүлҗ боәһәд, пол деер хаяд оркв. Көвүнә көк ша-һа һанцхарн

алц тусв. Көвүн хәакрәд, мөрән өмәрәнднь бәәд күргҗ тәвәд, наадыг шүүв. Урлдан шинәс эклв. Мөрдиг пол деер тәвҗ оркад, экнәс шаһасан ссмрв.

Наада бәәтл өвгнә седкл тәвгдәд, кесн күр дав деер

мартгдад, ухана нег булнд далдлгдв.

Нарн хувц-хунран өмсәд, көдлмштән йовхар бедрв.

...Удл уга совхознн конторт орж ирәд, директорин кабипстәс’һарсн чацһ-чаңһ ду соңсҗ түдв. Дәкәд бий-

389

иннь тускар күүңдҗ бәәхинь медәд, үүдинь татад орҗ ирв.

Иван Салькн хюйр. Нань күн уга. Зөвәр улалдсн, мейәрисн зопслдв. Шинҗләд хәләхд, зөвәр бәрлдәд авсн

бәәдлтә. Тернь үнн. Өвгнә орҗ ирхин өмн иим юмн болв. Нарңа бригадын олсн көлс кесн цааснд Салькн һарап тәвҗ өгч бәәхш. Наадк улсин цаасн дассарн — бод малын толһа болһнд мвңг өгдг, болад бәаснь тер. Нарна бригад болхла, шииәр тоолҗах. Үвлин цаг болвчн, бү-

рүс эцх биш, зөвәр сәонәр чинә авч. Тиим болхла, бригадт хойр дам икәр гишк мөңг өгх зөвтә. Түүнд Салькн ода күртл һаран тәвҗ өгл уга, генүлҗ бәәснь эн.

Иван, ах зоотехпик күн, цаасинь дигләд, конторт цаг-

лань өг1сн. Зуг дирвктор зөвшәрл ута, бүкл өрәл частан цәәлһҗ сууснь эн.

Аш сүүлднь, Салькн келҗонә:

—Инм дала мөцг айстан хаяд б»әҗ болш уга.

—Хайж бәәхшт, көлспә ашнь тер болҗаиа,—болҗ зоотехник хәрүцв.

—Наадкснь хойр дамар баһар авчана.

—Наадкстн малан эцав. Тедн я'һад дала мөңт ав-

хмб?

— Болшго.

Орҗ йовад, зн үг Нари сон/сла. Тегәд чигн хойр ах-

лач тенткн тагчг болҗ одхлань, өвгн зөвән келв:

— Салькн, намра маниг нгин төр эклжәхд .газет-д бичүлхәр амрч йовлат. Кергтн кегдв, көлсинь тоолхла,

өгш уга болхмт.

— Би танла бооца кесн угав,— болж Салькн бөдүн күзүһән үзүлв.

— Чнк. Бооцан манд уга. Болв амн үгәр үгцсн — терболад бәәхм бишв?—гнҗ өвтн келв.

— Ямаранчп тәр тоота-дигтә болх зөвтә. Тиим дала үлү мөнг альдас авч танд өгхв?— болҗ Салькң өвгн тал

хәләв.

— Төгәд м.ана көлс өгшговт?— болҗ өвгн халурхв.

— Өгшив гиҗ'келҗәхшив,—гиҗ Салькн номһрв,— шин төр яһҗ кехнь медгдҗ бәәхш. Ода деерән хуучарн авчктн. Деерәс -сурад медсвдн. Өгтхә гихлә, өгәд бәәхгов. Мөңгнтн үрхн уга.

— Салыкн, яһнач, дурнчн. Нанд мөңгн керт уга. Зуг тер нөкдмүдим, баһ улст дөң болтн. Нань нанд юмн керг

уга.

Тингҗ келәд, махлаһан дарҗ өмсәд, өвгн һарч одв.

390

X

Нарта сәәхи өдр билә. Асхн тал теңгр цәәһәд, көгшн »мгнә чирә болад ирв, Үкрчнр малан хашад орулад,. тогтнв. Нарн үүд кесн баратан өөр зопсж бәәһәд, биил

үүрәд басин эрс түшж кецәлдсн Алешад келв:

— Кукн, йовад малап бүрткллч?

Алеша басиг хойр эргж, йовад, дәкәд нег булңгаснь. талын булңгур кирслн һарад одв. Нарнла әдл үкр болһниг Алеша «чирәһарнь» таньна. Ямаран үкр ямаран

зүстәһинь, ямаран өвртәһинь, яһҗ йовдгинь цугинь көвүн меднә. Эртҗ хәләҗ оркад, өвгн тал ирәд, Алеша келв:

—Нарн-анһ, шовһр өяртә сарлң бүрү уга болсн болҗ медгдв.

—Бәәх зөвтә. Асхн идгәс кецәҗ йовсн цагла күрң

һалзн үкр көөҗ мөргҗ йовла. Эя зуур аль орх билә тер.

Альков, дәкәд нег эргәд нрлч.

Бичкн үкрч дәкн нег эргҗ йовад, хашад булң үлдәл

уга хәләһәд, хәрү ирв, бүрү уга болҗ һарв.

— Тиигхлә, һаза үлдсн болх, хаша эргәд үзлч. Көвүн һарад йовад одв, өвгн баюмн үуд татад, тедүхн

һарад һанздан тәмк тавҗ авад бүргүлв. Удсн уга сарлн. бүрү хашаһур гүүһәд орад ирв. Тиигп гнхнь, тедүхн бәә-

сн өвснд орсн бәәж..

Малан бүрн-бүтнднь байрллдад, басиннь үүдинь хааһад үкрчнр хәрҗ ирцхәв. Герт халун, бсшпь улаһад бәәнә. үлмж. хотан бол-һад, ааһд кеҗәнә.

Хотан төгскәд, цугла-өөмюән хагсаһад, малчнр амрх болҗ һарв. үлмҗнн үкр манх сө. Беш деер хагсаһад тәвсн баальнган әмсж. авад, үстә хар девл деегүр брезент плащан давхрлҗ авад, залу бедрв. Нарн орн деерән эрг-дург гиҗәсн, серәд келҗәно:

—Асхн нарн хотлад, теңгр дегәд цәәһәд одла, сөөдэн боран болад чигн бәәх. Эклсн цагт-нь маниг серүл, малан хашалҗ авх керттә.

—Ямаран боран бәәх билә, чилгр се,— болҗ үлмҗ терэәр хәләһәд келв.

—үвлин-найн, иткж, болш уга.

Үлмж КӨДЛ.МШТӘН һарч одв. Өвгн хорҗңнад унтад одв. һанцхн Алеша емнән шумр тәвсн цаасн деерән шухнһәд орад оч. Зөвәр тиигҗ сүуһад, көвүн үргләд нрв, Босад, суняҗ оркад, һарч цаюар чирәһән уһаҗ сергәд, хурү орж. ирәд бас суув. Өгсн даалһврмнь әрә гиҗ күцәһәд, дулахн орндан орҗ, көлән җииж, а-мрв.

Үлмҗ басин ам хәлә<һәд, боодһаһипь чаңһаҗ оркад,

391

бас эргәд, өвс хәләһәд һарад ирв. Барата деегүр давшҗ һарад, кевтәд кевлһән кевҗ түңгшси үкрмүдин өөгүр йовҗ ишкрн дуулв. Теңгр тсккән уга чилгр.

Генткн теңгрин оддуд чичрлдәд, негл оһтрһу орклҗ чинзксн болад одв. Үүлн хольвлдад, теңгр бүркәд ирв. Барун бийәс хүвсхәд салькн көдлв. Өрәсн евртә улагчн босад, хойр-һурв мөөрәд орка. «Юп му йорта юмб энч»,— гиҗ санад, улагчниг шаврар шивҗ көөһәд, цааранднь үкрч һарв.

Үүлн бутьхарад, нигтрәд, эңднь цәәж. тенгр эзлв, салькн улм чаңһрад ирв. Кезәһүр-язаһур һалв эклсинь Үлмҗ сәәнәр медси уга. Деерәс ца-сн орв. Хувсхсн салькн цасиг һазрт күргл уга хольҗ авад, эргүлж цокад, семрҗ, цаһан хү босхҗ, буслһҗ, шуурһн шуурч аздлв.

һалв болхииь медәд, Үлмҗ саран үүд төәлх санаһар гүүв. Аздлсн салькн йовулҗахмн уга. Дорд бийос өргҗ

авад, һазр деер цокад, һазрт наалдулҗ дарҗ оркад, әм-

схәд, мөсн. деегүр цааран-нааран дошулҗаһад, дәкп өргәд шивхәр седв. Эн цагла залун нүднд үкр уйдг «бахн үзгдв. Үкс бәрҗ авн көл-һарарн теврҗ авад наалдад

одв.

Өвгн орн деерән өсрәд серв. Терзин ца шуурһн шугшад ууляд бәәв. Хувцан үкс емен үүд тач һаза теңгр шинҗлв. һалв болҗ бәәнә. Хәрү орҗ ирәд, Алешаг сс-

рүлҗ хувцлулад, ут арһмҗ авад, өвтн келв:

— Йег үзүринь үүднә бахнас уйнав. Наадкинь чирод

хаша тал өөрдҗ үз.

Арһмҗ бәрәд, Алеша һарв. Хама, салькн һазрт күргл уга, нискәһәд бәәнә; Ардаснь һарсн өвгн һазрт дөрв көлдҗ көрд булхад, көвүнд хәәкрсн йовна:

— Цаснд булгд; мөлк!

Көвүн нисәд-делсәд бәәнә.'Өвгн көвүнд күрәд, өрч доран дарад, һазрт кевтүләд. белкүснәснь деесәр бооһад,

бийләрн холвад авв.	'
Арһмҗан бәрлдәд, татлда-мөлклда йовж үкрчнр баст
өөрдәд ирв. Өндр өвсн бас	невчк хорһг болв. Кевтад,

бичк а&<рч авад, Нарн босад арһмжин нег үзүринь басин

амнд бәәсн бахнас уйв.

Бас дотр шуурһна хурлһан 'ца.нь уга догшн. Эцдан

цаәнә,.нүднд юмн үзгдхш. һар һарасн ав!сд, чирлдо-татл- да йовҗ ик бичкн хойр үкрч саран нег амнд өөрдәд ирв. Ирҗ йовхла, эднә толһа деер шквсн ца-сн унв. Сууһад хәләхлә, цаюнд даргдсн ү^үд күн малтҗах болж һарв:

—үлмҗ, чий'Ч?—болж, овгн сурв.

—Би, сервт?—болж. цаадкнь келв.

— Маниг эс серүлвч?

,

392

— Иовҗ эс чадув. Өөрхнәрнь үүдинь		малтҗ, үкр
сарад орулхар седҗән-эв.		үүднд хурск
Үлмҗ үгән келн бәәж, ик модн күрзәр
цас авад шивад бәәпә. Нарн үүднә төдг	тоәлҗ 'Оркад,
татҗ үзв. Үүдн көндрад бәов. һурвулн	түлклдә-чичлдә

бәәҗ саран нег үүд тәәлад, малан көөһәд орулхар седв. Нүднь сохрҗ одсн мал сараһур орж. огл уга әмнд күрз. Көөлдә-цаклда бәәҗ сарад мал дүүртәд орулв.

Болв цугтан багтж. өгчәх н.

Үлдсннь зогсал уга, эргүләд бас дотраһур көөһод бәәхиг өвгн закв. Күрз-биил бәрюн үкрчнр малан =бас дотраһур эргүләд көөһәд бәәнә. Орсн цасн малын көлд давталгдад, дора-гшан орад, һазр өртгдәд деегшән һарад йов-

на. Барун талк бас цасар дүүрәд, басин эрст өөрдәд ирв. Сохрсн үкрмүд күч өгл уга, көр деегүр гүүлдәд, бас деегүр һәрәдлдәд, ца-һан буднд геедрв. Нөкднрән көр деер 3'огсаҗ оркад, Үлмҗ келдүр күрзәрн иасиг авад доргшан хайҗ малтв, гүүһәд ирсн үкрмүднг үкрчнр цокад, хәрү сөргәд, көөһәд басур орулцлав.

Дүңнхд сөөни өрәл давсн цаг б-олв. Шуурһн өмнк кевтән. Өвгн Үүлмжд өөрдәд дөң болхар седв.

— Үкрән бәрҗ үзтн,— болж. Үлмҗ хәәкрв. Биннь җөөлкн цас күрздәд, шивәд, дорацулад ирв.

Ик баһ хонр үкрән эргүләд көөлдә. Үлмҗ цасан шивлдә. Ииглдә бәәтл, сө'давад, өдр ирв. Шуурһн өмнк

кевтән.

Гүдәд көдлчксн Үлмж. дуладад ирв. Зуг һар көрәд, күрэин иш бәрж болдган уурад ирв. Үзүртә салькн өрәр орад, далар һарад бәәнә. Бий деер хувцн бәәснь медгд-

хш. һарсн көлсн көрәд, мөсн болв. Болв эн зовлн үкрч санж. бәәхш. Ү:кс гиҗ көр баһрулҗ, мал һаршгоһар кех,— һанцхн эн төр толһаднь.

Цас шивәд бәәнә. Цаһан цасн күрз хойрас нань юмн нүднд үзгдхш. Эн хойр нүднд үзгдәд, нүдн харңһутрад, чидл чиләд, генткн залу киисв. Көр деерәс унад, өвгнә көлд көлврҗ Үлмж. тусв. Түүг үзсн Алеша ду һарл уга, деегшән һәрәдҗ һарад, цаснд шаалһата күрз авад, цас

.укләд шивв.

Өвгн Үлмҗиг чирч-эд, сарад авч ирәд, булңд бәәсн модн орн деер кевтүлв. Салькн баһ, невчк арһта. Де*в- лән тәәләд залуг хучж. оркад, фуфа-йк деерән брезёнт плашаи өмсж авад, өвтн хәрү һарв.

Цасп невшк гииһәд, сегә татв. Басин на урһсн өндр көр деер Алеша цәәҗ цаснд ширлгдсн, ик күрзәрн цас пгпвснь ики деер үзгдв. Мал, шуурһи тогтнсиг медәд,

шуһу булнгар баглрж чичрлдв.

393

Удс-н уга цаһан үүлн талрад, орчлңгин шарһ нарн үүлнә заагур шаһаһад һарад ирв.

Чирәдән хурсн мөсиг альхарн авч хаяд, нурһан тинилһҗ, ээмән сарсалһҗ өвгн зогсв. Алеша көвүн күрзән көрт шааҗ, махлаһан суһлҗ авад, сегсрәд, чикинь өндәлһҗ бооһад, өвгнүр халәв.

Йк бичкн хойрмн нүди харһлдв. «Днилвидн» — гиҗ ■гилвклдв. Ду һарл уга хоюрн сараһур ирәд, Үлмҗиг өргҗ авад гер талан һарцхав. Цасн белкүсцә. Уиҗ босад, унҗ боса йовҗ, арһмҗар дөң авч гертән күрцхәв. Герин эрс цаснд даргдҗ, үүдн-терз ч«гн үзгдхш.

. —' үүнд малт,— болҗ өвгн келв.

Алеша модн күрзәрн малтад орҗ одв. Удл уга үүдинь малтҗ һарһад, Үлмҗиг чирәд терт орулцхав. Шам шатаҗ оркад, өвгн беш түлхәр түлә хәәв. Удл.уга, хагсу түләһәр шатасн һал бешәс дәракв. Беш деерк цөөһәс халуна ур гер дотр мвтрв. Алешка һарад терз цаснас малтҗ һарһв.

Үлмҗин хувцинь тәәләд, хагсу хувц өмскад, девләр

хучад, зууньрсн шүдинь утхин ирор зааглад, цаһан әрк

цутхҗ өгәд, әм аврад, үкрчнр мал талан һарцхав.

Иим юм Алеша үзәд уга. Үкрмүдин зо деернь цасн мөсн болад көрч оч. Нүднь мөстә^ юм үзхш. Зәрминнь амн хамр хойрнь мөсн болад нмилҗ оч, ө.ргн дорнь мөсп унҗад бәанә. Бас зәрминнь сүүлнь цорһ мет бөдүн мөснд хүврч, әрә гиҗ чирлдҗ йовпа.

—А, ода эднь яһҗ мал болхмб?— болҗ Алеша ам алдҗ сурв.

—Биил ав,— болад, Нарн бийнь биил авад пег үкрт

өөрдв. Биилин ишәр цокад амн-хамртк мөсинь хамхлад дәкн цокад сүүлд хурсн мөсинь хамхлв. Бичкд үкрч бас өвг дураҗ цокв.

Алеша гетҗ йовад, үкрин өргәр цокад, мөсинь хамхлна. Күнд мөсн хамхрад унхла, үкр амрсн бәәдләр, өврән

саҗҗ нәәхлнә. Хоюрн тиигә йовҗ -малан цеврләд авад

ирв.

Орчлңгин шарһ нарн деегшән дегчәд һарчксн, «би ю келәв?» — гисн җилмәв. Хойр үкрч йовад малан бүрткв. Арв һар үкр һарч одсн болҗ һарв.' Тсдниг хәәхәр Нари саран булид зогсҗасн мөрән тохҗ авад,,һарад одв.

Эндән көр. Мөрн гесцәһән булхад орҗ одна. Дора бәәсн боодгин амар йовҗ йовад мөсн деер хурсн көр үзәд, бууҗ ирәд үкрч хәләв. Цас ца-цад хәләхлә, үкр болҗ һарв. Урудад Йовҗ йовад, хальтрад, дөрвн көләрн телгдәд тусҗ. Босҗ эс чадад, цаснд даргдад хуурч.

Цаарапднь йовҗ цувад, цасн дорас шовасн үкрип

394

өврин үзүр үзгдв. Ирәд хәләхлә, цаснд даргдсн үкр.

Нарн үкс үкрин толһат цаснас малтж, һарһв. Хамраснь

цас гетлгәд, нүдинь һарһад оркхла, үкр кии'һән авад, толһаһан саҗад бәәв. Малтачмалта бэаҗ бүклднь һарһад авад ор-кв, үкр өндлзә баәҗ, босад, оршсн көләр һазр ишкҗ чадад хәрү киисв. Тиигә бәәж кү мөргхәр, шөвг

еврән саҗв.

Цааранднь һарч йовад, хулсар орсн хойр-һурвинь тууж, авад хәрҗ ирв. Ирн гихнь Алеша хойр царан татсн, өвс ачад, үкртән хайҗ йовна. Өвгнә өрчд — эврә бийон олсн әдл талвав. «Эн көвүн — кун болв»,— гиҗ, Нари гертән орж. ирв.

Үлмҗ сергсн, кевтна. Өвгиг орж. ирхлә, өмпәснь маасхлзсн мнәв.

—Мана күн серггәд бәоҗ,— болж. өвгн келв.

—Шуурһн гиивү, малап торһвт?—болж. Үлмж сурв.

—Хавр болҗ одв. Мал бүрн-бүтн. Юунч өвднә?

— Сән,— болҗ залу инов.— Юн өвднә	гихв, бийан
көндәдг арһ уга.
— Үгдрсн болхговч,— болҗ өвгн келв.
Генткн моторин ә сонсгдв. Өвгн һарад	хәләв. Хош

деер вертолет нисв. Өвс хайҗасн Алеша махлаһан деегшән шивв. Өвтн һаран гердж, хәләв. Удсн уга, вертолет гернн өөр .ирҗ буув. Түүнәс хойр күн һарад ирв. Өөрдәд ирхлә, Дулахи Иван хойр болҗ һарв. Ардаснь бас хойр күн дахлдж. буув.

Дулахн эцкән теврәд, киитн хар чирәднь минчһр улан

халхан шахв. Өвтнә нүднәснь заядар нульмсн		асхрв.
— Аав, яһвт?	арчад, өвгн
— Байрлад,— заядар асхрсн нульм-сиг
адһад гиичнрән дахулад герт орж ирв.
Дулахн Үлмжиг хәләв:	йовад	боль-
— Әәх юмн уга,-—гиж. эмч келв,— авч

ницд нег цөөкн хонгт кевтулх кергтә.

—Нә, бичкн үкрч, ямаран бәәнәч?— болж. Иван Алешас сурв.

—Сән,—тиһәд залу бийәр көвүн кслв.

—Сән, сән,— халхчнь колдж. очл-м,—болж Дулахн

келв.

—Хамрнь бас көлдж., эн көвүг бас авч йовтн,— болж өвгн келв.

—Мал хәләх улс авч ирвдн. Хойр-негн хонгт дөн

болцха-х,— болҗ Иван келв.— Аав, таниг бас авч иртхә

гилә.

— Үкрән хайчкад би аль орхв? Эн хойриг авад йовх-

395

ла болх, баһ улс көл-һарнь даарсн, ядхдан малдан негнь үлдх зөвтә,— болҗ евгн кел-в.

Келсн хөөн болад баәдг күн. Өвгнә заң меддг Иван ду һарч бәәхш.

Удл уга вертолет өвклзәд нисәд һарад одв. һазрт үл-

дсн залус һаран дайлдв.

Шин ирсн хойр залута малдан цадтлнь хот тәвж өгәд,

Нарн гертән ирв.

— Акад к>мн, көлин үзүр хорссн болад бәәнә,— гиж алдн келәд, өвгн баальнган тәәлв. Көлән үзн, өөрк улсас бултулад, таг деер бәәсн банкта хорһ авад түркв.

— Көлтн	көлдҗ оч,— болҗ нег залунь келв.
— Керго	юмн, нохан шарх мет эдгж одх,— болад
өвгн дүңгәв.

XI

■Хаврин хальмг тег’ Алдр орс шүлгч Пушкинә бийнь ам алдж буульсн. теегт эжү-шажу уга. Өвдгцә көк но-

һан әрә көдлсн салькнд эрәтрж тенгс болж дольгална. Тер көк тенгриг эрәтрүлҗ тенд-энд ик улан бамб цецгүд һал падрлдҗ дерәлднә. Теднә заагур цаһан, шар бамбс орлцҗ теегиг үстә цоохр кевст хүврәнә.

Зооһин ташуд үкр мал наалдад одсн ик тогтун идҗ йовна. Ут келәрн өвснә толһаг мошкж авад, эгц цаһан

шүдәрн эрстнь хазад, шөвг өвртә улагчн аман дүүргҗ жажлж зальгв. Өмн бийднь яман өвртә һалзи үкр зогсн үрглсн, кевлһән кевҗ төвкнҗ. Наад бийднь цаһан цәвтә улагчн зүн ар көлән зөвәр холд җииһәд, бөөрәрн йохаҗ

инцклв. Өргн ташата сарлң дөнҗн кевтсн һазрасн босад, суняж оркад, өргән өвснд күргв.

Цадад тогтнсн малын өмн хойр күн эогсҗана. Ик баһ хойр. Цаһан паарс шалврта, көк торһп киилгтә, салм тиирцг өмоснь — ах үкрч Нарн. Өоркнь Алеша көвүн.

Эн хойр гүңгр-.гүңгр гиһәд күүндәд бәәнә. Өөрдәд соясхла, иим болж һарв.

Өвгн сурна:

—Эн юн өвсинь меддвч?

—Меддв. Ноһан.

—Ноһаш» — ноһан. Өвснә нерн?

Алеша шилтәд, хәләҗ бәәһәд, эс медҗ <1адад, чирәнь улав. Өвгнә келсиг бичкн үкрч кезәчн бийдән бичәд авад бәөнә. Намра зааҗ өпсн өвсинь цугтынь мартл уга дас- ла-. Тер өвснә бәәдл уга. Зултрһниг Алеша меднә. Нег йозурас һурвн дөрвн ац һарна, улан иш деернь бичкнбичкн бор бүчрмүд. Чөдрһн чигн биш. Чөдрһн зултрһн-

>396

ла әдл, зуг ац уга, һанц бийәрн ут шилв болҗ урһна. Беткин бәәдл йирин уга.

— Чи ода медшго болвч. Келҗ өглһтә,— -болҗ өвгн келв.

—Нарн авһ, келтн.

—Эн өвсиг оңһг гиҗ келдмн. Алеша элк хатад инәв.

—Тиим нерн бас бәәдв?

—■ Бәәдм. Учрнь бас бәәнә. Эн долан хонгта өвсн. Дола хонад көгшрҗ оддг -болҗала. Баһ җирһлтә болвч, ик шимтә хот. Эн өвс зуусн мөрн ооляд гүуһәд бәәдг болҗана. Учр тиим болсар иим нер зүүсн өвсн болҗана. Ода мартхн угайч?

—Ода төрүц мартш угав.

—Эн юн өвсмб?

—Медҗәхшив,— болҗ көвүн үнән келв.

—эрвң гидг, дуунд ордг өвсн:

Эрвц өвснә үнр Эврә һазр санулна. Ээҗ тееган санхнь Элкн урсад бәәнә.

— Каңкнад бәәнә. Элдү үнртә төләдән олна дуунд орсн болхгов,—гиҗ Алеша өвс үнршлв.

Өвгн көвүнд талын кесг өвс зааҗ өгв. Тоста бура һазр деегүр гүүҗ урһна. Үүг хөн таасҗ иднә. Йөркг вөдән һарч эв-клдсн бүчрән бардмнна, Бод хөн угад басл

тааста өвснж.

Өвс хәләлдә йовҗ, үкрән босхад, усн тал өөрдхх болцхав. Өм-н, худгин амн деегүр хойр мөртә күн урлдв, Өвгн эдниг үзәд, инәмсв. Хойр ачнь унһн дааһн хойр унчксн урлдҗ бәәснь эн. Эдн эркн биш өмнәс тосад довтлҗ ирцхәх. Хошт ирхләрн мөрнлә зуурлдад орад одцхана. Кевлүниг дахад Наташа бас мөр ундг дасч-ксн, ода өнҗәд гилтә хошур ирцхәнә.

Кезәно келдг «Мөрп эс киисхлә, хальмг күн 'мөрнәс киисдго> гидг. Тер чигн орта. Мөрнә сәәр деер гишн һардг. Әрә тома мсдснәс авн мөр көлглдг. Мөр сурһдг

улс яһдг б.илә? Нарна нүднднь минь ода үзсн болҗ кесг җил өмн һарсн йовдл сангдв...

Шин төрсн к-олхозд Нарн ахлач бәәсн. Колхозин нег адунд дервн көлнь шнирцәһән цаһан дөнн-туул күрсн алтн зеерд аҗрһ йовна. Тер аҗрһ үзәд, ахлач ам алдҗ келв:

—Арнзл гидг эн!

—Аҗрһ таасгдну?— гиҗ өмннь байна адуч йовсн,

ода колхюзд көдлҗәх Шоша адуч келв.

397

■— Келдг үг уга.

—Танд көлг кеҗ өгнәв.

—Зерлг аҗрһий? Хә, йнр.

—Үнәр келҗәнәв. Хойр часин дунд хазарлад ундг мөр кехв.

—Зөв.

Адуч ишкрн хәрү эргәд, уята мөрноннь цулвр һартан ораҗ авад, эмэлин &мн буүргт өлгҗ оркад, хазарнн цулвр хазҗ аминь тач, зүн көләрн эмәлин дөрәд әрә күрсн болв, өсрәд эмәл деер тусв.

Чишкәд хәәкрәд оркв, адуна мөрд ормалдв. Хойр

ишкрәд оркхла — мөрд өвс иддгән уурч, чикән	хәәчлв.
һурвдгч хәәкрлһнлә — цувт хаалһар цүврәд һарцхав.
Тал дунд йовсн алтн шар ажрһ тал адуч	довтлад.

һарв. Довтлн йовҗ һанзһдан йовсн хар кил1һсн арһмжиг тәәлҗ авад, төөлг кен йовж, эвкж авад, аҗрһд еөрдҗ йовад, зөвәр тедүхнәс хаяд оркв. Цалмин төөлг аһарар •нисҗ йовад, алтн зеердии толһа деер оч унв. Адуч мөрән хәрү эргүлн, цалмнг дөрад дарв. Аҗрһ бухад һарв„ адучин мврн цахлж зогсв. Цалмин төөлг аҗрһин күзүнд

шигдв, зерлг мөрн хойр-һурв бухҗ оркад, арһнь тасрҗ зогсв.

Залу мөрнәсн бууһад, цалман эвкә йовҗ ажрһин хойр чикнд күрәд, атхҗ авад, арһмҗан сулдхад, толһа деегүрнь хайҗ оркад, өсрсн һал болҗ мернә күзүн деер

элкдн, иурһн деернь һарад одв. Хоолнь сулд-сн, хазар эмәл уга мөрн сана авсн кевтә хаҗ туульв. Өөдән чигн һәрәднә. Хар залу урһҗ одсн мет сууна. Деегшән чигн

бухна. Ар хойр көләрн зурмн мет босж зогсна. Адуч

сууһа кевтән. Цеглүлҗ-һәрәдүлҗ бәәһәд, адуч тавар' гүрәтә маляһарн элкәрнь хойр-һурв ораһад авв, аҗрһ бууһин сумн мет хагдад һарад одв. Ү»кн хурдар теегин ирмг давад йовҗ одв.

Удсн уга маляннь ишәр чикәрнь цокҗ залсн, хәрү ирв. Өмнк караг аҗрһ биш, чикнь унсн коха мет, хойр цәвәснь цаһан көөсн цахрсн, күүнә һарт орад, номһрсн ирв.

— Күлгтн белн!—болҗ залу ахлачдан келв.	бәәсиг
...Эн тоотыг санад омн ямаран һавшуң улс
тоолҗ өвгн байсв. Акад юмн. Өдгә цагт мөрн	көлгн —

көлгнд тоолгддган уурч йовна. Машин, мотоцикл, велосипед. Баһчуд мор ун.х биш, яһҗ чедрлдгннь чигн мартв. Зуг хойр бичкн ачнр мөрнд улмтсн өвгнә седклд таалта

болв.

Көвүг зүн ам дахулж тәвәд, бийвь барун ам бәрҗ.

398

үкрән көндәцхәв. Өврн нарн мет мандлсн инәдтә новна. Бас нег баһд болсн йовдл.

...Тиигхд Буденна церг цаһачудын церг дәәлҗ йовсн цаг. Алдр баатрин нерн теегәр дүүрч ирв. Хальмг теегт Маслак гидг банд йовдг бәәсн. Түүг Буденна церг күүчҗ йовсар келдг. Бичкдүд Будепи Маслак хойр болҗ

нааддг.

Нег дәкҗ Буденна цергч болҗ наач йовад, Нарн Ма-слакин цергчд бәргднә. Хойр көвүн бәрлдҗ ноолдад, хортна чидл нк болад, Нарн диилгднә. Болв дорнь кев-

тә кевтж, эн хәәкрҗәнә:

—Чи диилгдвч!

—Юнгад?

—Би Буденна цергә күмб.

—тегәд?

—Буденна цергәс давдгнь уга.

—Би чамаг диилвш-в.

—Чи хаҗһрар наачанач. Буденна салдсиг диилдг арһ

чамд угалм.

Нарна үг сонсад, үнинь медәд, деер бәәсн көвү.н босж., хойр һаран өргҗ эогсад — диилгдсмн. Тер чик наадн болҗ һарсн...

Баһ насн гидг, басл сәәхн цаг. Эн цатан үрәл уга олз-

лснас даву сән юмн уга.

Орҗ ирсн үкрән услад, бүүрднь авч оч кевтүләд, үкр-

чнр хәрж ирв. Гиичнр ирчксн, нирглдж боәҗ. Нарниг орҗ ирхлә, өмнәснь тосҗ босад, Иван байрта келв:

— Эцк, тана мөрн гүүв.

Өвгн зоотехникин һар авад, сегсрәд, гер дотрк улс гердв. Стул деер фермин ахла-ч Леонид Павлов сууна. Орн деер бичкн авдран өвр деерән тәвсн совхозин мөңг егдг күүкн үзгдв. Үлмҗ хотан кесн, чирәнь минчиҗ уласн сеглзв.

Үкрчнриг үзсн улсин чирәд ярлзсн байр тогтҗ. Түүгәр кирцәд, байрин учринь өвгн сурхар седв. Болв сана-сегә өгл уга, И-ван даһмасн эвтәкнәр дөрв дәкҗ эвксн цаас өгәд келв:

— Умштн.

Нарн цаасиг гүүлгҗ умшад, седкл талваҗ стул деер суув.

Царңга Салыкнла үгцәд дөрвн-тавн сар болҗ йовна. Тиигхд дирөктор үкрчнрин көлс хасад хуучар •өгүләд хуурла. Иван цу»г цаасинь цуглулж, авад, Элстүр, ик йоснур йовулж. Тендәс әмтн ирҗ үкрчнрлә күр кеһәд, совхозд хойр-һурв хонад йовҗ одла. Тиигәд хуурх гиж үкрч санҗасн.

39»

Ода ирсн цаасн министрин захвр болҗ һарв. Царңга Салькн шзодвр авч. Үкрчнрт өгх меңгинь цугтнь егүлҗ, Нарна бригадыг Моакван ик һәәхүлд тәвх болж.

Төгрг тиизтә цаһан цаасиг умшж. оркад, Алешад егв. Көвүн гүүлгҗ ум.шн:

—Нарн авһа, та ода олна багш болх болҗанат. Әмт

хураҗ мана гуртд школ һарһхм гиж. бичәтә.

—һанц мини нерн бишлә энч,— болҗ өвгн келв. Чини, Алеша, Үлмжин, Ивана, Павловин, мана совхозин

нерн.

Тер үг соңсад, Леонидин дотр бий халад одв. ПавлсвСалькна үгд орад, өвгнлә модьрунар харһад бәәси гемән медлә. Болв хурин хөөтк—нарн, худлын хөөтк — ичр гишң, ичәд, чирә хаһрҗ күүндҗ чадл уга йовсн. Ода

өвгнә келсиг соцсад, зөвән келхәр седҗ эклв:

—Нарн авһ, ниднә болсн күүрт би гемтәв. Өвгн хойр һаран саҗж, күцц келүлл уга:

—Яа, Леонид, бичә тингҗ кел. Көдлмшт 'керүл-цүү-

гән һара бәәдмн. Зуг түүг седклдән бәрәд бәәхмн биш.

—Болв, гемән танас сурхар седләв.

—Чамд ямаран гем бәәхв. Өмн-хооран үзх үлгүр бәәсн биш, чини зөв. Зуг ода эн төриг эврәннь фермдәл

олзлх керг.

— Түүнәнтн туокар ода бидн ирсн бәәнәвдн,— болҗ Иван үгд орлцв.

Фермин ахлач бийнь ирж ах зоотехниклә зөвшләд, эн җил һурвн бүрү гурт бүрдәҗ, Нарна бригадын кесн әдләр үвлднь сәәнәр өвслҗ-услж, эцәл уга, өсәд бәәдгәр асрх ■саната болҗ. Наадк фермсәр баскүүндәд, бригадын үзүлсн кергиг цуг совхозар делгрүлх болсиг Иван

келв.

Үүнә хөөн кассир күүкн авдран тәәләд, цааснд һар тэзүлэд, мөцг үкрчнрт огв.

Өмнән тәвсн мөңгнд Нарн өвгн һар күрсн уга.

Хойр баахн үкрчнр мөңгән авад, өөрк өрәһүр орв.

Алеша, дала мөңг һартан атхсн, альд тәвхән медҗ чадҗана. Үл-мҗ столын е©р сууһад, адһм угаһар цаас-цаа- синь ниилүләд, альхари тинилһҗ иләд, тоолҗ бәәиә. 10күүһән мартҗ, мөңгнәннь тоод авгдҗ сууна. Толһаһан барун ээм талан кецәлһәд, аман аңһаһад, келән булталһад, түүндән хумха эркә хойран шүусләд сууна.

— үлмж,, эн мөцгәрн ю кех санатавт?—болж Алеша

сурв.

— Мөңгн бәәхлә, ю кехнь эс олдх билү. Чи яахар седжәнәч?

400

— Би цуглулад, мотоцикл авнав. Школд нүдн ирмтл

күрч одад бәәхв.

Минь эн цагла үүдн тәәлрв. Нарн Алешас дуудв. Алешаг орж. ирхлә, әмтн цуһар босад зогсҗ орксн,

йовхд белн бәәж. Нарн келҗәнә:

— Алеша, эн улсин машинд сууһад, фермәс терг авч ир. Гуртдан өвс зөөх кергтә.

Машин шурд гйһәд һарад одв. Нарн өвгн экнәс көдл-

мшән эклх болж, орчлн делкә эңднь теврх ик седкл зүүҗ, өнр-өргн болҗ зогсв.

401