НАРН

Эндац; эжү-шаҗу уга өргн тег. Өндр зо деегүр укр> мал идж йовпа. Тсегин урһмл бетк, зер-буурл. Иозурнь-

одачн көк, үзүрнь зуг нарпд шарлж. Хавсн сар өврт.\. ха-Йхдан аршм ташата улаи һалзл үкрмүд нк дуртаһар--

идшлҗ йовхш. Тернь чигн орта. Сөөни дуусн тишң тее-- гт идшлсн, өрүн эрт кевтрәсн босҗ һарсн малын гесн цадад, .уснур лүрх бәәдл һарһҗ йовна.

Мальпсөмн, түүг залж йовсн күн теднә кирцә медәд,. нар гердв. Нарн хойр арһмҗ күрмд һарад оркҗ. Нам-- рин шин болвчн, нарн шүрүтә кевәрн бәәһә: күчтә дид-

гәр цонаҗ. бәәнә. Теңгрт үүлн уга, делгүд көк цеңкраһар. Тер аһариг хойр хар цевг эвдв: элә шовуд кучтә»

далвагарн делҗ, эрглдҗ-дуһрлдҗ наадв. Зуг түүнә.ик». иа, ар үзгәс өмн үзг хәлуһәд, көк тецгрит ут цаһан хаалһ» ирәд оркҗ. Туүг үкрч меднә: реактивн самолет нисҗ. йовна.

Үкрч һазр халәнә. Зер-бор бетк энд-тенд савилднә.. Цаһан.өвсл толһал-чксн номһн сальк дахҗ шаһа чимгңдән геклдйә. Зултрһн өвсн «ода цагм ирв> гисн бәэдләр» улан шиирән бардмнад, бор бүчрән богзалһад өргн дуудҗана. Чөдрһн өвсн һанцхарн шов.аһад, цецгин бәәдл һарсн яралдна. Хая^хая гүрвлдә гүүснь үагднә. Тееги» хан зурмн’үзгдхш, ичәндән орж.

Эн бәәдл харад, үкрч малан худгур кецәлһв. Өндр* довнда деер зогсад, өөгүрн үкрән һарһн бәәҗ, һарарн гердҗ үкр*1 хош талан хәләв. Салад бәәсн худгин өмн эргд үкрин хош бәәнә. Хош гиҗ тергн-будк, мсгдар кесн бичйн хаша. ‘Нань юмн уга. Хәлан гихнь гуртын хашан өмн бийд Дерәлдәд дала машин зопсад оркҗ. Энд-тен-

дәс хОш тал мөртә йовһн уга кесг улс бас ирлдҗ-йовна.

Йим кйсг улс үзәд, үкрч әрвго сүрдәд бәәв. Минь эн$

346

цзглань бидн бас эн залуг хәләҗ авий. Теглг нурһта, и.»рхн хар залу болҗ һарв. Т-олһа*ннь үснь зөвәр буурл-

гад бәәҗ, тевкр эвтәкн сахлнь чилм хар. Нарнд шатсн маңнаһинь һурвн татасн хурнясн кеерүлҗ. Чирәнь ша-

гсн учрар хойр нүднәшнь цаһань дегод икәр йилһрҗ үзгцпә. «Ха!> — гиһәд үкр залҗ хәәкрсн цаглань аминь дүургҗ цаһан шүддүд орм-ормдап сууҗ яралдснь үзгдв. >Кир күрч йовх насндан, нег чигн шүдән гесһәд уга күн. Бор көрсн цаһан костюмнн шалвриг хар боокс һосна түрәд дүрәд, соломар кесн тиирцгиг барун цох талан

келтәлһәд тохсинь үзхләтн, эн үкрчин бәәдл үзсн болад

бәәхмт.

Үкрчнн нерн —Нарн. Сарңга Нарн гидг залу. Сал һэлын шиирд, Шорвин кецин һууд баәдг «Тег» гидг совкозйң ах үкрчнь болҗ Нарн көдлҗәх күн.

Хошин өөр дала машид ирәд юмгад зогсҗ бәәхннь Нарн.сән меднә. Эндр Нарна хош деер ик хург болхмн. Бүкл Хальмг таңһчас үкрчнр ирҗ йовна. Элстәс, ах йоснас а-хлачнр бас ирх зәңгтә билә. Дала улс ирҗ хурхларн Нарнас үкр яһҗ хәләдгинь дасхар ирҗ йовх улс.

‘ Худг хәләһәд һарсн үкрин ардас йов.н- йовҗ Нарн

ухална. Ирсн улс бийснь ү-крчнр, юуһан келҗ эднд өврлт болхв? Эн өмн йовх зун тәвн үкрйг эврәннь һарин

тавн хурһн мет зүслдг. Минь тер сарлН.үкр 'авад хәләй. 'Туһл цагтан ямаран бичкн, үзмҗ уга. билә? Түрүң үвл цаснд даргдад үкҗ одн гилүс. Эн цаһан цәвт?- Җил болһн мел эр туһл һарһңа. Теднь мел бух болна. Тер шөвг өвртә улагчн? Нидн нам-р көлән булһлад кесг зов.лң өг- лу. Эн тускар келхм болхв?

Тедү-эдү төрит үкрч улс эврон меддг болх зөвтәл. Җкя болһн туһлсн үкр. хусрдго. Тер үнн. Әмтнә мал яһад хусрад бәәнә, мана үкр хусрл уга бәәдгнь.юуна учрз? Иигәд чигн сурцхах. Учрнь юн болх зөвтәв? Хәләвр чюлх гихәс бнш, наНь юн әМтнэс соньн дала юмн бәәхв?

Иңгәд ухала йовҗ Нарн худгт өөрдәд ирв.гКесг улс

өм-ңЬснь тосҗ, мал хәләлдҗ йовна.	/,
«Хәләлт, үкр болһн туһлта»,— гиҗ теднә. йегнь кслсн
Нарна чикнд соңсгдв. «Ямаран, иткл уга	б.брхинь!»—
гих уха-н Нарнд орз. .	:

Сбвхозин директор ЦарНга Салькн өөрән хрйр кү дахулбн ирж, йовна. Хоюрн чигн таньдг улс. Өндриь — па.р- ткн обкомин сегләтр. Кслхоз эклхд хамдан йо.вҗ<, 'та.ңьдг бчәен/Түүнэ хөөн районд, Элстд кэдлдт болла. Тимиря- -<еас;к. академ чиләлә, туүнә хөөннь харһад уга« «Тальд-

.гҗ, угай»,—гиҗ Нар.н с.анҗ йовна. Өоркнь раЦкрон

347

сегләтр. Дәәнә өмн Нарна көдлҗәсн МТС политотделин;

начальник йовсн күи.

Салькн үкрчиг таньлдулв:

—‘Мана нертә үкрч Нарн гидг залутн эн.

Деерәс ирсн улс һаран өгч мендлцхәв. Обкомин ,сег-- ләтр Нарпиг теврәд, келв:

—Икәр кегшрҗ угач. Таньхм бәоҗв.

—Би таниг таньшго биләв,— -болҗ Нарн келв,— ке-- зәнә нәрхн хар биләт, ода...

—Насн, хәэмнь, насн ирнә гидг эн.

Күүндә йовҗ хош тал ирцхәв. Хошин наадк үкрчнр’ Үлмҗ Алеша хойр дүүргәд ус кесн хойр оңһцар үкрәв орулад һарһад бәәнә. Ундан ханһасн мал өмн эрг еөдләд, хошйн өөр бәәсп халцха бәәрмд ирҗ зогслдв. Мсдн хаша дотр хулсар деевр квсн сег дор һурвн күрң улаи бухмуд көк-өвс идҗәнә.

Үкр хәләҗ йовен олн улс цуглрад хош тергн тал нрцхәв. Совхозин директор Салькн хург эклв.

Келәдл бәәнә, келәдл бәәнә. Диракторинәр болхла,. Наря өдр-сөеһнн кемжә медл уга, херн дөрвн част көдлдг күп болҗ һарчана. Тиигхләрн өөрк улснь юм меддго, мел һанцхарн цугинь кедг болна. Тернь баһдад, көд-- лмшән номин ниицәһәр, өдр сө уга дегтри-н ард орад,. суудг болҗ. һарчана.

Салькна келсн үгд ичәд, чикнәннь хуух улаһад, үкрч һазр хәләҗ эогсв. Залуд иим ухан орҗана: эн мана директор альдас иигад худл келдг дасчксн болхв? Урлнь. мел шовлзад бәәна, көдлмшнь арә геглзәд йовна. Сов-- хозд хөрн гурт үкр бәәнә. Түүнәс һанцхн мана гуртд. үкр болһң җил болһп туһлна. Зәрмнь гуртыннь өрәлины хусрачкад чигн бәәлдәд бәәнә, теднит күн шоодж-зас- җах юмн уга.

Салькң өмнк кевтән келә. Нарна бригадын диилвр,. күчтә гидгәр дөрлдә кесмә учр гиж. бас келгдв.

Хурсн’ улс бас шуугад ирцхәв. «Бийнь, эврән келт-- хәл!»—-гисн үг сонгегдв. Салькн змт хәләһәд, баруп һа-

рарң аһа| кер.уәд:

— Би!:тандмана ү-крчнрин дамшлт цәәлһҗ егчәнәв. Бас цааранднь кеог келх бәәдл һарв. Элстәс ирсн ик

ахлач толһаһан зәәлҗ бәәһәд, района ахла-чин чикндньшимлдәд үг келәд оркв. Тернь Салькнд бас үг күргв. Салькн дирактор сана авсн мет:

^•Ө/^иимүтиим. Нарн, Нарн яһла? Чи эн олнд җил

боДһм'-ү»Ф боЛһнас яһж. туһл авдган келж, өг,— болв. Йарн^эмәан бәәдләр әмт хәләҗ зогсв. Дәкәд бмйән

һарһ|яИ1. а®ад,( келвран экл-в:—Келҗ-келҗ юмб? Йсстз1

348

эзнә хәләцәр мал хәләлһн. Услх цагтнь усл-ад, хотлх цагтнь хотлад, хәләһәд-асрад бәәхлә, мал кезәчн тарһн

болна. Тарһн болхла, цаглань бухла харһулх, туһлнь бас чиирг болх, үкрин үснь элвг, төлнь ик болдг зөвтә.—

Нег биид Салькна келсн эс болх юмсин тускар келхәр седчкәд: «Хәр улсин өөр мууднь орад яахв»,— гиж, са-

над зогсв.

Иигәд чилснә хөөн, Элстәс.ирсп залу өмәрән һарад,

келжәнә:

— Эндр болсн хургт Нарн яһж. көдлдгән танд келҗ өгв. Миниһәр болхла, ухан-седклән өгәд көдлхлә, урмд ирх зөвтә. Тер учрар Нарнд гиһәд авч ирсн ачлһ һарг тнь бәрүлҗ өгх зөвтэв.

Эн үгән келн, Нарниг өөрдхиг сурв. Нарн түүгинь медэд, эврә хошт көдлдг Үлмж, Алешк хойриг би талан

дуудв.

һурвулн зерглад зогссн цагла, Элстәс ирсн күн кел-

җәнә:

— На-рн, танд үкр болһнас туһл авсндтн ханад, таң-

һчин грамотар ачлҗ бәәнәвдн. Нарн өөрк көвүдән зааһад:

— Ик гидгәр ханҗапав. Болв мини һанцхарн кесн

көдлмш биш. Цуг мана бригадын күчн. Алешка, тер өгсн ачлһ ч-и авх күнч.

Әмтн альх ташлдв. Алеша әрә арвн дола күрсн шовһр хар көвүн ахлач тал өөрдәд ирв.

Элстәс ирсн залу Нарн тал нег хәләһәд, Алеига к©- вүн тал бас хәләһәд келв:

— Уга, эн грамот, Нарн, тана нерн деер бичәтә бәәнә. Та эврән автн.

Хәрг көвүн Алешк эмәж., эу1кәһән эууҗ зорсв. Нари егсн һашгинь авад, Алешкд бәрүләд, дадмг күн.дадмг, хәрү өгчәнә:

— Мана көлс темдглж, ачлһнд күргсндтн хапҗанав, Хург тиигҗ чиләд, амтн машиндән сууһад * тарлдв.

Нарн өөрән көдлдг хойр көвүг суулһҗ авад келв:

— Мана гуртд таңһчин малын улс цугтан ирһ. Тииг-

хлә, бидн «күүнд келүлл ута, похад хуцулл угй» -бәәҗ

үзхмн.

— тертн мел чик,— гиҗ көвүд хәрү огв.

Үлмҗ суулһ авад худг тал һарв. Алршк биил авад^ сег дор кевтсн бухмудт шин хадад авн ирсн ,көк өвс хайж. етв. Нарн тергнә өмн бәәсн зуухд ^от.көҗУа^һв^ - Асхн үд болж. йовх цаг. Дәкн нег усар м&л]ыг идгт һарһх кем. Хург гиһәд хотан цаглан^ вс уусн^бда

адһх кергтә.	'
4.-..	?

Алешк көвүн бииләр ик балк өвс өргәд авхлари сүвоһәрн уйдад бәәв. Түүг иүдпәппь булңгар үзәд, Нарп толһаһан зәәлҗ ннәмсв. Эн көвүн мел чидләр кечкхэр

седнә. Эв-.кев гих юм кзрглхш.

Алешк эн үкрт хойрдгч җилдәи көдлҗәх күн. Эвр:> школдан нәәмдгч клаос чиләһәд, Нарна һарт ирсмп. Алешкин эцкнь Дорҗ совхозин кузньд көдлдг күн. Волв

һанцхн көвүһән дадмт күүнә һарт өгч малын эрдм дас-

хҗаснь эн.

Үлмҗ суулһта ус авч ирэд оркчкад, тергнә сүүдрт одж. кевтв. Алешк көдлмшән ахулчкад, өвгнд ирҗ нөкд болв. Зуухд хәәс нерәд, усинь кеһад оркв.‘ Өвтн мах утлҗ тәвв. Утх сулдхла, Алешк боднцгин хальс арчв. Тергц.ә төгәд хойр көлән цахлчкад, Үлмҗ хот болтл кевтәд,

зөвәр дуг гнһәд авв.

'¥кр худгасн цүврәд сүүдрэн хәләһәд һарв. Үлмҗ үкрт һарх болв, Алешк хоштан үлдв. Нарн унһта кеегч гү

унҗ авад, совхоз хәләһәд һарв.

■ Совхозин зүн ард бәәсн шифр деевртә дөрвн талта нк.герт Нарниг өөрдәд. ирхлә, көвүн күүкн хойр өмнәснь тосҗ гүүлдв.

—Аав аашна!—гиҗ көвүнь келҗ йовна.

—Чини биш, мияи аав,— гиж, күүкнь булалдҗ хәә-

крв.

Зөвәр. тедүкн мөрнәсн бууһад, ик шар нүдтә, саглрсн салм шар үстә күүкиг хойр сүүһәснь өр>гж, хо-йр халхасиь селҗ үмсәд, мөрнә эмәл деер^суулһв. тер заагур көвүн татлда-чирлдә йовҗ көлән дөрәд орулад авв.

.— Кевлүн, чи йосп бөдүн залу болад бәәҗч. Көл дөрәд күрхлә, залу болна гидг тср,— гиҗ Нарп байсв.

Көвүнд нөкд болад, эмә.тин ард, мөрнә сәәр деер суулһад, мөрән көтләд гер тад ирв.

Күукр альвлад кии-сҗ одн гив. 1\өвүн ардаснь тев-

рәд:

.— Наташка, киисҗ үкнәч,— болв.

‘ Тавң җил өмн Наташа гидг школын шин багш ирҗ хонсн сө һарснднь тким сәәхн нер зүүсн күн Наташка

брлжана.

Нарп өнр-өргн күн. Күүкн көвүн хойрта, бер күрги хойрта, хойр ачта, эврә эмгтэ—иим залу. .Наташа күүкн күүкнәннь үрн, Кевлүн көвүн — көвүнәннь.

/Хойр бичкн ааван'булалдҗ ниргв. Күүкң күзүнәснь авч наалдон, көвүн көлинь теврҗ тушв. «Кевлүн, чи яһвч^.ахлмн, көлим тәвич?»—болад өвгн сурв. Ахнь ййрин ах, эия^и школ.д орсн кьвүн. Болв Кевлүн аавиннь колинь теврсн дун уга зууньрад б-хшә.

Гертәс Нарна гергн, Саглр һарц ирв. Чирәнь чнс гиҗ уласн, бүлән нүдтә булнгар залуһан гердәд, уурлсн бәәдләр Саглр келв:

— Эн хойр му ааван нам алн гиҗәнә. Кевлүн, болҗл, аавч йовҗ чадлго бәәнолм.

Болв ээҗин дуунас күүкд әәҗәхш. Тннгхлә Нарн

өкәһәд. ачан шүүрч авад өргәд, хюйр бичкк-иг ерчдаи шахв. Байрлҗ уласн хойр чирә нарн болҗ мандлв. Дунднь бәәх өвгнә чирә түүнәс тачахмн уга. Өвгн эмгн хойр өкәр нүдәр хәләлдәд, бас байрта сәәхн бәэпә.

Хойр ачан эмтндән бәрүләд, мөрнәннь эмәл авад, өвснд орулчкад, герин сүүдрт бәәсн окзмейк деер ирж сууһад, нк хар һанзан һарһж авад, тәмк нерәд, һал тәвйд; демср тәм1кин утаг деөгшән цюонгрулҗ, Нарн амрв. Эм-

гн һарч ирәд, хойр-неги амн үгәр күүндҗ медлдәд, бнй уһах халун ус белдх болад йовҗ одв.

Удсн уга, көвүн күүкн хойр көөрцтор урлан цоэлһҗ будсн, гүүлдәд һарад ирв. Хойра1һинь хойр өвдт деерән суулһад, тәмкән татад, төвкнүн седкл талвасн өвгн суув.

Поселкин барун бийд бәәсн Богд уул гндг нертә хамрин ца нарн сууж. йювна. Кевлүн хамр зааһад, кел-

жәнә:

—' Аав, тер уулд эндр бидн күрүвдн.

—һанцхарний?—гнж. әасәр сурв.

—Уга, көвүдтә.

—Багштаһан одвт?

—Уга, багш угаһар. Ик гидг марһан болв.

Шин школд орсн	көвүд заагт	марһан һарч.	«Богдо
уулын өрәлнь ца-һан,	өрәлнь улан» — гиж негнь		келҗ.
«Нег уул хойр ӨН.ГТӘ	яһад болх	билә»,— гиж, бас негль

келҗ. Эдн марһад, одҗ хәләцхәҗ.

—Нә, тегәд юн болҗ һарв?—гиҗ өвгн соньмсв.

—Өмн биннь цаһан, ар бийнь улан. Тер юнгад тиим болсмб, аав?— гиж. Кевлүн өмнәснь шилтж хәләв.

Аавинәр болхла, учрнь инм болҗ һарв. Ики кезәнә

бәәҗ. Хальмт улс Зүн һар гидг бас ик хол һаз;рас нааг ран нүүхләрн Богдо уул гидг уул бийләрн авйд һарсн бәәҗ. Тер уулыг һал наста, күчтә баатр улс һарарн оргәд йовдг болна. Хонсн һазртан хонад, үдлсн һазртан

үдләд, нүүон гермүд дахад йовад йовна. Терүг өргҗ йовх улс әрүн ца-һан саната, күүкд мет килнц уга болх зөвтә бәәҗ. Минь эн бәәсн һазртнь ирҗ хонсиа маңһдуртнь хойр баатр емн ар хойраснь өргәд авна% ••

Ар бийәс өргҗәсн баатр өргндән күргәд аМ йовад, хальтрж киисәд ацаһан алдад оркна. НааДк ба&тр алдл уга, өргн бәәҗ келн;>;

— Юн килнц һарһад орквч?

Баатр ду һархш. Дәкн сурна, харү уга. һурвдад сурна. Харү эс егнә. Зуг бссҗ гүүһәд, хәрү өргәд авна, ергндан күргж й-овад, хальтрж кинсәд, уулд даргдна. Баатрин геснь хаһрад, геснәонь... сәрсн сав тосн һарч дорг-

шан көлврнә.

Тиигн гихнь, баатр өлсад, хулха кечксп болж. һар-

чана.

Килнцтә күн өрлсп болад, тер күүнә цуснд уулын ар өрәлнь хүврнә. Цевр цаһан седклтә баатр бәәсн учрар, өмн бийнь цаһан элснд хүврсн болна.

Өвгнә келсиг ооңсад хойр бичкн ә-чимән уга болад

одв.

— Аав, би килнц кехшв,— болж Наташа шнм.тдв.

— Яһсн күчтә баатрмуд бәэсмб,— болж Кевлүн.өврв. Нарн ачнриннь тол;һа илод:

' — Үнн-худлынь эврән медхшв. Эн туулиг би эцкәсн

соңслав. Эцкм өнкәсн соңсла гидг. Кезәнә өвгд ке.чдг билә:’ «Туульд — үнн уга, туужд— худл уга». Тууль-туу-

җКнь бас'мсдхшв.

’Өвгн келврән чиләһәд, босад нурһан тинилһв. Саглр һарч ирәд Нарниг бийән уһатха гиҗ закв. Герт орж ирәд, шам шатав. НГам гер дотркнг өдрткв. Нәәмн өрәтә ик гер болж һарв.

Нарн бийәп уһадг өрәд орҗ ирв. Өндгн цаһ.ан оңһцд дүүргәд кегдсн халун усн мелмлзв. Хувцан тәәләд, ха-

лун-бүлән уснд орҗ кевтәд, көл-һаран	тинилһв,	Өвтнә
махнь шүүрәд бәәсн цогциг бүлон усн	ээлтәһәр	илҗ
таалв.	1
Чиндһн цаһан киилгән өм-ссн, ясн-махмуд девтж сал-
васн өвтн ик -столын ард суув. Саглр	олн зүсн хотыг

емнкь тәвҗ өгәд, шилтә әрк авч ирәд,.цөгцд кеҗ оркад, өвгән байрта нүдәр һәәхҗ зогсв. Нарн ханҗ байрлад, өргҗ келв:

— Эгл сәәхн эмгм менд болтха! Бич1кн ачнрм, кевүд-

күүкд ханядн-томан уга, чик-чилгр, өсҗ-өртжх болтха! ‘Идәһән эдлҗ оркад, эмгнәннь һар авч, өөрән суул-

һзд:

— Нә, гүүснч болҗл, колан дарад невчк су паарая. Саглр баһ цагларн әдл ичсн-эмәсн бәәдл һарад/еөрнь

сууһад, барун һаран ээм дс-зрнь тэвв.

Талдан өрәд наача-сн көвүн күүкн хойр һарч ирод аавиннь өвдг деер һарлдв. Эн цагла үүднтәәлрәд, теглг

ну.рһта х*о цаһан бер орҗ ирв. ■'

— Аав ирчхҗ, аав мендвт’— болж. бер байрта хувцан

352

тәәлв.— Яһсн хойр юмб эн. Аавдац нам хот	уулһхш,—
болж цааранднь келв.	ааһ-сав өгв.
һаран уһаһад, ирҗ суусн берд Саглр
Дулахн — өвгно көвүнә гергн, эднэ бернь.	Күүнә эмч,

эврәннь совхозд квдлҗәснь эн. Өртн хар күмсгтә, бүргр

хар нүднь хая-хая нет һазрт шилтҗ з-опсад, уха туңһасн сууна. Авъя1синь меддг змгн берән әрвлҗ келнә:

—Дулахн, нам ядхдан хот идхләрн көдлмшән бичә саныч.

.Дулахн тачкнж инәһәд келнә:

—Ээҗ, дәкж ухалхшв!..

Нарн берән шинҗлнә. Чирәнь зөвәр сума-һад бэәҗ. Урлыннь барун оочд, маңнаннь деед бийд хойр татасн

зәрмдән әрә үзгдәд одна. «Көөрк, өдр сө уга			гсөдлдг
юмн яахв	эн,— гнх ухата сууна.— Кезәнә бүкл		Шорвин
кецд негл	эмч бәәдг	билә. бда һанцхн мана	совхозд
һурвн гүн	сурһульта	йоста эмчнр көдлнә»,— гиҗ бас

цааранднь ухалв.

10-бис күүндәд сууҗаһад, көвүк күүкн хойрин көлинь уһалһҗ арчулад, бер күүкд унтдг өрәһүр авад йовҗ одв. Өвгн эмгн хойр ааһ-шанһан хураж, оркад, эврәннь өрәд ирв. Баахн цаһан өрә, хойр маштг модп орн дунднь

зсргләд зогсҗана. Терзин өөр ик стол, деернь көк шам шатҗана. Шуһуд углгдад хувц-хунр дүрдг шкаф зогсҗана. Өөрнь дегтр тәвдг этажерк. Көл дор үстэ кевс

делгәтә. Эн өрә—Нарна эврәннь унтдт һазрнь. Наадк ©рәсинь көвүн-күүкднь эзлнә. Эмти өвгн хойр орн деер зерглҗ сууһад, күр кев. Тернь ба-с учрта.

II

Эднә ууһн үрнь — <күүкн, нернь Кишгтә. Кишгтән

күргнь Иван Леонов. Отхн үрнь — көвүп, нернь — Бакур.

Түүнә гергнь Дулахн. Көвүд-күукднь, күргн-бернь цугтап нег герт, нег ик бүл болад бәәдт улю. Кен-яп уга, керүлцүүгон чигн уга, эвтә-зөвтә бәәдг өрк-бүл бәәсмн.

Зуг одахн эн ик бүлд зеткртә йовдл үз-гдв. Кишгтә

хонр җилдәи Москва балһснд бәәнә. Тимирязевин нертә ссләнә эдл-ахун академ чиләһәд, эврә совхоздан агрюном кодлҗәһәд, хөөпнь асп-ирантурт одж. ик номин сурһуль дасҗана. Хая-хая хомр-негн сарар хәрҗ ирәд, совхозд көдлҗәһәд, хәрү йовҗ одна. Иван бол-хла, тср академ чиләҗ ирәд совхозд зоотехник көдлжәх көвүн.

Бакур болхла, нәәмн класс чиләчкәд, цааранднь сурһуль сурл уга, иим-тиим көдлмшт көдлж. йовад, мапи гүүлгдгин курст орад, шофер көдлҗәнә. Эмчин сурһуль

353

чиләсн Дулахн күүкнлә эврә совхоздан таньлдж. зөвдән орв.

Ода иим сәәхн үрдүдтә, седкл тарһн, җирһл төвкнүн бәәсн улс.

Күүно уханд оршго йовдл Бакур һарһв, Иванта Бакур ах-дү хойр мет бәәдг. Кенәннь врәд кень болвчн орад, шог-наад кеһәд, газет-дегтр умшад, җе-не гиһәд бәэцхәдмн.

Нег а-схн көдлмшәс Бакур ора хәрҗ ирв. һал һарчасн эврәннь унтдг ерәи терзәр айстан хәләһәд ор!ксн, зүр-

кнь догдл^ад бәәв. Иван Дулахн хойр столын ард өөрхн суусн, хойр толһань негдәд гишң одсн цаас умшҗ бәәцхәнә. Машиһән күцц ахулл уга, Бакур гер талан гүүв. Күн орҗ йов-хиг сонюси Дулахн тиньгр сәәхн инәдтә, то-

сҗ ирв.

— Би келә бәәлүв, ирх гиҗ,— болад залуннь хувц тәәллцв. Эминь бол-хла, иигәд тосад һарад ирхләнь, хойр сүүһәснь өргҗ авад, минчиҗ уласн халха-снь үмсәд авдг

Бакур, пальтоһан елгчкәд, хәрү эргәд, гергнәннь еогүр һархар седв. Дулахн алң болад, болв емноснь хойр һаран сарсалһад, өргән деегшән өргҗ, үмстхә гиж. халхан белдв. Хойр һаринь әрә атхад, халхднь урлан әрә күргәд, цааран давад, Бакур өрә талан һарв.

Секәтә бәәсн үүднд ирҗ йовхлань, Иван байрта келв:

—Сән йовҗ, менд ирвч? Өвәрц гидг дегтр умшҗ биләвдн.

Бакур һаран әрә өгәд, стул деер одж суув.

—Геснчк өлссн, хот халулнав,— болад, Дулахн делсәд һарад одв.

—Кер-г юн болв, авч одсн үкрән яһҗ өгвт?— болж Иван үг утдхар седв.

—Малан өгвидн,— гиҗ келәд, өрәһәс һарад, бийән

уһахар һарв.

Эн асхнас нааран эклв. Тер сөеднь Бакурт зүүдн орв. Хаврин хар салькн сер-сер гиҗ үләв. Тег эндән шар цоо хр кевс болҗ цецглҗ. Олн цецгә дотрас ончта бамбнь нәәхлв. Эн сәәхн теегт хойр күн көөлдҗ паач йовна. Дулахн өмнпь һарчксн, шар цоохр альчуран ээм деерән сэрвкүлҗ, торлзад йовна. Арднь йовсн Иван көөҗ күцәд, белкүснәснь теврҗ авад, эргүлҗ оркад, бий талан татна. Дулахн хуһрсн мет көвүнә өрч деер унв. Көвүн түүг таалад, үмсхәр седв.

«Зогс!» — болҗ хәәкрәд, Бакур серв. Дулахн чочн серәд, яһвч гиһәд бийинь теврв. Бакур ду һарл уга.һаринь арһул бийәсн салһв. Дулахн түүг медл уга, за-

354

лудан шахлдад: «Бакур, юн болад одв?»—болҗ сурв. «унт, юмн болсн уга»,— гиһәд хәрү хандҗ залу кевтв.

Хойр-һурвн хонсп цагла клубд үүрмүдтәһән харһв.

Гер-мал уга баһчуд бииллдәд-шуугад бәәнә. Бакур нег таньдг саальч күүк авч биилв. Амар дүүрң цаһан шүдән бардмлн йовҗ күүжн сурҗапа:

—һанцхарн йовад йовх, Дулахнан яһад эс дахул-

нач?

—Цол уга. Көдлмштән даргдад үкчәнә.

—Иигә-иигә бәәҗ, дошад хоосн үлддг болвзгоч,—

болҗ саальч хордав.

Көвүнә урмд хәрж одв. Биилхән уурад хәрж, ирв. Герт өөрдҗ йовхла, Иван Дулахн хойрин байрта инәдн нег дууһар соңегдв. Бакур гүүж одад, герин үүдиг чаңһур татҗ тәәләд орж. ирв. Тиигн гихинь аавиннь һанз амндан авсн, ааван согту цагт яһҗ биилдгинь дураҗ, Наташа үзүлҗ өгчәсн бәәҗ.

«Ажглад бәәхлә, ажрһин бийнь кеелтнә»,— гиһәд, Бакур эдниг өдр-сө уга ш-инҗләд, өөрхн бәәх темдг олад, унтл-кевтл уга, хот-хол хоолд орж өгл уга зәңгдрәд,

эцәд, зовлңгин тамд авлгдв.

Ода сө крхләрн маш-инәннь һалыг унтрачкад, арһул җивәд, хулхач мет цемшҗ терзин өмн зогсад, терзәр хәләдг болВ; Нег ивгәд ирж бууж йовхлань гер дотр, терзин ца Иван Дулахн хойр суула. Иван Кишгтәһәс

ирсн бичг умшад, байрта бәәси. Бичгән умшж дуусад, босад, сүүләрнь келҗәнэ:

—Кишгтә чамаг үмсжәнәв гиҗ. Эн мендиг чамд эрк биш күрг гиҗәнә.

—Тиим болхла, тер мендән күргәд тальвхнч,— болҗ бер шоглв.

—Буру эс гихлә, күргҗ болҗана,— гиҗ келәд Иван Дулахн тал өөрдв. Күүкд күн хөрл уга, халхан өмәрән

тәвҗ өгәд, зогсв. Иван бериг үмсәд оркв...

Минь эн цагла терзии ца болҗах йовдл Бакурин нүднд үзгдәд одв. Көвүн ухаһан геечкв. Машинәннь мотор зопсал уга хайҗ гүүһәд, герин һазак үүдиг әрҗ хаяд, өрән үүдиг сөңглн алдҗ татад, орудын буурин нүдәр эдниг хәлән, үкс гергнәннь өрчәс авад, тач сегсрәд, халхарнь ташад авв. Дулахн чишкәд доран киисв. Иван өмнәснь серж босв. һалзурсн Бакур Иваниг хойр-һурв хордаж чичв. Бәрҗ зогсаҗ болшгоһинь медәд, Иван тач шүүрн, ки тусад, пол деер көвүг унһав. Эн заагур Саглр әәҗ гүүҗ ируд, көвүһән һазрт дарата кевтхинь үзәд, уульм-дуулн сурҗана:

— Иван, яһҗанч?

355

— Эврән гемтә, хара бәәсн кү цокад йовдган ууртха,— болҗ Иван хәрүцв.

Бакур ду һарчахмн уга. Дор ордг болвчн, авч шивхәр чиктхло, Иван сулдад, босхар седв. Дорак көвүн күгдлн, деерк күүһәп авч шивәд, босад, таш-пиш бәр.т- дв. Күүкд улсин һаиьдглсн ду сонсад, хажу бәәсн залус

ирҗ әрә гиж, хаһцулҗ авв...

Иим элдү буру йовдл эк-эцк хойр үзв. Тер асхнасн авн Иван көдлдг кабинетдән диван деер унтад, олиа хот уудг герәс хотан ууһад бәәснь эн. Бакур хойр хонгт гсртәсн һарл уга кевтәд, һурвдгч хонттан машиһән совхозин хаша дотр зогсаһад, районас ирсн автобуст сууһад

йовҗ одв.

—Иван ирәд угай?— гиҗ өвгн сурв.

—Уга, хәрү ирәд уга. Күүкнь санад үкҗәиә.

—Сан биш,— гиҗ келәд, өвгн һанзан татв.

—Мана көвүн района больницд оч цаас авсп зәц-

гтә. Цаас түүнд өгхмн, чирәнь сөрвтә билә.

—Ивап бас сөрвтә, болв тер эмч хәәҗ гүүсн угалм.

—Салькн эн һалыг гүдәҗәх зәнгтә.

Нарн шуукрад, көлән дарҗ сууҗ чадад, һазаран һарв.

Арвн тавна сар өөдләд һарчксн, үсәрәд мандлад бәәнә. Көвүндән һундҗ өвгн хәәлв. Акад юмн. Эс болх йовдлар төр кеһәд йовна гидт. Сән-сәәхн күүнлә яһад эс бәәҗ болдв. Әмтиг өвгн бййләрн дүнцүлхәр седв. Ксдү җил хамдан бәәнә, «чи> гих бөдүн үт нег-негндән келж үзәд уга, эмгн-өвгн хойр биший. Бурньтгта темән мет бәәдг үүрмүд.

Өдгә цага баһчудын зәрмнь учрсн сәәхн җирһлән эдлҗ чадхш. Өвгдин цаг иим биш билә, болв эврә җирһлән эңкр йосна жисәһәр эгл һартан авсн улс. Өвгнә-тол-

һад ик кезәнә болсн йовдл сангдв...

Үрс сарин нәәмн. Хурлын күрә дүугәд-дүркләд бәә-

нә. Әмтн гисн юмн энд-тендәс шора-шорһлжн болад

аашна. Ик зунь йовһн. Эдн заагт кесгнь күүгкдән нурһн деерән үүрснь бас үзтднә. Зәрмнь мөр-цар тергн деер овалгдсв геңтр-генгр гилднә.

Тедниг күцәд мөртә улс давлдна. Нег тергнә өөгүр арв һар мөртә көвүд давад һарч йовна. Эднә дунд йовх хар кер мөрн хонр хаадан толһаһан хайҗ', цегләд бниләд бәәнә. Мөрнә эзнь барун сүүжәрн кецәлдәд сууна. Хар шеемг бүшмүдиннь хорма •салькнд сәрвкҗ илөд, цаһан шеем.г шалвринь илдкҗ үзүлнә. Хар хурсх махлаг барун халхдан цохдҗ. Мөрн эзн хойр бий-бийдән

сәәхн зокҗ. Олн-әмтн эмәл-хазаринь бас чигн һәохн

356

йовна. Цаһан мөңгн хазар, сармта мөңгн омруч худрһч хойр цәс-цәс гиҗ нарнд гилвкпә. Ногтын нәәмн төөлг җиңгр-җиңгр гиҗ айслад дуулснь соңсгдна.

Эдлә байна көвүн — Хүрмчә эврә хотнаннь көвүддахулҗ йовхнь эн. Теднә ардас тавн-зурһан мөртә улс бас дахлдад һарад ирв. Өндр бор ажрһ көлглсн ахр орс хувцта нәрхн хар көвүн мөрндән иаалдсн, сувр-сувр

хатрад йовна. Сельсоветин бор аҗрһ унснь батрачком бәәдг Сарңга Нарн болҗ һарчана. Өөрк көвүднь боолстын комсомолд бәәдг баһчуд.

Көвүд күрәд ирцхәв. Хөр шаху модн гермүд хошлад бәргдж. Ар захд нк сүм баһ сүм хойр. Зүн бийднь зам гер. Барун бийд батшнн сурһуль. Наадкнь гелңгүдии өргас. Тал дунднь өндр ширә бәәнә. Тенд әмтн хурсн мөргүл болҗана.

Тедүкн сөөһәд орксн мөрд цуурдҗ инцхәнә. Көлгән тәәлсн тергд талас күүкд улс хурлзад һарад ирв. На бәәсн гүүлгәчин тергәр дәврлдәд, яс хулдҗ авад, кемлдәд йовҗ йовна. Хүрмчә ахта ковүд үзәд, ирж йовсн күүкд негән дотран авч бултулад, баглрад одв. Тиигсинь үзчкәд, көвүд дөглдәд, өөрдҗ ирәд күүкдиг татлдж дотран бултулсн күүкинь үзхәр булалдв.

— Эдлә байна көвун келсн күүкән үзхәр бәәнә,—

болж. комсомольцнрин негнь келжэнә.

ХәләҺә бәәтл ХүрМЧӘ күү-КДИГ ТүЛ1КӘД-Ч'ИЧӘД, дотрнь орад, дора суусн күүкнә альчуринь секад, чирәһинь хә-

ләхәр седв. Тиигхләнь альмн эрәтә көк биизтә маштг хар күүкн хәврһәснь түлкәд, күрриг унһачкн гив. «Энчн юн шулмв!» — гиҗ келәд, хәрү эргн Хүрмчә дөрвн давхр шигдәч болсн хар ташмтар күүкнә хойр далын хоорндаһур егәд авв.

Нарн үкс гүүҗ одад, күргнә ба-һлцгаснь зүн һарарн атхад оркхла, көвүнә хурһднь сулдад, ташмг эвран һазрт унж. одв. һаринь тәвчкад, хәрү эргәд, дора суусн күүкнә хойр сүүһәснь авч өргәд келв:

— Советин йосна цагт әәһәд-ичад йовдган уурхла

яһдмб?

Нарна өмнәс хойр алг хар нүдн ханлт өртҗ хәләв.

Хотна көвүд ноолда һарһх бәәдл һарһв. Нарна үүрмүд аарглад орад ирцхәв. Диилтдсн бух толһа деерәи шора цацж. орклдг, тиигж, Хүрмчән үүрмүд бузр-азран келлдәд цухрҗ һарцхав.

Минь эн цаг олзлад, Нарн үгән эклв. Көвүд-күүкд зопсад чиңнв. Хурсн улс үзәд, энд-тендәс әмтн бас ирлдв. Хург улм гүдәд ирв. Хурлын дунд болҗасн мөртү-

357

ләс әмтн цүврлдәд, ардагшан һарлдв. Зәрлг болҗасн бурхи багш ормаһад, сөөвңгәсн сурн бәәнэ:

—Эн әмтн яһад цагас эрт Тарлдҗ йовхмб?

—Нәумн көлтә бирмн болсн комсомольцнр ирчксн

бәәнә,— болв.

Нарн у..-м халад, харчудын харңһу секәд, хурл-хув- ргин, байн-нойна ааль цәалһҗ амтнд өгв. Тиигәд келҗ баәһад, өморән хәләһәд оркхла: хойр хар нүдн шилтәд орҗ одсн болҗ һарв. Келҗәсн үгән төгокәд, күукн тал ирәд: «Нернчнь кемб?» — болв. «Саглр»,— -гиҗ эмәҗ әрә келснь соңсгдв. Эдлә байна бер болһхар седҗәх эрвн. күүкнә нернь иим болҗ һарв.

Түрүн хәләцд түүнә зүркн авлгдна гиһәд, хойр баһ

улсин зүркн нег нииһәр цокҗ зовав.

Саглр дундын малта күүнә күүкн болҗ һарв. Бәәхтән немр кехин зүүцәһор һанцхн эрвң болсн күүкән эцкнь дурпь эс туосн күүпд өгх болҗ ор-кипь уусн бәәҗ.

Намрин серүн орхла, хүрм йирин эклдг. Өдринь ке- лчксн—сар үлдсн цаг. Саглриг элгн-саддуднь гиичлүлнә. Гер болһ кедҗ, уульн-дуулад күүкн цагасн хольҗҗахан келәд, ах-дүүһәсн хаһцҗахан медүләд, элгн-садндан көг- ен эк-эцкән даалһад йовдг зөвтә юмн биший.

Хойр-һурвн а>схн нәр болад оркна. Саглр далаһар

сана зовҗах бәәдл һарһжахш. Б’ичк уульсн бәәдл һарһҗаһад, тачкнад инәһәд бәәнә. Нег дсхн үй-ах көвүнәд ирәд нам эс уульҗ өгхләиь, герин эзн бср әмтнәс ич-эд, Саглриг чим>кәд докъялҗ уул-юлв.

Аш сүүлднь, хүр-м ирнә. Хөр һар мөртә залус, махнәрк ачсн хойр тергн герин емн бийд ирәд зогслдна. Хазарин җолач эмәлин өмн бүүргәс таг-яг кеҗ мөрдиг сөөһәд, күлгин хойр өмн көлинь.чөдрләд, чөдриннь һуйинь згмәлин дөрәд төдгләд, цулврарнь негдүлҗ бооһад орк-

цхана.

Күүкд-берәд улс герин үүднә а-мнас авн хүрмин х-ош кү-ртл хойр зелләд зогсад оркҗ. Хүрмин ә-мтн хот-хоолан авад, гер тал һарв. Берәд-күүкд бәрсн болһарн одахсиг цокна. Зәрмнь ташмг-шилвртә, зәрмнь герин унь үүрсн бәәцхәнә. Бүдрн-түгчн, иурһнд татгдсн таласнь хордаҗ өвдкәсиг халун деер медлдән уга хүрмин улс үүд күрч алхлдад, гернн барун бийд чөклн сууцхав.

Нәр хойр сө, хойр өдр болна. Сүл сө, нәр-наад чиләһәд, күү-к буулһх цаг болад ирв. Өрүн өрлә, альхна эрән әрә үзгдм цагла, Бадм нертә арвн нәәмтә көвүн, дөнн бор күлгәр дүүрәд һартха гиҗ зурхачин келсн зәрлгиг

күцәһәд хүрмин уло ниргв. Бор күлг герин зүн үүднд бохчата. Эмәлиң ард арвн нәәмтә Бадм көвүп сууна. Гер

358

дотрас, күүкдәс булаҗ авад, морджах күүкиг оерәд дүүрчәх күүнә һарт бәруләд өгдг йоста юмн. Көвүн күүкиг өргҗ авад/борин эмәлд элкәрнь кевтүлж дүрп, чу гиһәд һарад одх зөвтә. Эврәннь хошин өөр авч ирәд, эврә берин һарт өгхлә, тегәд болад бәәснь тер.

Болв Бадм көвүн мөрн деерән сууһад суупа. Көвүд-

күүкд салд-салд пилдәд цокад чигн бәәнә. Гер дотр берәд күүкдлә керлдәд шуугад бәәцхәнә. Хуучна евәләр болхла, күүкд мордҗах үүрән догран орулҗ авад, берәдт өгл уга бәәдг зөвтә. Ода бас берәд күүкдлә ноол-

дадл бәәцхәнә. Дунднь көк торһн бүшмүдтә мордх күүкн суула. Күүкдиг неҗәд-неҗәдәр авад хая бәәж., берәд көк торһн бүшмтлд күрәд, өргәд һарна. Үүднд күрч йовад долдалсн маштг шар бсрин келсн үг өрүн аһар

эвдж чашкурдҗ доңһдв.

— Энчнь Саглр бишл! — гисн дун дүүрхәр седжәсн

Бадм көвүнә толһад доңһдв. Эдлән Хүрмчәд эп дун күрәд, хадурар хадсн мет «күрд» гиж ун-һав...

Сельсоветин бор ажрһ таалта тавлсн йовна. Нари

көвүн дуран өгсн Сатлр күүкән өрчдәи шахж. теврсн, күцгдл уга Боолст күрх санаһар адһад довтлсн йовна...

Эн хамган санҗ оркад, давсн жирһлдән байрлв. Болв гертән орҗ ирәд, шанаһан түшәд суусн Саглр гергән үзәд, санань зовад, өөрнь одад, ээмәснь арһул өргәд, келв:

— Баһ улс, бийснь учран олх. Бичә зовад 6у.

111

Маңһдуртнь Нарн өрүн өрлә совхозин конторт ирв. Одачн эрт, әмтн ирх болад уга, Зоотехникин кабинетин үүднд ирҗ зогсад, орхв-бәәхв гиҗ санжаһад, үүдинь тоңшулад цокад оркв. «Ортн!»—гнсн үг соцсад, өвгн чаңһур үүд түлкәд орад ирв. Иван Никифорович столыи өөр зогсад, электромашиһәр сахлан хусжаж. Зүн талан эргн, Нарниг үзәд, маасхлзж инэһәд:

— Аав, деегшән һартн, деегшон.

Стул деер кевтсн хувцан авч диван деер тәвәд, өвгиг суухинь сурв. Нарн кабинет дотркиг эргүләд-шинж- ләд оркв. Терзин өөр ик стол, зүн һарг диван, дөрвн стул, нань юмн уга. Диван деер дер көнжл хопр кевтнә. Өвги көвүг өврж хәләв. Чирәнь цәәһод, хойр шанань хавчгдад бәәҗ. Мелмәһәд бәәдг хойр көк нүднь онкиһәд орж оч. Зуг шалдрң шар үснь самлсар болҗ өглго хойр талан әңгрж, асхрҗ шавшв. Заяни бууньхн нурһнь улм маштгрсн болад бәәж. Күргнәннь бәәдл үзҗ оркад, са-

359

нань зовад, элкнь урсад одв. Түүгинь медәд, әәтрүлх

санатаһар, инәмскләд Иван сурв:

— Аав, манахс ямаран бәәнә, а-чнрти эрүл-дорул? Ярлзад, кезәңк кевәрн инәхәр седв, болв түүнәснь

юмн болҗ егсн уга. Өвгн х-эрүцв:

— Ачнрт гем-шалтг уга. Цуһар сән-сэәхн. Ваня, бидн чамла гүвдлдҗ-шуугсп биш, чи манмг яһад шордаҗахмч! Ямаран уданд эн киитн өрәд хонад-түнәд бән

ГМЖ.ӘНӘЧ?

Ивана чирәнь улаһад одв Үүмәд хәрүднь үг келҗ чадҗахш.

— Саглр ча-маг санад үкн гиҗәнә. Нүдндән кезәчн доһлн. нульмста бәәнә,— болҗ өвгн арһул, хамр доран келв.

—Аав, ичр ик хатула,— гиҗ сахлан хусҗасн машиһән ахулад, кевүн келв.

—Хотна залус хоорндан керлдо-цүүгәдл йовсн кг.:н.

Түүгәр аца авад, гөсид-эн уух хот уга, кевтәд амрх орн уга иитәд суухм бишч, ода хәрҗ ир. Чамаг цугтан күлоҗәнәвидн.

— Би чигн танн-г санад бәәвв,— гиҗ Иван келв,— болв Бакурин өөр би одҗ суужнбәәҗ чадш угав. Бийим

дегәд икәр һундач-кв.-

~ Чини кел-сн чик. Бакурин гем. Ода түүгинь тавҗ өгәд эвцлдтн.

— Би болхла, тиигх биләв, Ба1кур талдан ухата йовх

бәәдлтә. Өцклдүр партнн райкомас күи нанла күүндв.

Ик үүл бүрдәҗәхәр зәңглв. Бакур райкомд эмчнн цаас орулҗ өгсн бәәдлта,— гиҗ келәд, Иван хувцан ем-сәд, белн болҗ бедрв.

—Хә, йир. Тинм юмн бәәхнй. Медж. чигн болш уга. Голн. болсн зулас түүмр гүдәһәд оркдг улс бәэдмн.

—Шахгдсн цагт шарх улс олддг юмн бәәж.

—Иигә сууж цәәһссн дутдг болвзгсч, цэәһән одҗ у,— гиҗ өвтн наздлн кэөв.

—Цәәдән одх кергтә,— болж. көвүн зөвшәрв.— Аав, та нанла кергтә йовлт?

—Кергтәв, зуг цәәһән ууҗ ав, тегәд келж өгнәв. Би

үүнд чамаг күләжәнәв,—болж. өагн өрәһәс һарв.

Көвүн конторас һарад йовҗ одв. Нарн.һанздан демср тэмк тәвҗ авад, көк утаһинь деегшән һарһҗ, уха

тунһав. Сәәхн бәәсн улст ямаран аюл харһв гихв! Эс болх юмн деерас ә-мтнд келмҗ болад, анднд үзгдәд бәәнә гидг ямаран зовлң. Бакурин модьрунь орлцжана. Кэөрк Ива-м, яһсн гидгәр эцҗ. Цаглань уух хот уга, кецәлдәд кевтдг орн уга болхла, яах билэ тер’

360

Күүндх үгән өвгн санад суув. Эн төр эндр һарч ирсн юмн биш. Хоша бәасн гурт хойр-һурвн җилд шинҗлә бәотл учрҗ йовх төр. Нарна бригад жил болһн үкр болһнас туһл авч өокҗ өгнә. Эк кбксн туһл намр күртл әв-

ртә гидгәр өснә. Көөлүрнь һазрт улҗад, өвцүһәрн өргмж

болад нрнә. Дүүрәһәд, экәснь салһад авснас авн хавр күртд хот-хоолнь тату болад, хәләцнь му болад, хатад, туһлмуд таг-яг болж, одна. Хаврин хар бальчтта цагт

тиим туһлмуд үзхинь шург нохан б-эәдл һарад, мегдәж хатрлдна. Тиигәд, ескж авсн малан, дала махан айстан

гееһәд хуурнавидн.

Нарн эн туокар бас нег уха ухалсн бәәнә. Энҗл эврә гуртын туһлмудыт бийдән үлдәҗ авад, асрж, һарһх саната. Эврә бригадт эн төр хаһрв. Алешк <авхмн!> —

гиһәд амрад одв. Үлмҗ экләд бас зөвшәрв. Түүнә ухань негн: ик мөнг олзлх. Дәкод, көдлмшннь тоолчкад, хәрү буцҗ зогсв.

Өмннь кеҗ үзәд уга төр. Тер учрар Нарн парторгла селвлцхәр ирж. йовхнь эн болв.

Удл уга Иван орж. 'ирәд, өвтиг кабинетдән дахулҗ орад, столыннь ца одж. сууһад сурв:

—Нарн, келтп, сонсжанав: Нарн бас түүгинь дахад:

—Парторг, танас селвг сурх саната ирләв.

—Келтн, келтн.

Нарн сансн-ухалсан келж өгв. Иваы Никифорович зөвәр уха туңһажаһад келв:

— Миниһәр болхла, та мел чик уха ухалжанат. Үвлд бүрү-туһл мал ик гидгәр эцнә. Тнигәд чигн махнд һундөн күргчкәд өггднә. Тана келсәр болхнь бүрү-һун орхднь махнд мал тарһн-цадхлңгар, күнд-күүргәр өгч бол-

хмн.

—Тним гнж. меднч?

—Сән эсв, чик эсв,— гиҗ Иван твгскв.

—Тии-м болхла, эпжл туһлмудан дорнь үлдәнов. Юн

гиҗ саннач?

—Сән эклц.

—Тиигнәв!

—Тинм болхла, директорт келәд зөвшал авхмн,—• болад, Иван босад һарв. Ардаснь Нарн дахлдв. .

Царңга Салькн ик шар столыннь цаад бийд налхаж сууһад, газет умшҗ бәәнә. Зоотехник үкрч хойр орҗ ирхлә, байрта босад, болв һаран өгл ута кслв:

— Нарн, мана тускар газетд барлад һарһчкҗ.— Га-

зст хәләһәд умшна: «Әвртә гидг хург болв. Совхюзин

директор үр Салькн чеежд эврән товчлгдм, чинр -иктә,

361

идәнь нигт үг келв...» — гиҗ газетән зүн	һартан авад,
барун һарарн һалзн толһаһан иләд келв.	болв	иләрнь
Дирокторин өгтминь йирин меддг улс,
келҗ даосн. Нарна хорнь буслад бәәнә.	Хәрү	вгл уга

бәәҗ чадшгоһан медәд, Нарн өмнәснь жисүлҗ келв:

— Салыкн, чиии санаһар болхнь, хург мана хош дсер биш, мана тускар биш, зуг чини тускар болсн болҗ һарчах кевтә.

— Тегәд кенә туюкар гиж. санлач? Совхоз миний? Мини. Чини гурт мини совхозд бәәнү? Бәәнә. Совхозин ахлачнь кемб? Би! Тиигхлә, кенә тускар болсн хург болҗана? Мини, директор Царңга Салькна тускар!

Иван директорин келсн үг. ооңсад, негл эврән келсн г>дл чирәнь улаҗ, һазр хәләв. Салькн зөвән бийдән авад, цоохр кевс деегүр каакр-жаакр гиҗ йовв. Күнд цогцд даргдҗ полын доск шухтнв. Нарп бууриннь заңгинь меддг күн. Болв мел иигж. иләр бийән илдкх гиҗ санж. бәәсн уга. Бараин сүүләс бичә бәр, бәрсн хөөн бичә тә^ гишң/тәвҗ өгх санан угаһар, к^лсн хөөн келәд авчкс гиҗ санҗана.

— Салькан, сурһульта-эрдмтә, юуна чигн цаадк-наад- кинь медх күнлмч. Юнгад иигәд айстан көөрәд бәәнәч?

—■ Көөрчәнә гинч? Чик үг келюн күн көөрчәх болҗ һарчахмб?

—Яа, эс болх күр бичә кетн,— гиҗ Иван орлцв.— Салькн, бидн тан.тал кергәр ирҗ йовнавдн.

—1011 дала 'кергв, келтн, соңсий. Сән. селвгән танд

өгсв,— болж. дироктор столыннь ард һарч,, хойр һаран

өрчдән -кирсләд, толһаһан гедәлһн, шил' күзүһән тач зопсв.

Иван өвгнә седкл-ухаңдк төр хаһлж, өгв. Сал^»кн соңсҗ оркад, адһм угаҺар столыннь татдгас патгирос авч һал орулҗ татад, уха туңһаҗаһад келв:

—Өмннь тнигж кесн юмн бәәнү?

—Ода деерән уга.

—Тйигхлә, би зөвтә гиҗәнәв. Чи, Иван, района газе-

тәс кү дуудулҗ авад ю бичхинь зааҗ өг. Нарн ман хойрт саак зурган цакулх кергтә болх. Зуг ода үкрин өөр

биш, туһлын өөр. Болҗану?

Нарн инәһәд, һаран сажн:

—Яа, әрлһ цааран, Салькн. Чамла дәкж зуртан цокулшгов.

—Юу!—болҗ директор хәәкрв.— Намаг уга болхла,

кен чамаг уснд күргхм.5!

— Айстан бичә керлдәд-шуугад бәәһит,— болҗ Иваи үгд орлцв:—Эн тер наадна юмн биш, шалһад-шүүһәд,

362

сәәнәрнь кех кергтә. Миииһәр болхла, Нарн Ор1игадарн энжл экләд кеж. үзг. Юн болхинь цааранднь хәлзхмн.

—Кетхә. Нань сурвр бәәнү?— болҗ директор гсдәв.

—Уга,— гиҗ келәд Иван Нарнур нүдән чирмәд, бийән даххинь сурв. Дскъяһинь медәд, Нарн толһаһан нәәхләд, парторгин ардас дахлдв.

Кабинетдән ирәд Иоан:

— Нарн, дала дун-шун угаһар, кехәр седсон күцәтн. Ахлачд күргәд келсн сән болв. Наадкинь бийдән даатн.

•— Эс болх Салькнд өөләд көдлмшән күцәл уга бәәхм биш, кехчкүцәх учр.

Зөвән аасн Нарн һазаран һарх бәәдл һарһад, махлаһан хәрү буулһад, һартан үмгҗәһәд, һазр хәләҗ келв:

— Иван, а Иван! Хәрод, гертән бәәхм болвзгоч? Ивана хоолнь боогдад, ә һарч чадл уга, кесгтән зог-

св. Болв бийән һартан авад арһул келв:

— Ичкевт. Ода деерон ирж чадш угав. Цугтаднь сәәхн менд келтн.

Нарн дәкҗ хәрү холол уга, эргәд һарад йовад одв. Хойр ээмнь хүмгдәд, нурһнь бөгдиһәд, йостаһар көгшрсн бәәдлән үзүлж, Нарна цогц Иванд .цгинжлгдв.

IV

Намр намран үзүләд ирв. Нарн одачн гсрлтә кевтән. һазр зввәр цонаһад бәанә. Болв өрүи асхнднь шир ширдәд, үдләднь хур орад, сөоднь зөвәр зекүн болад бәәнә.

Чиигт девтж җөөлдсн беткин үзүр хазлдад, үкриүд кец давшад һарч йовна. Арднь ут модан өргсн Нарн нег чигн мал алдл уга йовиа. Үкрмүд мөөрлдәд, туһлан хәәж,

хәрү зулхар седнә. Үкрч эвинь олҗ сөргэд, торһад бәәнә. Эндр өрүнәс авн үд күртл көөлдә-татлда бәәж, эхмүдинь дүүрәхәр, туһлмудынь әрә гиҗ салһж. авцхав. Туһлмуднь хашад үлдв, экнрнь—идгт һарч йовхнь эн. Тогтнул-ад малан идүлчкәд, Нарн эн сүл нег иөекн хонгт болсн йовдлын туокар ухална. Орчлн. ора болчкад,

җора. Нарн әрүн цаһан седкл деерәс олнд тусан күргхар седсн. Түүнә цегән ухаг -кесгпь медж чадл уга, күн

болһн эврәһәрн ухалҗ зовлк өгв.

Зәңг соңсад, фермик ахлач Леоннд Павлов директорт

одж. зарһ бәрв. Учрнь иим. Экәснь салһх туһлмуд хәлах исг бригад Павлов бүрдәж. Тер улсан авч одад, туһлмуд йилһхәр седхләнь Нарн эврәһәи келәд, туһлмудан >е егнә. Үн деерәс Павлов керлдж. һацлдна.

Дкректорт ирҗ эврәһән һатлһхар седхләрн биннннь ухалад һарһсн санси ухаһан Нарнд нааж, му нер буу-

. |һпа.

«Туһл авхар үклдәд бәәдгнь, ховдгнн учр,— гиҗ фермин ахлач Салькнд цәәлһнә.—Үкр хәләж авсн мөнгнь баһ болад, туһлтаһинь хәләҗ мөнгнә икинь олхар үклд-

жәх күн».

Салькн, гентки, сана авсар келнә: «Хәрнь иет тним

юмн бәәнә. Тер күргинь хәләхнч, бүүринь ясад йовна. Хадм эикдән олз орулхар, күзүһән сунһҗ йовпа гидг

тер».

Хойр ахлач тиигҗ күүндәд, өвгнә төрт харш болхар

шииднә. Тер заагт үкрчнрин бригадт Үлмҗ аздлв. Өмн күүндхд, мал олн болвчн мөцгнь ик болх гиһәд зөвән өгсн. Дәкәд цагнь болад ирхлә, деерән күн угаһар бәәҗ

болшго болҗ дәврв.

Эднә күчнь ик болад, Нарн районд одж. туһлан бийдән бәрх зөвшәл авад, ода энд туһ.тмудан экәснь салһ-

снь эн.

Өвгн райоид бас нег керг күцәж. Көвүһоп хәәһод, күүнә герт олҗ авад, онцлдҗ күүндәд, үгдан орҗ хәрх бәәдл эс һархлань, ташмгарн ораһад, мөрнәннь соорд суулһҗ аөад гертән ирҗ.

Көвүһән Нарн гертән авч ирдгнь — ирж. Болв жирһл омнк кевтән тиигҗ кезә тогтнхмб? Эн сурвр толһад орҗ сууһад, бурһудад, зовлн болад йовна...

Идгт күрәд, малан сәәнәр цадхҗ авхар, үкрч санач-

рхв. Зуна түүмр шатсн һазрт көк цурв һарчксн цегәрв. Ноһанд орад өлн мал наалдҗ одцхав. Теигр бүркгдәд, хур дуслад ирв. Дарунь, зуна цаг кевтә, үсәрәд цәәһәд,

көл хур асхад оркв.

Бокс һосарн беткин йозур цокҗ чиигинь унһаһад, ни-

гт паарс плащиннь захинь буулһад, хурин каңкнсн үнр

хамрарн тач кииләд, өөдон хәләһәд оркв. Кезәнә болсн нег йовдл нүднднь үзгдсн болад җирс-җирс гиһәд одв...

Бас иим намрин чиигтә-бората едр бәосн, дәәнә көл. Эндр «цаһань», маңһдур «зелүнь» ирдг. Ирсн болһнь дөеглх-даҗрх, тонх-цокх, сән юмп уга. Нег өрүн үдлә, бас иигод үсәрәд хур оржасн цагла байна үкрин ард геңгр-генгр гиҗ эцк көвүн хойр йовла. Эднә шуурха бөс шалвр, кииснд күрдго кирта бор киилг хойр хурт норад, махмудт наалдҗ одсн бәәна. Бөгчилдәд, үкрән хотн тал эргүлхәр йовхла, үкрин өөгәр мөртә улс, күлгүдиннь сән гүүдләр, герәснь суһлҗ 'авад, деегшән өргәд орксн чашкан толһа деерән хүрүләд, хотнур ишкрлдәд

орад ирцхәв.

Эцк көвүн хойр үкрән хайн хотн тал гүүлдиә. Хотна захд күрхлә, иим юмн нүднд үэгдв. Хотна улсиг ик-баһ уга нег герт көөһәд орулчксн, гер болһнд орад, тонул

364

кеҗәцхәнә. Гертәс уутд кеси эд-тавр авч ирад мөрнәннь

һанзһд һанзһлцхана. Энд-тенднь кев-син үзүр үзгднә,

күүкд улсин терлг-цегдгин зах чигн гилнкнә. Зэрмнь дер авч һарад чашкин үзүрәр ирәд, өрвлһ һазрт цацҗ юм хәәнә.

һурвн әвртә гидг залус әмтн бәәсн гер тал ирж. йов-

на. Үүднднь харул болҗ зогсҗасн хойр күүг эргчкәд, тедн герт орҗ одв. Әмтн шуугад-<бәәгәд одв. Үүдн татгдад неҗәдәр әмт һарһв, әәсн, бүлтәсн нүдтә, үснь ар-

васн толһата әмтн тарлдад, гер-герән темцлдв. Ца, гер

дотр, күүкд күүнә дун һаньдглҗ хәәкрв. Дәкәд нег дун чишкв. Удсн уга чирлдәд-цоклдад, күүкд күн һарад ирв.

Хәләи, эцкиннь чирә хумхарад одв. Шин буулһад хойр дола хонад уга шалвта шар бер болҗ һарв. Залуһим бичкн бер, дү көвүнә гергн. Бөдүн хар залу хормаһаснь атхҗ авад, би талан татад авад ирхлә, бер хәрү эргн, чнрәднь нульмад, халхарнь ташад анв. Залу берин хормаһас бәрн боож., барун һарарн чашкан хәәв. Минь эн

цагла батрак өмәрән һаран сарсалһҗ гүүв. Хар залу чашкан һарһҗ. авн, хүрүләд оркв. Батракин толһа деег-

шән өсрсн болчкад, доргшан орад, һазр деер һарарн күн тәвсн әдл суув.

Минь эн цагла бууһин дун һарв, «ура» гиҗ хәәкрсп дун оонсгдв. Мөртә улс адһн-шидгн үкю довтллдад һархар седв. Хойрнь сумнла хар-һҗ, мөрнәсн киисҗ, дөрәднь чиргдв. Ик харнг бичкн күрң мөртә күн хотна

захд күргл уга, күцәд чавчад, барун ээминь белкүсн күртлаь буулһ*.

Ирси улсин зәрмнь банд көөлдәд йовж. одцхав, зәрмнь бууһад хотнд үлдцхәв. Үкрч көвүн өөрдәд хәләв. Махла деерән тавн талта улан од хадсн улс болж һарв.

Батрак үкрчин цогциг хотн дунд тәвәд, хурад ирсн әмтнд улан одта дәәч келҗәнә:

— Өршәңгү ута цаһачудын кесн үүлинь үзтн. Минь эн залу теднд ямаран му һарһсн болхв? һалзу чон мет

йовх улс. Эдниг дархар седсн ул*с Улан Цергт орхмн. Угатьнрин сә хәәсн Улан Цергт хотнас хойр күн мор-

дв. Эцкиннь цогц деер һашудҗ уульҗ кевтсн Нарн, змкәһән зууһад, намчлҗ мөргәд, баячуд-нойдудас өшә-

һән авх андһаран тәвв.

Үгдән күрч Улаи Цергт мордхар седв. Насн баһдв,

арһ уга болв.

Эцк уга, дүүнр баһ, улан махн. Тедниг теткхнь — эләд

ах Нарн болҗ һарв. Тер болад, эцюиннь ормд батрак

болҗ бичкн көвүн энлв.

Үкрч батрак көвүн эцкиннь заясар бәәхтәннь — мух-

365

ла болҗ, чидлтәннь — наадн болҗ йовх бәәсмн. Болв эн Советин йосн хальмг теегәр делгрҗ йовсн цаг. Тер учрар оңюисн хар нудтә шовһр хар көвүг шин йосн өргҗ авад, идәд уга хотынь идүләд, өмсәд уга хувцинь өмокәд, күн болхмч гиһәд сурһуль-эрдм дасхад, баячудын дарңх батрачкам бол гиһәд тәвәд орксн болжана...

...Кезәно болсн йовдл санад көлән хәләв. Гилвр-дал- вр гисн боиос хар һоснднь мелмлзсн цаһан чиг хальтрад хәрү унна, көлнь хүүрә һосн дотран баңрлҗ йовна. Паарс занчд хурин умш тусад, хар-хар гиҗ хәрү ниснә. Ода болхла, өдрин дуусн хур орвчн өвгнә хувцнд ивтрш уга.

V

Асхн күртл хур эс гиив. Салькн ^га номһн хур үсәрәд орҗана. Зупас нааран далаһар чит үзәд уга һазр сорсн кевтә, ивтрәһәд авад буәнә. Зәрм халтр һазрар усн

тогтад, цандг лилвкҗ үзтднә.

Тунсн харңһу цумлад, хойр һал үзгдәд һарад ирв. һалын хеөн машинә ә соңсгдв, удсн уга, хошин өөр ирҗ өндр көк машин зогсад, әмтн бууллдв.

Даву хошмудас хәрҗ йовсн автолавк болҗ һарв. Х-о- шин улс хур-харңһуһар аца авл уга, лавкчин эд хәләҗ, хулд кецхәв.

Хошин бригад бәәх гер хойр өрәтә. Зүн бийдкднь баһчуд шуугв. Барун әңгднь, беш деерән хот буслһсн,

өмнән бәәсн төгрг ширә деер хала шумр шатасн, маштг модн орн деер зәмлн сууһад, Нарн дегтр умшҗана.

үүд татад, ардасн хурин чиг дахулсн, күн орҗ ирв. Шүлтҗ одсн өвгн чикндән аңхрҗ бәәхш. Орҗ ирсн күп көлиннь үзүр иш1кҗ өндлзәд, Нарна умшҗасн дегтр хәләв. Тернь алдр орс шүлгч Михаил 'Лермонтовин «Шүлгүд болн поэм-с» гидг дегтр болҗ һарв. Хоолан ясад ханясна хөөн оч, өвгн дегтрән һартан бәрн бәәҗ, хамр деернь суусн козлдурин деегүр ханясн күүнүр хәләв. Ода ирж кен-янинь оньһад, байрта инәв:

— Кукм, күрәд ирвч! Дегтрт шүлтҗ оркад, кезә орҗ ирсичн медсн угав!

Дулахн хадм эцкиннь дегтр умшдгинь сән меднә. Болв медәтә күн иигҗ дегтрт авгдңа гиҗ санҗ ■бәәсн

у.га.

Нүднәсн козлдуран буулһад, гертнь дүрәд, өвгн келв:

— Яһсн генәртә кевәр бичдг шүлгч бәәсмб! Кедү дәкҗ умшвч бах ханж, өгхш. Эн «Беглец» гидг поэмиг кедү дәкҗ умшсн болхв! Шинәс умшхла, улм сәәхн болж һарна.

366

Сталинградт кесг җил өмн болсн йовдл бердән өвгп

келҗ өгв...

Күчр гидг хату-мөтү дәәнә цаг. Нарна зергләнднь йовсн взвод ңег ик өндр дәәснәс булаҗ.авч. Түүг хәрү авхар немш-фашистнр һурв дәкҗ дәврәд, хәрү көөгдҗ һарв. Дөрвдәд дәврхин өмн тер өндриг деерәснь самолета>с бомб хайҗ, һазрас танкин, товин сумн деер деерән унлдҗ, адрҗ, сиичҗ-буучсмн. Әмд күн биш, әмд хорха үлдш уга болмар аарглҗ давталомн. Тиигчкәд немш дәврхәр босв.

Олн сумн тусад хольврад унсн окоп дотр взводын үлдл һурвна кесн нег хүвнь әрә торсн бәәнә. Әмтн сүрдәд, хәрү цухрх бәәдл һарв. Минь эн цагла взводын өмн бийд коммунист Нарн туульд келгддг баатрин авцар ур-

һад һарад ирнә. «Үүрмүд! «Беглец» кенинь эс меднт? Эвдср һазрасн туула мет зулхар, ээм-ээмән түшәд, хортна емнәс дәврж. орад, эгл җирһлән Төрскндән нерәдий!» Иигҗ келн «намаг дахтн» гиҗ хәәкрн салдс босад, аарглад ирҗ йовсн хортна.емнәс зөрҗ гүүнә. Алдр зөрг үзәд, өөрк улснь бас дахҗ дәврнә. «Ура!» гиҗ хәәкрсн

баатрин дуунас сүрдҗ, хортн хәрү цухрҗ зулңа...

Тер цагт некд-дөң болюнь — шүлг. Хөр һар-җил бол-

чкад хәрү умшсн бийнь әәвлхәһән цокҗ зүркн бульглад, халун цус буслһад, көгшнд чидл орулад, көвүдт зөрг

орулад оркна. Тиим сәәхн юмн — иим сәәхн шүлг...

«Үлү келәд орксн болвзгов?» — гих ухата евгн толһаһан нәәхлҗ мусхлзҗ инәв. Дулахн хадм эщкиннь келсиг

соньысҗ зогсн-зогсад чиңнв.

— Иа, нам тууж. келнәв гиһәд айстан сууҗв, су, амр. Герт юн бәәнә,— болҗ өвгн боюад күгдлзҗ адһв.

Беш деерк хәәснә бүркәс авад оркхла, болҗах махна үнр каңкнад бәәв. Хойр-нег хутхж, оркад, хәрү ирж ор«- дан сууһад, герт болҗах жир<һл келҗ 'өгхиг сурад, -һан-

здан тәм« орулж авад, гедәҗ Нарн йохив.

Дулахн аавдан өгүлсн ачнриннь белг егв.. Цааста демср тәм-к, шаврар кесн .хойр мөр. Аавнь а.чнртан шавр

нухҗ мөрп-темә кедгиг дасхжана. Тер учрарбичкдүдин

белгнь — шавр мөрд.

«Мөрдиг» авад нүднәсн зөвәр тедүхн бәрҗ хәләҗ

бәәһәд, инәһәд өвгн келв:

— Эннь Наташан нухсн шавр. Тер, юңгад гихлә гөрәсн көлтә, һаха толһата. Эннь болхла, Кевлүнә. Амсур

сүүлтә, ик делң чиктә. Бер алн болҗ зогсв:

—Аав, түүгән яһад медвт?

—Кесинь шинҗләд бәәхлә, тиим болҗ һарна.

367

Дулахн эмгпәснь, элгн-саднаснь менд келв. Иваи одачн «кеер хзна, кец дерлә». Бакур мэшиндән сууж. авад өдр сө уга гилтә көдлмштән. Иваниг района улс нкәр шоюдҗ бәәх зәаг ирсн... Зәнгс эн болҗ һарв.

Керүл-цүүгән һарсна хөөн элтн-юадарн Кишгтәд түүг күргцюон учр күүндсн. Тернь ба<с учрта — Кишгтә күнд бәасн, бийднь му болх гисн ухан. Өвгн үг келхар, аман

аиһахар седв, Дулахн өмнәснь тосҗ:

—Аав, әвртә байр манд учрсн бәәнә. Кишгтә кйлән

тач, зөөрнь көвүн болҗ.

—Терлм тер!—гиҗ өвгн байрлв.— Җнрһлм!

—	Җирһлм пинт? Тиим нертә болхмб?	>.
—	Нернь Җирһл болг. .	.

—Өмнәснь нам белдәд авчксн бәәсн брлвэгот? •

—Ики эртәснь бел кеһәд авчксн юмн билә. Кевүп

болвчн, күүкн болвчн Җирһл гидг нер өгхәр седләв. Җнрһл. Я-маран сәәхн нерн, өдгә мана жирһл түүнә нерн

болг.

Өвгн байрта, өрә дотраһур йовдннв. Өмн бәәсн жирһл тоолад, бериннь өөр одҗ тогтнад:

— Кезәнә цэгт күүнә нер-иг хурла зурхач өгдг бәәҗ^

ода би эврән зурхач болжанав. Зееһимм нерн Җирһл болтха!

Иигж ©вгнә байрлсн бас учрта болҗ һарв. Кезәнә угатя күүнә бүл немхлә, ик зовлн болдг бәәҗ. Өдгә цагт бүл немхлә, элдү байр.

Өвгнә бийиннь эврә нернь иигҗ учрсн бәәсмн...

Хаврип нег сәәхн өрүн. Өрүн торһа өөдәп нисж һарад, хәрү киисәд өрк деер җиргнә. Салькн уга, дүң-дү- лә. Орчлң номһн, төвкнүн наласн кевтнә. Минь эн өрү эвдж Сарңга гер талас күүкд күүнә дун соңсгдна: «Ярңгаһас арвт һарч!» .Шин күн төрсиг тиигҗ орчлң меднә.

Күрхдт кезәнә хурла зурхач нер е«гдг бәәсмн. Зурхач нань чигн кесг керг таслдг. К&вүн күүкнд зәңг орулхар седхлә, зурхачд ирх зөвтә. Наснь, нернь харш зс болхла, тегәд зөв өгдт. Харш болҗ одхла, арһ уга. Гиичд одх күн өдрән үзүлх. Харш өдр йовҗ болш уга.

Тер болад, олна зөвт багтад, Сарн көвундән нер өгүлх болна. Бөдүн улст цол уга болад, кер дааһ унулад,.

хотна нег арв һарсн шовһр хар көвү хурлд илгәнә. Өрүн йовсн көвүн, асхн үдлә хәрж ирәд, мөрән тәвч-

кәд, гертән унтж. Сарң көвүг ирхинь күләҗ-күләҗ, цөкрәд, эврән күрч ирнә. Көвүн сернә, сурхла, амнь зууньрсн мет үг келхш. Сурҗ-эрж. ядад, гем ирснд тоолад хәрж одна.

Көвүнә экнь уульн-дуулн сура бәәҗ келүлж авна.

368

Көеүн өрүн үдлә х-урлд ирнә. Өргэсиг зөв эргҗ ирәд, замин ■оөр бәәсн һаснд мөрән уйж. орхад, өмн бийд бәәсн өргәд орж. ирәд, намчлҗ мөргәд, дөрвлҗн деер суусн зурхачас әдс авч, чвклҗ сууҗ. Өмнән-хооран зурхачд ирҗ үзәд уга, геринь болн бийнь үзәд уга көвүн, гер дотрк, гелңгин бийннь шинҗләд, эс медсәр эргүләд хә-

ләһәд бәәнә.

Модн герин өрә зөвар у. Эрснь эрәтә цоохр цаасар

наалһата. Дунднь гишн улан дөрвлҗн улв деер эзн ге-

лң сууна. Өмн бийднь маштг, төтрг шар ширә деер күрд

бәәиә, өөрнь утулң-утулң нәрхн хавсн жодвс делгәтә. Зурхач зөвәр медәтә, халцха толһата, тосн чиихлтсн төгрг хойр халхта, шаҗунь унҗҗ шав-шсн, шар залу болҗ һарна. Ээм деерән кесг дәкҗ эргүлҗ хайсн оркмжинь үгәд: «Иим дала эд айстан үрәжәхинь»,— гих тоолврта

көвүн сууна.

Зурхач зүи һарарн җодв селҗ тәвәд, барун һарарн күрд Эргүләд, хамр доран ном умшад, зөвәр бо-лна. Ноуан чиләһад, альх ташад орк-сн, бигчкн шар манҗ гүүһәд

опад ирнә. Ут улан хувц емссн, чирәнь зөвәр цәәһәд бәәсн манҗ эзнәннь келсн үг соңсад, толһаһан гекнә. Удсн

уга донждта цә авч ирәд, гелңгин шар агч ааһд кеһэд,

цаһан ааһд кевүнд кеҗ өгәд, кевүнә өмн келкәтә тоһш тәвчкәд, һарад йовж одна.

Зурхач зүн һарарн ааһин амнаснь чавчж, авад, барун һар деерән тәвэд, йорала-снь бәрҗ, бичк-бичкәр сорҗ зальгад, зәрлг болна:

— Көвүн, альдасвч, ямр кергәр йовлач?

Ууҗасн цәэһән һазрт тәвәд, көвүн кергән келнә. Санла Сарңгаһас көвүн һарсн, нер түүнд заахиг сурҗ ирсн керг.

—Эк-эцкнь бәәхтәв-ядув? — болҗ зурхач сурж..

—Уга-яду улс,— болж көвүн дахулж.

Зурхач соңсҗ оркад, нүдән аняд, ном умшна. Ю кслснь медгдхш. Түүпәсн босад, талдан җодвс авч ирәд, умшад, һарарн намчлж мөргэд сууна.

Көвүн зөвәр түүгинь соисж оркад, йовсн кергән келнә. Гелк нүдән аняд, дакәд кесг үг келҗ авад һарна, ю кел-снь медгдхш. Бас зөвәр сууж бәәһәд, көвүн келнэ:

— Зурхач, тана зергәс, көвүнә нернь тегәд кен болҗахүб?

Шинкән серсн бәэдлзр, көвүнә өмнәс бүлтәҗ хәләҗ баәһәд, зурхач түтнәд, зәрлг болна.

—Ке-дү дә-ә«кж кел.хмб’ Н-е-ернь Но-оха болтха.

—Тана зергәс, тиим нерн залу күүнд бәәдв’— болҗ ковүн сөрлдв.

•369

— Б-ә-ә-дмн кишго н-о-о-ха! — болж. зерг хәәкрж.

. Дәкҗ үг келхдән эмәһәд, тәвҗ мөргхәр седҗ йовсн арслн мөңгән хавтхасн һарһл уга, гекҗ мөргл уга босад, көвүн һарад йовж одна. Көвүн кеог олн нер меднә. Адуч, Хө.өч, Үкрч гид-г улс бас бәәиә. Болв Ноха гидг нер кө-

вүн соңсад уга.

Эн йовдлыг экдән келәд, көвүн һашурдж. хәәкрнә:

— Көвүндтн Ноха гидг нер өгв гиж эцкднь яһҗ ке-

лхв?.

Көвүнә келсиг оонсҗ .оркад, экнь хәрү өгв:

—Яһлав, зурхач халмһа бәәҗ гидг тер. Халмһа цагтнь.келсн үгнь мёдгддмн биш.

—Ээҗ, телң-хуврг улс орк бас уудв?

— Ичкевт,	килнцтә’үг бичә кел,— болҗ	экнь күр
чиләв.	тер асхн Сарңд одҗ хур:лд юн	болсинь
Көвүнә эк

кслҗ өгнә. Эцк халурхад, әрә һарсн үринь дөөглхәр се-

дсңд һундҗ, келн сууна:	'
— Хурла зурхач маниг нохад‘тоол*сн. Тиим б=иш, би-
дн җирһәд-җиигәд бәәх улсвдн.	Көвүнәнм нерн Нарн

болтха. Күн болһнд кезәчн мандлҗ, тусан күргж, цаһан үүлтә йовтха, хар үүл хаалһднь бичә учртха.

Тиигәд Сарнга ууһн көвүнь Ноха биш, Нарн гидг нер зүүсмн.

Ңарн гидг өвгн хәәснәс мах һарһв. Өөрнь көдлдг улс яаадк өрәһәс орҗ ирцхәв. Төмр тевшт махит тәвәд, ши-

рә төгәләд әмтн суулдв. Дулахн бер сумкасн һарһад, стол деер шнлта әрк тәвҗәнә. Җигрг еһсн бөгләһинь торһл уга һарһад, җиңгл хариг чәркст кеһәд, Нарн өргәд авчана:

— Зееһимм нерн Җирһл болтха. Амулң' өсҗ-босж, аав-ээждән таалвр бол.җ, отг-нутгиннь шивә болҗ, өнрөргн болтха.

«Иөрәл-бүттхә»— гилдәд цуһар идәг эдлнә. Махан идәд шуугж.ахла, лавкч залу орҗ ирәд, шин һарсн.Җирһл залуг йөрәһәд, дәкәд нег шил тәвәд оркв. Удл уга зө-

вәр сән тавта болсн лавкч хәрх болҗ бедрв. Дулахн бер түүг дахҗ йовх болв.

Цугтан һарлдад, лавкчин машкг хаалһднь брулҗ үдшәһәд, үкрчнр хәрү орҗ ирәд, цәәһән чанҗ ниргв. Нарн һанздан һал тәвж. авсн, орн деер&н зәмлҗ сууһад, тәмкин ута пүргүлв. Үлмҗ үкрч зүн һарарн толһаһан түшҗ, төмр орн деер .кецәлдҗ кевтәд, барун һарарн модар шүдән шигшлҗәнә. Алешк көвүн маштг стул деер сун-

сууҗ, өвгнә тэмкйн ута һәәхҗәнә. Үкрч-ин тәмкин утан деегшән һарч цоонград, герин орад күрч тулна. Туульд

370

кслгддг «нег үзүрнь теагрт хадгдсн, наадк үзүрнь һазрт хадгдсн нәрхн улан тоосн»,— гишң болҗ көвүнд медг-

;и». Иигәд амрад суусн цагт өвгн кезәчн тууль-түүк, үзсн-

соңссан келҗ өгнә. «Ода эндр ю келнә»,— гиҗ көвүн еанад, бийән белдәд сонсхар сууна.

Түүг медсн мет, Нар-н өвтн һанзиннь сурул амнасп авад, сахлан илж. оркад эклв:

— Эврә һазрас хортыг һарһҗ ,кө&һәд, фашистнрин

бийсиннь һазрт ирәд, Берлинд өөрдж, йовсн цат.

Өвгн келсн үгдән таалгдад, хойр нүдән негт аняд, пегт секәд, болс-н йовдл келж. өгв.

Түлклдәд зөвәр зогсад орксн һазр болна. Хортна чидл медхд эркн биш <келн> кергтә. «Келнә» чинрнь берк болад, түүг авч ирсн күүнд герой нер өтхмн гиж. командирмүд зар һарһна.

Нарна йовон взвод тер даалһвр сән дурар авна. һурвн өдр, һурвн сө нүдән чирмл уга гилтә нег һазр шинжлнә. Кен-ян бәәхинь, кен ю кедгипь, цугинь медҗ авад, разведчнкүд кел авх санаһар һарна. Кен, кезә ю кехнь цуг эртәснь күүндчкҗ, ил. Ә уга|һар мөлклдәд, цергин өмн бәәсн суңһугиг керчҗ һатлад, тәвәтә бәәсн миниг малтҗ авн ивтрәд, шинҗллһ кеҗәсн траншейд күрч йовхла, немшнр ракет хайҗ һазр илдкнә. Мана дәәчнриг

үзәд, фашнстнр халда һарһна. Ода йилһл уга, дәәчнр дәврәд орна. Гранат хаяд, авто1матар хаһад, салу бәәсн нег бл*индаж салһҗ авад, көвүд орлдна. Түрүн һарч ирсн күүг автоматын хундгар цскҗ унһаһад, амнднь кенчр дүрн Нарн нурһндан үүрәд авна.

Наадкснь халдад әмд һархш. Мөлклдә, чирлдә йовж көвүд эврә һазрт күрәд ирнә. һазрт кевтсн Нарн бәрәна күүһән ШИНЖ.ЛНӘ. Йк овата, бөдүн күн. Давхцад үкж одвзго гйһәд, амнаснь кенчр һарһж. авхар седхлә, эврәһәрн үг келж хәәкрв. Аминь хәрү бөгләд, «келиг» гедргән кевтүләд, бийнь түргүр кевтәд, чирәд һарна. Манз

траншей өөрдсн, дәәчнрин күүндсн күүндвр тодрха сон.-

сгддг болж одсн цагла, «ода мана болвч!» — гиҗ санад босад, траншейүр одрәд орн гиҗ йовсн цатла нсмшщ

генткн минометмүдәр дарадулж хав. Теднә негнь Нар на өөр ирҗ хаһрв. Нарн хавтаһад одна. Утан талрс* хөөн хәләхлә, кел бәргдсн күн сумнла харһх одсн бәә

нә. Мана дәәч үкс босн, өөркән чирәд орад ирнә, тран

шейд «келнә» әмнь һарад бәәв.

—һундлта юмн болҗ,— гиж Аленгк бийән эс бәря

чадв.

—Нер егсн угай?—гиҗ эс итксәр үлмҗ соньмсв.

—«Кели» келж. эс өгхлә, яһад өгх билә. Нернә төл;

37

бидн дәәллдҗ йовсн биш, дала һундл уга билә,— болж Нарн хәрүцв.

—Болвчн, тии.м күчр зовлнгиг үзчкәд, утхин мөргн деер алдна гидг,— болҗ Үлмҗ авгдл уга бәәв.

—Йа, терпь әрлг. Бас нег бо.тсн тууҗ.келҗ өгнәв,—

болад өвгн әәтрүлв.

Унтрсн һанздан шинәс һал тәвҗ авад, Нарн тууҗаи

цааранднь утдхв.

Берлин балһ-сиа захд күрч одсн цаг. Нег кү өмәрән орулҗ тәвх болад, бачм гидгәр офицер күүнә хувцн кергтә болҗана. Йовлһн түргн болсар, юм уйдг мастерской ард үлдсн үчрар, эн төриг әәрмин разведчикүдин комапдир майор Нарнд, ротын парторг күүнд, арһ юундв гиһәд, кеадг болна. Нарн салдс майорт келнә: -

— Эдинь олад өгхнтн, би уяд хәләсв. Болхла—бол-

Тха, эс болхла — бийим бичә гемнтм.

Тним үг соңсад, майор Нарннг авад ик комамдирмүд тал ирнә. үгднв багтад, хувц уйх болад, эд-тавран авад, ик өрәд һанцхарн үлднә.

Өрәл өдр, нег сө уяд, йоста гидг шин офицерок хувц авч ирнә. Әәрмин ик ахлач геңерал салдст күндлт өргнә.

Майор асхн ирәд, өврч Нарнас сурна:

—Альдас иим әвртәһәр уйдг дассмт?

—Баһ цагтан ээҗәсн сурлав,— болна.

—Болв ө танд бәәнә. һарин өөтә күүнәс байнь уга. Нарна зк нертә уяч бәәҗ. Нөг дәкҗ зәәсң күүкн шин

бүшмүд уюлж. Түүгинь уйҗаһад, күцц чиләл уга, күүкд күн кергәрн өөрхн хотнд йовҗ одна. Асхн болсн цагла зәәсң күүкн бүшмүдән авхулна. Элтөрнь ирлдәд уяч

герг хәәҗ нмргнә. Олад авч ирхлә, гергн үнән келҗ

мөргн сегднә. Цаглань керг эс күцәсн гергиг цааҗла ха-

рһулх болна. Уульн-унҗад, өрәл өдрә болзг сурсн гергнд үг огл уга, сбөвңгүд өлкәдҗ даҗрлдна.

һазаһас гүүҗ орҗ ирәд, әрә арв һарсн чөтлг хар Нарн көвүн җдән келнә:

— Баав, зәасң күүкнә бүшмүдиг та өрүнә уяд чиләчксн кевтә блләт.

—Йа, хәәмнь. Дала юмн үлдсн уга билә, дарунь чиләһәд егчкхв,— болҗ гергн болзг сурна.

—Баав, та эндүрҗәнот. Өрүнә чиләчкләт,— гиҗ ке-

ләд көвүн гүүҗ одад, дер дор дүрәтә бәәсн шар торһн бүшмүд өргәд үзүлнә.

Гергн үзәд, үэсән иткхш. Бүш-мүд уята.

— Э, хәәмнь. Нам толһам эргҗ оч. Өрүнә чиләчк-

ләв,— болад гертн зәәсн. күүкнә бүшмүдиг цаһан кенчрт ораҗ элчнрт бэрүлв.

372

Әәмшгтә улс йовҗ одхлаг, көвүһән өвдг деерән суулһҗ авад, семрж. халхаснь үмсәд, бүлән нульмсан арчв. Төр өдрәс авн, көвүнәннь эрдмтә һаринь үзәд, эврәинь нөһән зааж өгдг болсн болҗ һарна.

— Тнигҗ бас пег йовдл болсмн,— гиж Нари келврән

чилэв.

— Танла әдл урн болсн болхнь би иигәд үкрин ард

хатад йов.хн	уга	биләв,— гиҗ Үлмҗ келв.— Ода	нег
лк балһснд	ательс	мод гидг юмнд берк мастер	бәәх

биләв.

—А, хәәмнь, үлмҗ. Дассн да-ссндан гидг. Ик балһснд күлчквчн бәәҗ чадш угав. У аһута теегәс сәәхн к>мн бәәнү? — гиж өвгн хәрүцв.

—Мана Нарн авһ алдр мастер бәәнлм,—болҗ Але-

шк үгд орлцв.— Одахн республикин арһта гисн залус ыана хошт ирж, үлгүр авхларн, үлмҗ, чини кесн-күцәс- пәс үлгүр авхар йовиа гиҗ санвч?

Иигҗ келәд, Алешк көвүн Үлмҗ тал уурта нүднр хәләв. Болһамҗта хойр нүднь өвгпә чирә деер тусад, мандлсн нар үзҗ, маасхлзсн байрта болв.

VI

Хошт биш, гертән унтвчн аав кк эрт боспа. «Хар дүңлә босчкад, юн цаарам-нааран йовад бәәнәч»,— гиҗ одахн Наташа генткн келв. Тернь ач күүкнә бийиннь үг биш, Саглрин келдг үг. Болв Саглр Наташа хойрин келсәр болхш, кезәчн нарна толь тентрт әрә унлһнла серәд, босад, хувцлад авчкна.

Ода бас хувц-хуиран өмсәд, көлиннь үзүрәр цемцҗ ишкәд, күүкд унтҗ кевтсн өрәһәр орҗ ирв. Наташа көнҗлән тиирәд шивчкәд, барун һаран өргнәннь дор тәвсн унтж кевтнә. Кевлүн хучаһан толһа деерән татсн, залу күн болад хорҗниад бәәнә. Аав байрта, залу -күүнә хучаһинь ясж, толһаһинь илчкәд, Наташаг көнҗләрнь

хучад, өрә дотркинь нгинҗлиә.

Эрст дүуҗләтә ик цаһан самолет бәонә. Өндр хар крана өөр хурдн хар машин загсҗана. Эн наадһасин цаад булн. бүкл адуһар дүүрч. Тоһстн күзүтә теркә бор аҗрһ, гөрәсп көлтә, туула ташата, амсур сүүлнь салькнд саадглсн, алд делнь һазрт шавшсн алтн зеерд гүүдиг ээрч тогтнулсн йовна.

Уул болсн улан-улан үкрмүд, кесг зүсн анс бас бәәнә. Ик чикән делдилһсн элҗгн чигн өвс идж. йовхнь үзг-

дно.

Эн цуг шаврар, модар кесн наадһас. Кесн урнь — аав Нарн. Мал-аигин зүүд ачнрин ааван дураһад кеснь

373

чигн бәәнә. Түүг йилһнә гисн ик дала хатутөр бмш. Минь эн өрәсн чиктә туула Наташан һара цаа*сн. Лавиннь өөр сууһад шавр нухж бәәһәд, нег чикнднь цэг күрт;1 уга үлдәчксн, тер кевтән бәәһо. Хөөннь келһхәр седхлә, Наташа хэрүцсмп: «Аав, өрәсл чиктә туула бәәдгов?»

«Үвл догшн болад, көлдэд унҗ эс одсн болхнь»,— гисн

хәрү соңсад, альхан ташж. бииләд, әрә чикнә хулх немәд, күүкн тиигхд келж: «Аав, тинм болхла, көлдәд пег чикнь унҗ одсн болтха».

Тиигәд өрәсн ч-иктә үлдсн геегин әәмтхә бор аң болҗ бәәнә. Бас тер к®к чон... Эннь Кевлүнә нухсн шавр. Үкр толһата, ноха чиктә, һаха һуйта, мегдәсн гестә чон.болҗ һарч. Кевлүн чюн гих юм үзәд уга. Аавин келәр болхла, кезәнә чон писн аң сольвлдад йюаад бәәдг боәж. Мал биш, өлн цаттан, күүнүр чигн дәврдг заңта болна. Хөөңд орхларп, бэрсән идәд сул уга, бахлурдад-бахлурдад хаяд йовдг авъяста чнгн. «Нег хө мдхэр, хөрн хө шавтанав»,— гиҗ чон келдг -бәәж. Малд ик хор күргдг учрар, адуч-хеөчнр анһучла баож. чонын уңг-тохминь таслҗ йовхнь эн болҗ һарчана.

Кевлүн аавин келврәр чоныг медхәс биш, нүдәрн үзәд уга. Шавр авад, нуххар седхлә, толһань 1саак улан үкрин болҗ одна, чикнь Барг гидг кичгин, һуйнь бордҗаюн һахан кичгин болад һарч ирнә. Зуг геоинь дотран татгдсн, мегдәсәр кеҗ. «Эннь яһад иимв?» — гиҗ аавмг сурхла, Кевлүн ии>м хәрү өглә: «Кеер йовх чов кезәчн өлн болх. Ма>на Баргт ээҗ хот өгнә, чонд ээҗ бәахш,

кен хот өгәд суух билэ!»

Бакурин, Кишгтән чигн нух-мр шаврмуд бәәдг болх. Болв ик зунь өвгпә бийиннь кесн юмн. 1 ертән ачнрта-

һан суувчн, кеер малд йоввч<н, хоштан амрад кевтвчн, ке-

зә чигн Нарна һара.с шавр, модна тасрха хөөһхш. Хурц тоңһргарн хусҗ ямаран читн моднас ямана ишк, мөрн ялмн нань чигн кесг юм ©вгн кеҗ һарһна. Тер олнас арһта тоотынь ачнртан белтлнә.

Ачнран, теднә нааддг наадһасинь хәләһәд зөвәр сууҗ оркад, емнк ирсн кевтән көлиинь үзүрәр ишкәд өрәһос һарв. һаза һарад ирхлә, серүн аһар кацкнв. Уульнцд күн уга. Намр дахад буусн ноһана чиг сәәхн күүкнә чикнә аигхт шавшсн сувсн сиик болж мелмлзнә.

Орчлң төвкнүн, тагчг. Үләх салькн уга, шатах нарн уга. Цегән аһар чееҗәр орад, бий сергәһод, баһ цагар гиигрүләд оркв.

Өвгн уульнцар йовад, совхоэин дуид бааси модта паркар орад ирв. Өндр ширә деер ор һанцхи күн зогсжана

374

һартх гранатан толһа деерән хүрүлж, һазр-усан хортнас харсж, өдр сө уга шивә болҗ бәәхнь эн.

Энт—Эрднь бааТрт тәвсн бум-б. Эрднь эврә хотна, давсн дәәнд, Тен. һол деер, алдтр баатр йовдл һарһсн көвүн. Совхоз десрән бумб тәвх болҗ олн күүндәд, кех кү хэәхлә, олдсн биш. Тиигәд олн цөкрҗ йовсн цагла, Нарн эврә сән дурар моцһл шаврар кесп бумб'үзүлсмн. Оляд тернь таасгдад, цөөһәр цутхгдҗ, тәвгдсн болдг.

Ода баатр Эрднин бәәдл үзҗ оркад, түүпә дүрс һарһҗ цаһан шавр нухж. бәәхдән ямаран уха ухалснь өвгнә нүднднь үзгдод одв.

....1942 җкл. Тен. һолын 1көвә. Ңемшин шар церг ниргәд.орҗ йов.х цаг. Олар йовх омгта церг өмннь һазран харсҗ аогссн улан Цергин дәәчңрит каалад хайчисн. Олна—олн, икин — ик. Эрднь цө цоолдт ут иштә бууһа- рн-це. ярндгта дөрвн машиг шатаһад, түүнәс һарч зулсн улоинь автрматар хаҗ әмвднь күрв. Ашсүулднь, сумнь чиләд, зүн һартан шавта, һанцхн гранатта үлднә. Минь эн цагла хортн ом-г авч дәврҗ орна. Өөрдхҗ рркад, өндәҗ •босад, баатр чиирг цогцан дәәснд бардмнад, аарглад бәрҗ авхар ниртҗ йовхлань гранатан хайж хаһлад. эврән.әмәрн һарутад, арв һар хортыт авн одсн баатр болҗана... Ода тер кевтән, үлдон һанцхн гранатан хайж. хортңа әм таслхар хүрүлҗ Эрднь зогсжана...

Бумбиг төмрт цутхад авч ирэд тәвснә хеөн кесг зурачнр ирҗ хәләһәд, урчд икәр ханлт өргсн болдг. Санҗиң Ңикит, реопубликин нертә зурач эврән б.ийәрн црҗ

хәләһәд, Нарциг зурач улоин нерндорулхар седсн бнйнь,

Нарн түүг эс авсмн.

Үкрчин ухани булгас һарсн төмр Эрднь-Баатр отгнутган ода чигн, оньдинд харса.

Йова-*йовҗ Нари совхозин конторур орад ирн. Иван босчксн ор-дерән хураҗаҗ. -Хойр шана-нь хдвчгдҗ оч, -шар сахлнь зөвәр урһад бәәҗ. фвтн үзж оркад, дотран санв. Юн гидг юмн деерәс иим сэәхң^залу ‘зцвад 'сууна гихв? Донта күүнә һарһсн эс бол-х йовдл, түүг ухата күн бийнь меддм бишв? «Дегәд керюү бийән бардгг деглә гер

өркән бардг».

Өвгн иим уха ухалж суув. Өмн болсн йовдл Нарн меднә. Хәрҗ ирснә .маңһдуртнь 6а!кур Иван тал оч гемән

эрсн. Иван геминь тәвҗ өгч, болв гергнә зәнг медл уга хәрҗ ирдг арһ уга болж. һарчана.

Кинттәг көлән татхд Иван Мооква орад тав хонад ирлә. Чинән тату, нмлхтә күн, өмннь күнд цаглань бас

375

харм төрод эврә бәәдлән келҗ чадсн уга. Болв хәрү 'ирәд, кесг-кесг уха ухалад, келл-зәнглл уга бәәҗ болшгог медәд, цугинь илднь бичәд гергндән бичг илгәһәд орксн, ода күләҗ суух күн.

Эн тускнь медгднә. Болв өцклдүр асхн болсп зәнг өвгнд күрәд уга билә. Малас ора ирсн, күүилә харһад

уга.

Бакурин үлдәсн эрлһ эврә төрән хаһлҗ. Райкомас әмтн ирж. одажиг шалһҗ-шүүҗ хәләҗ. Түүнә хөөн хург болма. Күүнә эрәнь дотрнь, моһан эрәнь һазань гидг. Өмн цагт наадад-инәһәд йовдт улеин зәрмнь цаадкнаадхинь, чик-хаҗһринь йил1һл уга бий-бийэрн бухлдв.. Тер дотр Салькн сансан келҗ авв. Күн болһпа күүкд ул- сур-дәврдг, ичртән ишкә халсн, хадм эцктән ик мөнг олзлх эвинь хәәсн, күүнд тус күргдго, бийдән бака-д авчкдг кишго күн болҗ һарчана. Түүг Леонид Павлов бас

дахв.

■ Хойр нүр боллдад, кеюгтән яргад керлдҗ оркад, һарөрглдән болв. Негхн күүнә һар үлү болад, Иваниг парторгаснь һарһад, партин халхар шоодвр өгәд зогсаҗ.

Эн хамгиг ахрар өвгнд цәәлһҗ ©гәд, Иван саначрхв. Нарна дотр бийнь хү болҗ догдлв. Элгн-садн улс хоорндан тар-тур гилдсиг эңдән догдлсн түүмр болһҗ дөгә-

нә гидг ик хаҗһр. Ухата улс түүг яһад эс меддг болхв? Өвгн дотран цунцхад бәәв, соисхҗ үг келси уга. Бийән бәрәд, гер талан хәрҗ ирхиг сурв. Залу толһаһан зәә-

лод, йовш угаһан медүлв.

Гертән хәрж ирәд Наташа Саглр хойриг үзв. Кевлүп сурһульдан оч, Дулахн — көдл1мштән. Көгши бичкн хойр'

Нарниг «сүндлҗ, сахньцхав. Наташа «адуһан» үзүлхәр ааван һараснь көтлв, Сатлр сән жвөлн җомба тәвҗ адһв. Дотрк бәәдлән Нарн медүлж бэәхмн уга. Бичкн Наташа түүг медш уга. Зуг нүднә хәләцәрнь кирцәд, Саглр өвгнә өрчд юн болҗахиг сәәхн медҗәнә.

Хот-хоәлан ууҗ төпсәд, Наташаг һарһҗ ■наадулад,. Саглр Нарнас юн болҗахинь сурв. Өвгн цәәлһҗ өгәдг гер дотраһур йовдннв. Наташа һазаһас байрта гүүһәд ■орж ирв. Ардаснь Кевлүн ахта сурһулин тавн-зурһан көвүд-күүкд, кеерәд орксн, дахлдн ирцхәв.

Күзүндә.н ула-н галстук зүүсн агц хар үстә, альмн үлан чнрәтә күүкн өвгнә өмн зогсад, барун һаран толһа деерән дайлҗ салют өгәд <келв:

— Нарн авһ! Школын олн сурһульчнр, багшнр таниг ирҗ. ши-н школ секхиг сурҗана.

Нарн босад, сахлан ясад, эмгн талаи нүдәп чирмәд аселв:

373

—Сурһульчнр! Ленинә партин керг күцэхд белн

=болтн!

—Кезәчи белн!— болҗ дегң хәрү өгцхәв.

Эн болад, өөрән ачан дахулсн, Наташан һартаснь

көтлсн Нарн школ темцәд һарв.

Ингҗ сурһул'ин баһчуд ирҗ сурдгнь бас орта. Өмннь бәәсн нег давхр школын өөр әвртә гидг хойр давхр цаһан гер бәрсн бәәнә. Шинкән бәргдәд дуусгдсн, эндр эздүднь эклҗ орн гиҗәх гер.

Тосхад дуусҗ йовад, дотрк ширдәр бәрмтг болсмн. Ширнь бәәх, зуг ширдәчнр уга болҗана. Ирх урчудыг күләхлә, сурһулин җил эклтл дуусгдшго болв.

Эн зәңг соңсад, Нарн бәәҗ чадл уга, халурхад һарад ирнә. Өөрән сурһулин көвүд авад, тедниг дасхн бәәж, геркг ширднә. Удл уга, үүд-терэинь шнрдх биш, ик өндр залын эрсинь зургар саэхрүлҗ кеһэд, школын тосхлт төгегдсмн.

Тегәд чигн хурсн улс өвгит өөрдәд ирхлә, альх таш-

цхав, школын оркестр айс цскҗ угтв. Байрлж, уласн чирәтә Нарнд школын ахлач хәәч һартнь бәрүлв. Өмнәп татата улан торһн таомнг керчәд, школ эклв гих дскъя -ввгн згв.

Сурһульчнр багшнрнннь һардврта цецн сәәхн дуута

өөгүр һарад, герүр орад бәәнә. Нарнд эдн, 1945 җилд

Берлнн балһснд мана дэәч полкс динлврмн ик байрт оч йовх, Бранденбургск ворота гидг һазрур ард-ардасн орлдсп болж медгдв.

«Даәнәс бичә болтха! Ачнрм шин школдан сууж, номдан шнлтх болтха!» — гиж, дотран өвгн йөрәл тәвв.

ТН

Тег эндән ик цаһан к&нҗләр бүркәтә. Дор цаһан, дсср цаһан. Энгин цаһанд харлҗ Нарна үвлзи үзгднә. Ут сара, хар шарлҗар бәрсн төгрг бас. Өмн бийднь тоссхар

бүркәтә шавр гер — үвлзңгнь эн.

Басин барун бийд бөдүн үкр хот иджанә. Зүн бийднь ут-ут онһц эргәд, бүрүс зопсжана. Зөаор тедүхи бәәсп 'толһан цааһас тасрад цар зүүсн цан снлос ачсн аашпа. Түүнә үнр авч, бүрүс сөңкәлдәд, цанэн вмиәс һарч гүүлдв. Цариг Нарн көтлҗ йовна, Үлмҗ силос деерәс тссҗ ирсн бүрүсиг толһа!һарнь бииләр цокҗ хөрнә.

Дерәлдүләд тәвсн оңһцин өөгүр өөрдҗ ирәд, үлмж

биилән булхулҗ силос өргҗ авад онһцд хайе. Бүрүс тө-

голҗ, тогтнҗ хотдан ор<в.

Өрәлинь хайҗ оркад, үлмҗ оңклҗ, цар көтлҗ йовсн күүнд келв:

377

— Арһулдыт. Невчк амрч авнзв.

Өвгн хәрү эргн, алң болҗ царан зогсав. Өмн.к терги.г Нарн бийнь хайсн, ода Үлмж.ин селгән бәәсмн. Бууриинь заң меддг күн, дун-шун угаһар тергн деер һарад, көвүно биил авч дөн. болхар седв. Улмҗ тохаһарн түлкж. оркад, биилән силост шааҗ орулв.

Өвгн түүнлә үгцсн уга. Цанас бууһад, хәрү ирҗ цараи көндәв. Эн бас учрта. Одахн хойр баһ малчнр хоо-

рндан керлдәд үкж одн гиҗ.

Ик үкрт бвс товж, өгчкөд, Алешк Үлмҗ хойр силос

авч ирәд, бүрүсин оңһцд тәвҗ йовад, Үлмҗ әңклҗ зог-

сад, амндан-орсарл ах үкрчән му келнә. Ик мөңг авх са- на-һар ховдглад, хонр гурт хәләһә бәәҗ деернь немҗ кү авл уга бәәнә гиж. гемшәв. Тернь баһ, ялчнран зарчкад, энд-тенд йовад йов-на болад, кесг келх-келшго үг келәд, адрсн юмн. Алешк экләд ю келҗәхиг медсн уга.

Дәкәд медчкәд халурхж. авһ Нарниг харсҗ. Сөөднь өвгн үкр манңа, баһчуд дурндан уптна. Өдртнь бас чидләрн көдлнә. Бас дотрк шег хурах, хамхрсн-хаһрсн хамгинь.

ясх, бөглх, кедү керг бәәнә!

Түуг медл уга айстан хәәкрсн Үлмҗлә Алешк мейәркж. зо1гсна. Намра, туһлмуд ши-н йилһхд, хот өгдго, хәрүлдг цатт деернь кү немж. авх-м гихлә, Үлмҗ һар-көлән СӘВҖ; һаньдтлҗ, ик мөнгнд күрхәр, өгтмнж. бәәсмн. Ода невчк көдлмш догшн болад ирхлә, хәрү цокҗ, өвгиг темшзснднь Алеша и>к гидгәр һуидв.

—Келсн үгән хәрү ав,— болҗ Алеша нәрхн дууһарп хәөкрв.

—Нанд зака өгх чи юн биләч?— болж Үлмж. инәм-

склв.

— Нарн авһин ч-игчхәд күршго бийчнь неринь көөдхәр седнәч. Үгән хәрү ав гинәв,— болҗ көвүн һаньдглв.

—■ Хойр бухин хоор-нд чини	юунчв,— болад Үлмҗ
хольҗхар седв.	хәрү ав. Э=с авхлачы...
— һурвдад келҗәнәв, үгән
ах билә гиж хәләхи угав.

Эн болад, халҗ одсн көвүн хәврһдәи бәәсн биил шүү-

рәд ав!в. Эднә үг соносн өвгн һарч ирәд, хоорпднь орҗ,

әрә гиҗ хаһцулҗ авв.

Түүнәс нааран ода күртл хойр нөкд меткәтә бәәлдә.

Алеша совхоз орад, асхн болдг школдан йовҗ одсн, хоюрн көдлҗәснь эн. Тегәд чигн Үлмҗин бизһнь күрчәснь эн.

Силосан тәвҗ дуусад, цанан герин өөр зогсаһад, герт орад, дөрвдгч үкрчән дахулҗ авад, өвгн силос бәәсн

378

һазр хәләһәд һарв. Терг даххар седсн Үлмҗиг үкр сөрг

гиҗ үлдәв.

Хотынь өгәд, малап хашад орулчкад, гертән ирәд, һалан түләд, хотан кеһәд ууһад ч’иләҗ бәәхлә, Алешка хәрҗ ирв. Наснь әрә арвн долата, көдлн бәәҗ, а-схнд ордг школд сурна. Эн цата баһчуд иим: сурһульта/эрдмтә,

идхтә, уухта — хөвтәл улс.

Геснь өл-ссн көвүн һуйрдсн мах яһж идҗәхиг шинҗләд, һанзасн көк ута деегшән һарһад суусн ©вгнд, өмн

цагт болсн йовдл сангдв.

...Сурһуль сурх цаг Нарнд күртсн уга. Тавн класс чиләсн цаглань колхоз-совхоз тосхлһн эклв. Кулак улсни тохминь таслх зөвнь ирв. Тер цагт бийдән зөв сурһульта Нарп барун сәордән пистул зүүсн, баячудын хортп болсн, батракүдын иньг болсн батрачкомд көдлв. Сельсоветин хурдн’ бор аҗрһар өдрит одр гилго, сөөг сө гилго, теегт йовҗ байн-нойп гидгүдииь шигжннүлж. йовад, халһад үкҗ одн гисн болдг. Нег асхн бүрүллә гүн һолын экәр эргәд һарч йовхлань бууһин ә һарна. Түрүн сүмн чикнә хуухар шүрглдэд гишң шуугад давв.^Хурдн борнг бухад һарлһнла, хойрдгч сумн зүн һуйин махар

орад-һарад одсн, улан цусан асхсн залу болжана. Улана йосна төлә улан цусан асхснднь темдглҗ, хөө-

тк хавртнь Нарниг Ленинә партин зер-гләнд орулж. ав-

смн.

Түүнә хеөн сельсоветнн-ахла-ч, к-олхозии ахла-ч болҗ

йовад, хойр җилә курст орад, МТС-им директор көдлж.

йовад, дәәнд одсн...

Дән чилжасн. Берлин балһснд болҗасн бәрлдән. Ут модар толһаһарнь цоксн болна, ухан-.сегәһән г,еенә. Та-

лын полкин эмчнр олҗ авад, шавинь боона. Сергәд хәлэхлә, хавтхднь цааснь, зүрки деерк даһмд йрвсн. партбилет күртд уга болж һарна. Түүнә хөөн кесг сардан хол-өөр госпиталь кедсн. Келси үг әмтн иткл уга, көөл- дҗ-кеөлдж алькасньчн уга хоосн үлдси залу...

...Маңһдур өрүнь тракторар чирсн хойр цапта фермин ахлач Леонид Павлов хошт ирв. Эдно. бара үзәд, Нарн

сиинцд бәәсн биилән бәрн һарч ирв.

Змн йовсн тракторас һәрәдж. Паолов буув. товчинь тәәлчксн цаһан девлин хойр х-орма.җмлк болҗ делсв. Чис улан чирәтә маңхһр шар толһ-ань ахрцр бүдүн күзүнлә ниилҗ теңгр хә.тәсн йовна.

Эс. меддг күн чироһинь узчкәд «зөвәр сән тавта йовх күнҗ» гиҗ санхмн. Одахн бас’ нег йовдл болж. Района ахлач совхюзд ирчкәд, Павловиг үзчкәд уурлад алн гиҗ. «һал ©дрәр, -көдлмшиң. цагт әрк.уучкад йовад -.йовдг

379

яһсн седкл уга күмтә?» — болна. Зуг өөрнь бәәсн улс цәәлһҗ өгәд, ахлачиг ичәҗ.

Бас н&г өөр совхозин шин дирөктор зооте.хиик Ивап«- ла харһчкад келио:

—Ой, тер управляющан хөрҗ авхнтн.

—Яһна?

—Өдр сө уга согту йовна. Одахн мапа совхозас һур-

вн өдр тәрәнә эк зөөв, кезочп согту. Яһсн муульта юмб>

тертн!

Иван цәәлһҗ өгәд, хоюрн өдр.ин дуусн инәлдцхәж.

Элкән көштл инәҗ оркад, директор иткл уга хәрү сурҗ::

—Тиим гнҗ үнәр келвч?

—Үнәр.

—Ха, йир,— болҗ алмацҗ зогсж.

Нарн эврәннь ахлачан йирдан 'меддг. Чис улан чирәтә болдг болвчн, эрүл йовхинь медпә. Өвгиг өөрдәд ирх-- лә, мендлж. һаран өгл уга, өөр йовсн улстан Павлов:

—Үкс гиҗ йовад тер силосас ачтн.

—Юн болҗ йовхм?—болҗ Нарн сурна.

—Танас өрәл силоситн авчанавдн.

—Авчанавдн гнсн?

—Талыя хошмудур авчанавдн.

—Мана мал яахмб?

—Танд чигв күртх.

—Уга, би үвлин найнд малыннь хот тараһад өгад'

сууж чадш угав.

—Өгч чадш угав гисн?

—Эврә туртд күрш уга.

Эн фермд би эз-мб. ААини келсн үг— зәрлг.

—Болшго.

—Болх!

Хойр залу мейәрклдж зогсв. Намра хош-хош болһар» малыннь хотынь хуваһад өгчксн юмн. Болв зәрмнь ик эртәс, малдан ндг идүлл уга, хоты-нь тзвҗ ө/гәд гертәп амр-таварн сууһа бәәж. хот-хоолар хоршаһад хайчисн болжана. Теднә мөрнь ода гүүҗәпә. Әрвләд, һазр идүләд, болмар хотлад бәосн улсин хоршул-синь тасчад авх. болж. һарчана.

Нарна һацлдхнь бас бәәнә. Ирәд, ^өвинь келәд сурсн болхла, бас онстан. Ирҗ бун, күүг 1күүнд зе тоолад, хәәкрәд, заквр өгәд бәәхләнь, бас цеснь бүлтрҗ одн гив.

Нам нег дәкж иигәд ирҗ йовсн болвчн гем уга бәәж. Өдр болһн эн — энд-тендәс тер<гд, цан ирлднә, ачад һа*- рад бәәцхәнә.

Мейәрклҗ зогссн хойр залун өөр иоҗ бичкн хар ма-

380

шин зогсв. Түүнәс зоотехник Иван бууж ирәд, һар авч

мендлв. Залус ду тасрж, ә уга зогслдв.

Тракторта цанмуд үзәд, юн болҗ бәәхинь тааҗ медәд, Иван Павловас сурв:

—Эндәс силос одачн зөөһәвт?

—Эдичп тараһад хайжана,—болж Нарн үгд орл-

цв,— өвсн чигн, силос чигн чилҗәнә, Эн дала малан яахар бәәхмт!

—4>и һанцарн сән болад бәәх, наадкснь үкәд-үрәд бәәснь керг уга юмб!— болҗ Павлов хәәкрв.

—Яһад үкҗ бәәхмб?—болҗ Нарн һацлдв.— Өвсн,

силос манла әдл билә. Намра маниг идт иддг цагт зәр-

мнь хеөндән өвс тәвҗ өгчкәд, көлән термд цахлчкад унтад кевтдг билә. Малыннь хот әргвлсн бидн гемтә бол-

җахмб?

Дәкн хойр залу яргҗ авад һарв. Иван һаран өргад,

залусиг хөрв.

— Тиим биш,— гнж. эн эклв.— Нарн, та ода эн хойр цанинь ачулчктн. Ирсн улс хоосар хәрүлҗ бо.тш уга. Та,

Павлов, зөөтхә гисн һазрас зөөтн.

Павловин бизһнь -күрч бәәнә. Болв бийән татад ду һарсн уга. Өөрк фермәс силос автха гих цаас совхозин конторас эм авла. Зуг тер һазрнь зөвәр ууҗм. Өерхнәрнь өвгнәһәс зөөхәр седж. бәәсн күн. Түүгинь бас медәд, Иван келв:

— Нарна хошт хюйр гурт бәәхиг бичә марттн. Дәкәд, туһлмудыг үвлә иагт сәәнар асрад, өслтнь сән болтха гиһәд сансн юмн биший. Терүг бас мартхм биш. Маң-

һдурас авн машид олар илгәнәв, дандхн угат, заасн һаз-

расн зөөтн.

Зөвтә үг келхлә, зүркн хандг, зөв махла өмсхлә, толһа хандг. Иигҗ келәд, өвгн бнилән эзм дерән тәвәд, цанмуд дахулад һарв.

Иван Павлов хойр ю-бис күүндәд, хашад бәәсп мал одҗ хәләв. Бүрүс тарһн-цадхлн. Ут оңһцд эрднь-ишәһәр кесн силос бәәнә. Өөрдәд ирхлә, альмна үнр каңкнв. Бүрүс зәрмнь хот идҗ бәәнә, зәрмнь кевлһән кевсн зузан солсм деер кевтцхәнә.

Зоотехник дахулҗ ирсн улсан дуудҗ а>вад, мал дүүжлдг машиг ясад, тилгән оддг нәрхн хол-шивән цас а®ч хаюлад, бүрүсиг неҗәдәр дүүҗлҗ, яһҗ өсҗ йовхинь хә-

ләхәр седҗ белдв.

Эдн бүрүл күртл көдлцхәв. Павлов бас соньмсҗ хәләв. Бүрү болһн арвад-арвн тавад килограмм эн сардан ессн болҗ һарна. Минь ода ирҗ зн кгргин ачинь ферхин ахлач медв. һазаһан эс келдг болв чигн, дотран

381