XIII

Козлдур ик столыннь ард сууна. Үүнә емн цаһан цаа-

сн, улан карандаш кевтнә. Зөвәр олн-әмтн хурсн бәәнә. Парвляпа хург кегдҗәнә. Минь ода келәд Бокта үгән чиләв. Энҗл өмн җилмүдәс ондан. Арвн миңһн гектар эмнгһазр шинәс хаһлгдхмн: тавн минһн хаврар тәргдх, тавн-^-намрар. Ниднә ик гиҗәсн— цуг бийнь хойр миңһн га һазр хаһлгдж, тәргдсн. Тәрх экн олдхмн, зуг колх хозин-көдлмш хойр дамар икдн гиҗәнә. Нидн тәрәнә ут тонь тавн миңһн бәәсн, энҗл хойр холван ик. Тавхн шин трактор немсн, нань немр уга. Тиигхлә, трактор болһн хойр дам сәәнәр көдлгдх зөвтэ. Дәкәд машин-тергн, кесг күн кергтә.

Зуг хаврин көдлмшт белдлһн ик хашңгар йовҗ йовна. Трактормудын өрәлнь одачн ясгдад уга, ясгдснь үвлин дуусн өвс-тоос зөөһәд көдлә, тэрэнә көдлмш эклтл басл

хәләвр-ясвр кергтә болҗ һарн гиҗәнә.

Иигәд келәд дуусҗ йовтл, телефон җиңнв. Козлдур үкс авн, чикндән шахад:

— Соңсҗанав. Мен-мөн, Козлдурв’ Менд бәнт, хург

кеҗәнәвдн. Э-э, хаврин тәрәнд белдврип туокар. Хо-мһл гинт? (Труб.кан һарарн халхлад). Хомһл кедү зөөгдлә, Бокта?- Хойр миңһн тонн. Зура кедү процент гинт? (Зура кедү күцҗ, хәләлч). Дөчн маәмн процент зеөнәвидн, күцәхвидн, тра-ктормуд цугтан яюврт бәәнә. Э-э. цагтнь күцәхвидн. Түрүн кеҗәх юмн биш, күнд, медә бәәнәвидн. Болв чидлән әрвлхн угавидн.

Телефоһан тәвәд, Козлдур келв:

—Райком дәкн-дәкн сергәҗ бәәнә. Дала әдл зура авчксн арһ уга, хәрү цухрж болш уга. Яһад болвчн, үкәдтасрад брлвчн, даалһвран күцәх керг. Бокта чиләвч?

—Чиләв.

.—; Нә, ах механик, Садмн, чи кел,— гиж, Козлдур хәрү гедәв.

Садмн, дөч һарсн нимтн шар залу, босад, эвтәкн эгц сахлап үмгәд эклв:

— Амарн келчксн күцж, оддг юмн гиж, зәрмнь санна. А-мн үгәр биш, кергәр, күцц-кегдсәрнь, көдлмшнн ашар авч хәләх кергтә. Әмт бутхачад, «эмнг һазр хаһлхм!» гиһәд хәәкрә бәәҗ Бокта маниг йлн гиҗәнә. Бүкл арвн мицһн' га һазр хаһлҗ тәрх кергтә. Болв тавхн трактор немгдв. Машин угаһар кен түүг кеҗ күцәхмб?

— Трактор болһнд хошад күн көдлдгәр кехмн,— болҗ Бокта келв,—Трактормуд хара зогсад бәәдгинь уурулх кергтә.

00

— Бокта, маниг энжл шин эклҗ көдлж бәәх улс гиҗ санҗахмч-яһҗахмб,— болҗ Садмн үгән утдхв — энчн, кеһә көдлмш, яһад бәәвч зәрм трактормуднь зогсдмн, мел цуһар дегц көдләд бәәдм биш, хошад трактористнр бәрхм гинәч. Тедниг альдас авхмб?

—Белдх кергтә, үвлин дуусн тавхн кү ' белдвт!— болҗ Бокта халурхв.

—Экләд арвн тавн билә, ода тавнь үлдв. 1<үч үзү-

ләд бәрх бәәомб тедниг?—Тиҗ Садмн Бокта тал хәләв.

— Нә, та хойрин керлдсн болҗ. Ода мана даалһврт

арвн миңһн га бичәтә. Тер тускар келәд керг уга,— болҗ Козлдур хөрв,— чи, Садмн, трактор-мудан яһҗ белдҗәхин тускар кел.

•Садмн әмт хәләҗ оркад, цааранднь:

Кесг трактормуд цуната бәәнә. Зуг кезә тедн һархииь медҗ бәәхшив. Кесгкергтә детальмуд угаГОда өмн цагла әдл биш, магазинәс авгдна. Өмннь болхла, баа-

зар дамҗулад, үнтә болвчи дораһур, үлү-дутуд күртдг'

биләвидн, ода магазин: бәәхлә		авчанат, уга	болхла,
ууляд-оркрад чигн су, арһ уга.		кеһәд-ясад	һарһчксн
-Дәкәд, • эврән	меднәт, кесгинь’
саната. Болв тер	машид үвлин дуусн-көдлә:		өвс-силос

зөөлдән, хомһл-үмс, һуйр-буудя. Тедн дәкәд чигн ясврт орх болҗ йовна. Иигәд хәләхлә, көдлмш одачн дала. Эн арвн*арвн тавн хонгт цуг машид мастерокояс һарад одх

гиҗ' келҗ чадиь угав.	.	суухмб?—болҗ
Хавра көдлмш маниг күләһәд
Эрнцы сурв.— Чиниһәр	болхла, даалһвр ик,		трактор-
муд’баһ, деталь тату,	шуд кевтәд үкх	зөвтә	болҗана.

Хаҗһр, х>аҗһр ухан! Энҗл күнд болх, үнп, зуг җолаһаи сулдхад бәәх керг уга. -Мана колхозникүд тер биш түүнәс күчр-хату-;мөтү төрлә харһҗ йовла, тер -бийнь-кезә- чн мана диплвр учрҗ й-овсмн.

. — Эрнцн чикәр- келҗәнә,-^ болҗ Козлдур' дөңнв,— үкәд-үрәц одх юмн уга. Нам дәкәд үнәрнь авадхәләй. Нидн мана т.ра.ктор болһн ;дөрвн зууһад га көдлмш күцэҗ. гӨөрин әмт авий: совхоз'«Коммунизм» 600 га кеҗ, «Хөөнә»-совхоз болхла — 750 га көдлмш трактор болһн кесн болҗ һарна. Үүгәр авад хәләвч, нәәһиньолад көд-

лхлә, күцәгдм даалһвр болж һарчана. ?Күнднь — күнд, зуг күцәхәр шунсн хөөн чадхвидн,- күцәхвидн. -

Эн брлад парвляна хургин-улс кесгтәнкүүндвр кецхәв. Аш сүүлдн-Ь', хойр долан'хонга! бооца амлдад,-тер цаг күртл трактормуд-маШид, көлпд-тергд, тәрәнә' эк бел кетхә гим<. шиидвр һарһцхав. 1 • ■

. Гер талан хәрҗ ирәд, һуйрдсн махаи идҗ дууеад, өм-

91

нән ширә деер жулан цаәтә ааһ тәвҗ оркад, Эрнцн босад, күлтиннь дотр хавтхд дүрсн асхн ирсн газет тач

авад, шаминтсрлд хәләв. «Правда» газетиг һаза-дота уга

хәләһэд, нүдәрн гүүлгҗ умшад, эвкәд, барун һар талан тәвв. Дарунь «Советакая Калмыкия» авв. Эн тазетд. Москвад болсн ик хург деер босж. келсп партин ЦК-н сег-

ләтрин үг барлата. Умшс гнж. санад, дәкәд дегәд ора

болсн учрар, маңһдур өрүһар, толһа серглң деер умшх шиидвр зүүҗ, эвжәд, бас барун талан өмнк газет деердавхрлдулҗ тәвв.

Зүн бийд үлдсн «Халь-мг үнн» газет авад, нүр халхинь хәләһәд, дала шин зәиг эс олад, хойр һарарн делгәд дотр халхинь илдкв. Тенднь бас хургт ик һардачин.

кел-сн үг барлата. Түүгинь давулад, дөрвдгч халхинь хәләҗ, унтхар седҗ эргүлв. Нүднь гүүж. йовад, бичәтә үг

үзәд, үнм!б-худлв гиж. толһа свгсрүлв. Дәкн хәләхлә,. үнн болж. һарчана — ик хар үзгүдәр цаһан цаасн деербарлата үгмүд ярзаҗ нүднднь үзгдҗ умшгдв: «Улан Манцин» ухрң уга һардачнр». Дорнь кен бичсинь хәләх-

лә, «һаспдан Бакта» гиҗ умшгдв.

Шамин герлд еөрдхәд, өмн бәәсн цәәһан мартад,. өкәж. зүткж. үг алдл уга барлата бичг умшв. Умшх дутмап зүркн түгчәд, чирә халу дөрэд, нурһн ирвэтрәд бэдсн бий һал асад ирв. «Келмрч домбр!»—гиж Эрнцн бас ухалв. Кесг дала юм бичәд суус-мн уга. Цернә яһҗ үкрән көтлж. йовсн, үкринпь сүүләс гергднь яһҗ чнргдсн хамт мел ил, пүдид үзгдв. Кевән Булһн яһҗ үс хулдҗахиг, үснә лавкин өөр зогссн олн улсин тускар чимлһтә кевәр үзүлж,. Аш сүүлднь, Эрнцн иигҗ умшв: «Ман,-

һдур күцх төриг эңдр гиж адһси колхозип үндснднь суухар ссдси ахлач Козлдур болн партор.г Эрнцн хойр засгла харһх зөвтә».

Газстд барлгдсп бнчгнг умшж. чиләһәд, чинәнь алдрад, сүлдр-сүмсн болҗЭрнцн суув. Дәкн нүдндән өөрдхж. экпәс :авп сүл күртлнь гүүлгж. умшад хаҗһр-чикинь- йнлһж. авх уха парторг һарһв. «Эклцнь чик,— болҗ эн тоолв,— бидн Церниг күчәр гиши укринь хулдуллавидн. Зуг тннм чнрлдән, уульлдан һарсв уга кевтә билә. Терньүлү. Цааранднь. Кевәнхн үкриннь үсән хулдна. Унн. Болв литрнь тәвәд деиш,г күрдг болхий? Тедү мет арс- мч-махч йовдл һарсний? Хатяр эс бол’хнй.

Эрнцн унтх-кевтхән мартж, нөөрән гееж, кесг уха тоолв. Акад.Ломн, сурһульта-эрдмтә, юмна тома медсн ма~ нас агроном Бокта яһад давад бәәнә? Көгшрәд лрснл учр эн бблхмб? тәв күрәд уга кү» бас көгшнд тоолгдхмб? Уга,‘?кегшрснә учр бнш. Тегзд к>уна учр болҗана?

$2

«>мтш>, олна жирһл медл уга бәәсн учрв? тер чигн биш. Коммунистнрин, олна колхозникүдин хургинь цаг-цагтнь мчювидн. Бүкл тәвн-жирн күн агитатормуд болҗ көдл- п.> Кинонь бәәнә, у>мшн гихлә библиотекд дегтрмүднь да.ча. Тегәд юунь тату болжана?

Эн болад, Эрнцн кесгтән түүрчв. Боктаи бичсн чик болх бәәдлтә. Бас нег талкнь алдрад бәәнү-яһну. Эн тус-

кар тер нанд чигн келлә. Зуг түүнд би оньган өгсн угав. |кюсн саадг үкринь авхларн—давулад орксн бәәдлтәвидн. Адһад, цаадк-наадкинь зс тоолна гидг тер. Ода яахм болхв? Деерәс әмтн ирҗ хәләтл тагчг суухмб? Уга, сууҗ болш уга? Эврән, коммунистнр дотран бөк-

чохан олх кергтә. Маңһдурин бийднь хург келһтә. Иим шиидвр бәрснә хөөн, ухан талваһад, бий тәвгдәд, нөр күрәд ирв. Босад, суняж оркад, Эрн-цн орндан орв.

Эрнцнә герт шам унтрв, болв Козлдурин герип терзәр шамин герл үсәрснь үзгдв. Боктан редакцд бичсн би-чг умшҗ оркад, Козлдур безгтә юмн кевтә дагҗкнж. чичрв. «Эн көвүн мини уигд суух саната бәәнә,— гиж. ахлач дотран ухалв,— намаг хольвлж. унһаһад ормдм орхар үкҗәнәэ.

Цааранднь у-м-шад, чик-хаҗһринь 'йилһхәр седнә. «Хаҗһр» — гиһәд келхәр седнә, бОлв тер туок—цуг һарсн йовдл. тиигәд юмн эс болж. өгхлә, Козлдур иигҗ бмйдән зөв авв: колхозникүдәс саадг үкринь авхм гиҗ би эврәннь ухаһар келлүв? Уга, нанд райкомин сегләтр бийнь, улан амарн келҗ, даалһвр өглә. Тиигхлә, мини гем биш, райкомин хажһр. Райкомин шиидвр бәәиү? Минь ода ирж генткн эн сурвр толһад орв, өмннь, эрт юнгад эс орсмб? Шиидвр гих юм манд өгсн уга билә, амар келлә. Үгәсн тедн хәрү цухрхий?

Козлдур чигн Боктан бичгт хаҗһр юм эс олҗ чадв, зуг бийиннь сә хәәҗ, кен гемтәһинь, яһж. түүнэс дальт-. рхла, сән болхинь ухалҗ суув. Манһдуртнь зәңг шуугад һарад ирв.

Асхн болсн коммунистнрин хургт әмтн ик эртәс ирцхәв. Ирсн улсиг Эрнцн зәәһинь олж. суулһад, эвтә-довта’'

эвлүн-доһрун бэлв. Бохта шуһуд оч сууһад, дораһур әмт шинҗлв. Кесгәс нааран имм хург болад уга: оларн бол-

вчн, күүндх төрәрн чигн. Хурпин ахла-чд Эрнцн шиидг-

дв. Ахлач цәәлһж, келв:

— Мана хургт не-гхн төр — «Хальмг үнн» һарһсн Боктан бичг хәләлһн. Эндр оларн шалһж хәләҗ, чнххажһринь йилһх юмн.

— Саалин үкрин, малын туокар тәвхмн!—»болж негнь хәәкрв.

93

—Бо/ктан бичгт саалин үкрин тускар бичгдсн бәәнә.

—Сән, тиим чигн болтха.

Күүндх төрән батлад, Эрнцн Козлдурт үг өгв. Ахлач

босад, иигҗ эклв:

— Бичнә-бичнә гихлә, зәрмнь айстан ю болвчн бичәд суудт юми гиж. меддв-яһдв. Болад, дигдән орад хуурч одсн юмн биләлм. Хәләһит, бийдән бәрж-бәрҗ генткн газетд барлад оркҗ.

— Газетд хаҗһр зәнг барлад сууш уга болхугов,— болж бас негнь хәәкрв.

•— Чик^хаҗһрииь эврән шалһий, ;Манд энд яһж кеҗәхииь ил, Элстд бәәдг газетин улс альдас түүг мед-

хмб?

! • — Медлго яах билә!

—«Хальмг үнн» — партийн газет!

;— Чик-хаҗһринь меддг болх!

—-Арһулдти!— болж. Козлдур һаран өргв,— би хү-

вән келчксв, хөөннь тади эврәһән келхт. Күн ахта, дсвл

захта, бичә айстан -шуугад бәәтн. Эндр ирж 1929 жил болсн «нег тууҗ нанд санулв. Бидн тиигхд бичкн көвүд, коммунистнр баһ, комсо.мольцнр уга гишң. Кулак улсиг классин хортн гиҗ уга кеҗәсн цат. Әәмгин коммунист Чавдр деерәс ирсн, >-көд7гмшч улста колхоз эклж. бүрдәлэ.- Хортна нүднәс тиигхд турглж. нульмсн асхрла, харчуд, батрак, угатя улсин үннь деегшәи һарч • өрггдлә.

Чавдр һанц 'коммунист билә. Гражданск дәәнд, Хо-

мутни-ковин поЛ'КД йовад ирсн, өндр хо цаһан залу бәәсн. ‘Терзәр оч-хәләһәд, һарарн зааһад: ■ ■■ — Цугтан тадн одачн мартад уга болхт, тер хар тол-

һа деер, тәвгдсн бумбин дор Чавдрин ясн кевтнә. Хә-

рнь, тер намр Бадла байңиг нүүлһхәр бидн одлавидн.

Түүг медҗ оркад, байн нег мөсләд, оһтр бууһан авч гер дотран орж, әмтәр келүлҗ; нанд йилһәс уга, әмн кергтә

улс бий талм бичә өөрдтхә.' Зәиг сон.сҗ оркад, манахс хүүвлцхәв. Бадлагавл уга

йовҗ болш уга, эркн биш бәрх кергтә. Асхн күртл эс

'бәрхлә, сөөдән юн болхинь күн медҗ болш уга. Яһад болвчн гертәснь һа-рһх кергтә.

-Эн болҗ күүндлдәд, Чавдр бийнь һанцарн одх болж,

ши-идҗ Бустән йовсн нагаһан тәәлж. ү-лдәһәд, эн келҗә-

нә:	«Бадла, бичә хатн,	би танла күүндх санатав».
-	Бадла өмнәснь хәрү	өгчәнә: «Чамла күүнддг нанд

төр уга, бичә гертм өөрд; хаһад унһачкнав». Чавдр болҗахмн уга, хойр һаран өргәд, өмәрән йовад йовв. «Би-

чэ: өөрд, хаҗанав!» — болж. тернь зәңглв. Чавдр йовад йовпа. Герт өөрдәд ирв, байн дәкн-дәкн эврәһән келә

94

бәәнә. Үүднд күрәд, Чавдр көләрн түлкәд тәәлхәр седв.

Оньслата.-.Тотхар һаран орулад, оньсинь авад, һара-и «ргн бәәҗ-келәрн түлкв. Уүдн тәәлрв. Өкәһәд үүд алхв. Бууһип дун һарв, Чавдр үүдн деер сунҗ, улаи цусан

асхж киисв.

Тер өмн цагт һарсн йовдл мннь ода болсв әдл үз- Ж.ӘНӘВ. Юнгад гихлә өрүнә, күукд улс бийи-м шилврдхлә, бас тер тууҗ сангдв. Тиигхд Чавдриг кулак хаһад алчк-

.•]а. Болв нег коммунистин ормд арвн коммунист ирүви-

дн, арин колхозан тосхад, босхад аввидн.

Тер ца-гт кен әәмгин коммунистиг алснь медгдҗ бәә- нә—классин хортн. Манд кен эндр һар өргсн болҗана? Мана классин хортн? Уга, тиим улс уга. Юм меддго харңһу улс. Тедниг гемшәҗ, ял некж, бәәнүв? Уга, харңһун үүл. Зуг тедниг, кен ман тал түкрҗ тәвснә учрар күүңдх кергтә.

Талын хургла әдл, күн бийән сурулсн уга. Козлдуриг келәд дууслһнлань, хрйр-һурвн күн һаран өргв. Тедниг

хәләҗ оркад, Эрнцн дотран санв: «Затим бидн өгнүт-яһ- пу». Коммунист күүһәр хурган эклүлхәр седҗ, ахлач хөөч һәрәд үг өгв. Матьхр көлтә, теглг нурһта, нимгн шар залу босад, барун һарарн чавчн дайлад эклв:.

— Яһнат-кегнәт, дурнтн. Зуг би эврә сансн ухаһан келәд хуурнав. Эртинәс нааран, эн ухан ора билә, зуг әмтнә эвт орҗ.-да-ссн күн болад: «Йа, һәәд одг»,— гих ухата давулад бәәләв. Өмн болсн олна хургт Бокта манд эн тускар келҗ эс өглү? Өглә! Түүнә үг күн соңслу? Уга! Козлдур Эрнцн хойрин шахвр күчр болад, колхозд

саалиннь үкрән хулдх болҗ ү-гән ©гләвидн, худлый тер? Мел үнн.

—Чик!

—һәрә илднь тәв, элмриг!

—Чини зөв! — болдж, әмтн бас хәәкрлдв. Эрнцн әмт хөрәд, һәрә тал хәләһәд сурв:

—Дуусвт?

—Уга, дуусад угав — гиҗ һәрә хәрү өгв,— эндү мана гиҗ темдглх кергтә. Цааранднь. Эндү һарһсн улс засгла харһх зөвтә.

—Козлдуриг засхмн!

—Эрнцн бас орлцла!

—Засхм!—болҗ әмтн дөглдв.

— һурвдад келхлә,— гиҗ һәрә һацлдв,— һурвдад келхлә, эн төриг зуурм алсн моһа кеҗ хайҗ болш уга. Саадг үкрмүдинь хәрү төгәж. өгхмн!

—Чик!

—Йоста юмиг йосарнь кехмн!

95

Ахлач әрә гиҗ. әмт төвкнүлв. Ксзлдур Эрнцнә чи-кп- днь шимлдж. келв: «Иигж, хург кеҗ болш уга, шуугаи хәәкрлдән хойр. Хооран саахм болзго?» Эрнцн хәрү хәләҗ шимлдв: «Эклсн хөөн зогсж. болш уга, яһна-кегнә

коммуиистнр эврон биГгснь медтхэ».

Дарунь парти” членд бәәдго Цсрн тракторист бссв. Эврәннь өр.к-бүлил. плп күүкдин туокар келж өгәд, цәәһә үсн уга бәәҗ ча^ ч угаһан ксләд, Цери үкрән хәрү өгхинь сурв.

—Күүвднь олн, үкринь өгхмн!

—Чик, укрән авг!

—Әмт энлүләд керг уга!

Бас хөрсәр болл уга, кесгтән хәәкрлдән. бэлад одв. Ард захд суусн сельсоветин ахлач Үнтә һаран өргәд босҗ ирв. Әмтнә улан чирә хәләҗ оркад, ахлач үгән иигҗ

эклв:

— «Хальмг үнн» газетд һарсн бичг бидн шалһҗшүүж, бәәнәвиди. Зәрмнь чик гилдж. хәәкрнә, наадкснь хаҗһрт тоолна. Цаадк-наадкииь, үлү-дутуһинь хаяд, йосарнь, үнәрнь авад хәләй. Колхозникүдип сааҗасн нежәд үкринь авл уга чигн боож болхмн билә. Тер чик. Болв үкринь хулдад авсна хөөн колхозникүдиг үсәр теткх бәәоми. Эс теткҗ чадсн мана гем.

' Хургт суусн улс альх ташлдв. Козлдур доран сууҗ эс чадад, Эрнцнәс амрлһ егхиг сурв. Эрнцнь түүнә селвгт орад, амрх зөвшәл зарлв.

Әмтн шууглдад Һарч тәмк татлдв, хоорндан күүндснь чигн соңсгдв. «Юмнас әәхмн биш, чик юмит чикәрнь кехмн». «Козлдурт ухан орх, айстан эврәһән кечкәд суудган уурх, мана чинр медцхәх»,— иим үгмүд эврәнвь кабннетд орж. йовад, Козлдур гоксв.

Кабинетдән ирәд, телефоһан авад, райкомин сегләтрлә залһлдулхиг сурв. Удл уга, адһн-шидһн хург яһҗ болҗахиг келж. өгәд, сүв-селвг сурв. Сегләтрин кслсн угинь соңсад, Козлдур хәрүцв: «Медв. Яһад болвчн зогсаҗ үзсв. Күчр халун юмн болҗана. Э-э, медүв».

Тслефоһан тәвәд, һанздан тэмк нерж. авад, утар киилҗ ута һарһв. Үүд татад, Эрнцп орҗ ирв.

—■ Райкомд җиннулв,— болж Козлдур келв,— Яһад болвчн, а-минь бөглҗ үзхис сурв.

—Коммунистнр эврән аседг, ю‘келнә — келсәрнь болнав,— болҗ Эрнцн зогсв.

Козлдур парторгиг хәләж. оркад, толһаһан зааляд, арһул келв:

—Әмтнәс әәҗәнч?

—Әәҗәхшив, эндүһән эрхәр седж, бәәнәв.

96

Хург дәкн эклв. Кесг улс босж., әрүн седклин ухаһан, эл-эмәд уга келцхәв. Шууглдад келсн үг, шуукрад орси хаврйн-'цаһан хур болж медгдв. Хурин усн хуучан авч гүүдг, кир уга һазрт өвсн шуугҗ урһдг. Нег чигн күн Козлдуриг тач келсн уга. һәрә Үнтә хойриг дахҗ, кесгнь колхозин ахлачнрин мууднь орҗ келлдв. Хург дсер Бокта үг авсн уга. Ахлач хойр дәкҗ босхв, зуг эн кслхәр седсән келчкләв гиһәд суув.

Шуугҗ-шуугҗ, аш сүүлднь, шиидвр һарһхар комму-

ннст болдгарн үлдцхәв. Бас кесг шууглдад, иигҗ төр таслж болш угаг үзәд Эрнцн үг сурв. Әмтн таг, ә-чимән

тасрад одв. Парторг барун һарарн үсән самлад, зөвәр башрдад, үг келл уга зогсж. бәәһәд, арһул эклв.

Үүрмүд! Эндр болжах хург йоста, сән хург болҗ бәәнә. Босҗ үг келсн ул-сиг чнңнчжед суунав: күн болһн

әвртә гидгәр өсәд-босад ирж. Козлдур бидн хойр түүг үзл уга бәәсн бәәдлтәвкдп. Болв эндр ирҗ, нүдәрн үзҗ, чееҗәрн ханув.

Чирә-чимг хәләл уга, ах-дүүһинь йилһл уга тадн эп-

др мана һарһсн эндүһин тускар келҗ өгвт. Түүнд би ханҗанав. Миниһәр болхла, босҗ келсн улс үнәр, әрүн седкл деерәс келцхәв. Эндү мана, адһад оркҗвидн. Хург

ямаран шиидвр һарһна, ямаран засгла харһулна — цуг зөвтә гиҗ, эврәннь хөвән дааҗ йовх сана танд соңсхҗ бәәнә.

Эрнцн үгән төгсәв. Козлдур һанцхарн үлдв. Садмна келсиг әмтн нам оньһсн чигн уга. Тиигәд хург чилхдән күрәд ирв. һар өрглдән болв. Тер шиидврин утхнь иим болҗ һарв. Эртәс адһад, колхозникүдт күч үзүләд саалин үкринь колхозд хулдулҗ. Күчлҗ һардсн Козлдур догши шоодвр авв, эндүһән медсн Эрнцнд а>мар заавр огцхәв. Хулдҗ авсн үкрмүднг хәрү тараҗ өгх болж шиидцхәв.

Әмтн байрта, иносн, шоглсн тарлдад һарцхав.

—Кехәр седсән, кеввидн!

—Хургин эзн бидн!

—Хург дсер цугтан әдл йоста!

—Ахлачнриг айстан бәәдгинь уурулхмн. Мана келсиг бас сонсцхаг.

Кесг тедү мет юм келлдҗ әмтн тарв. Эрнцн, негл

ээм деерәснь пуд шавр авч хайсн әдл болад, гиигрәд,

ухан-седкл сарултад, амрад одв. Зуг һанцхн Козлдур хур уктсн хар үүлн болҗ бархлзв. Ода күртл эндүһән ахлач эс медв. Учр тиим болсар бийән гемшәҗәхмн уга. Дакәд хулдҗ авсн зун хөрн үкр «колхозин тоод орад, хуурсн, тер малд үснә зура тәвчксн, ода яахмб 'бол-

97

на? Эрнцнд чигн бәәнә’ Әмт дахад, гемән эрәд’- Засгаснь әәв-яһв!..

XIV

Көсг уха ухалж, өмнән тәвсн хотд урлан күргл уга Козлдур Суув. Кооку хәврһәснъ шинжлҗ сууһад сурв:

—Козлдур, яах болвт?

—Яах билә, цугтан негн!—болҗ Козлдур ууран һарһв,—Мел ярд-ярд гилдәд одв. һанцхн Козлдур гемтә болҗ һарв. Яах билә. Шахад авад ирхлә, Эрнцн чигн

һарад зулҗ бдв. Орсин үлгүр болв: «Чивҗәх кермд һанцхн капитань ард үлддг».

— Козлдур, олнас күчтә юмн уга. Әмтнә келсиг сонслч, цугта-н Бокта тал унҗ өгчәцхәнә. Олн —биш гиһәд

оркхла, арһ уга юмн, түүг бичә март,	Козлдур.	Олна
җивәһәр йовх кергтә. «Доһлнгин һазрт	көлән өрг, сох-
рин һазрт нүдән ань»,— гиһәд айстан	келчксн	үлгүр

биш болх. Тедү мет юмиг сана йовх кергтә.

Козлдур гергн талан хәләһәд; өврәд келв;

—Чй бас тедйлә негмч?

—Тедн-эдн гисн хаҗһр. Чик хаалһла негн болх кергтә. Өрүн ферм деер ямаран күчр юмн болв1 Эврән эс үзвч? Сәи дурар үкрән хулдсн болхла, әмтн тиим элдү

йовдл татхн уга билә.

—' Санаһан бичә вов. Маңһдур өрүн үлдлинь тараҗанавидн, тиим шиидвр һарв.

—Чик, тараһад өгчкәд, төвкнүн көдлх кергтә.

—Райкбм юн гихмб? Цуг мал тоод орад йовж. одсн.

—Райком яах билә. Чи илднь келҗ өг, гемән эр, да-

ла юмн болхн уга.

— Чамд амр, амарн келчкәд суунач. Нанд эврәннь күзүн деер даах кергтә.

—■ Чини чик. Зуг зовлңд бидн бас орлцнавидн, чини көдлмшин тату-тартг соңсхинь мана зүркн бас мер-мер

гиһәд бәәнә. Бичә айстан улмхтад бә, медәтә болсн күнч, эв-зевәрнь көдлх кергтә.

— Чи маңһдур малан тараж. өгчкәд, экнә буудя цеврлһнд оч көдл. Чамд хуучн 1көдл1мшәрн һарснь деер

болх.

— Мел түүнәнч тускар келхәр седҗ бәәләв.

Кооку авалиннь ард бийд оч' зогсад, хойр һарарн буурл үсинь самлад, толһаһинь гедәлһҗ өрчдән шахв. Козлдур нүдән аняд, кезәңк баһ цатинар саатулгдад, өнр-өргн болҗ суув. Кооку толһаһан өкәлһәд, барун халхан зүн халхднь шахҗ оркад, арһул келв: «Ора болҗ оч, унтый». Бичкн күүкд мет болсн Козлдуриг көтләд,

98

орпа өмн авч оч зогсаһад, хувцинь тәәләд көнҗл дор <»рү.’|җ кевтүлв. Улвта орн деерән кевтҗ оркад, Козлдур дотран санв: һазр деер хәләсн һанцхн эңкр иньгм, чамлс нань өөрхн күн уга.

Иим ухата седкд тәвгдҗ, сар-нарн болсн, сәәхн пиөртән даагдад одв.

Зуг эн кевәрн Козлдурин зовлңнь чилсн уга, манһ-

чуртнь райкомд наар гиҗ, цааранднь Элстүр дуудулҗ. Иарттин обком хәләх төриг райкомд хәләсн уга. Тер бо-

лад-Козлдур, Эрнцн, райкомин сегләтр һурвн обкомд

нрцхәв.

Бюрод кесг удан сууһад, һурвулн альчурарн чирәһәснь асхрсн көлсән арчсн.һарч ирцхәв. Селгәһән күләҗ суусн олна негнь .келв: «Көлсн асхрулад оркж». Тер үг еонсад, Козлдурин чикнд дүүгв: «Колхозин устав эвдсн

күн, эврәһәрн бәәхәр седсн нойн!» Бюрод бәәсн улсин кслсн кесг хорта үгмүд чикнд доңһдв.

Эрнцн дотран санв: «Яһдг-кегдг болв, йосан илдкәд авчкув. Цагнь ирхлә, өгсн шоодврас бидн мөлтрхвидн, тср кевәр эндүһән чнклго.. бәәсн болхла, зовлцгин тамд унх биләвидн».

Райком-ин сегләтр Козлдур тал хәләж. оркад са-нв: «Ямаран мектә. Эврән гем һарһув, эврән чиклүв гемән эржәнәв гихләнь әмтн җөөл-рж одв. һанцхн намаһан авад унв. Арһ уга, кесн гем эзән темцдг».

һурвн залу тиигҗ дотран ухалҗ тәмк татлдв. Тернь бийән әәтрүлҗәх санана докъян болв.

Арслңгин улан Ходһрин ач болад Козлдур яһж, сегсрсн бийнь Дарун көлиннь өрәсн чигчәһәр торад бәәв. Бюрон. чледүд эдниг келдг кевәр келҗ авв.. Тер дотр газетин редакцас ирсн шид нүдтә, шүвтр келтә хар залу„- Эн.нам Козлдурт үг .келүлл у-га бәрҗ авад, әмдәр ндчкндив.

— Күн болһн йос һарһад, эврәннь зүүднд орсиг иткәд, әмтнә бәәдл эвдәд йовхла, бидн яһҗ -амрн гиҗә- нәвидн?—болҗ эн эклв.

. Козлдуриг, кенлә эс дүңцүлв! Альхн деерәң • йосан

барсн,.,_әмтиг. мухлад тоолсн нойнч гиһәд .келв,	тошад
одн гиҗәх .теегнн байнч болв, колхрзин олнас	холдсн,

ахлачнрт эс өөрдсн, Козлдур бийәрн бичкн .маань кеҗ.

маңна деерән бәрсн, әмтнә үг сонсдган уурсн5 эврә кёлсэн зәрлгт ,торлдг күңахлач болҗ чадш уга болад,—

шил пүдт һал асад бәәв.

Зуг Козлдур арһта эцкин көвүн болад торв. Арһ тасрад ирхлә, үг сурҗ авад, ик улан альчурарн чирәһән

арчад, уульхин алдар артңст болж. келв: , ......

99

— Тана келсн чнк, яһлав, мел чик. Эврә муулин заядар иигәд бинән зоваҗ йовнавидн, тадниг чигн бас. Гем мини, яһнат-кегнәт эврән медтн. Зуг танд келхм, гемән медәд бидн эврән, колхоздан учр-утхинь олад авчклавиди. Коммунистнр нанд догшн шоодвр өгв. түүг би мөргк авч, эврә гемән әрҗәнәв.

Эн үгинь соисад, бюрон член улсин чирәнь невчк тәвгдв. Түүг олзлад, Козлдур улм үгән гүдәж, келв. Эврә җирһлән, кезәңк батрак йовсан, дәәнд яһҗ орлцсан, дәәнә хөөн кедү орден авсан келҗ өгәд, Козлдур гемән

гейүртә кевәр сурв.

Хургт бәәсн улс, цө зүрктә әмтн биш, басл сана зовв.

Эндү Һа-рһсн, эврән медәд хәрү чиклсн, яһв-кегв таңһч дотран нертә ахлач, кесг дәкҗ ачлгдсн, эн тоотыг шүүҗшалһж. хәләлһн, шиидвр һарһхд бас тус болв.

Козлдур көдлмштән үлдв. Района сегләтр бас зөвәр үүнд уурта бәәв. Экләд Элст орж. йовад, цуг геминь Козлдур бийдон авх болж. һарла. Бюро деер шахад ирхлә, ахлач цааран-нааран нәәхләд, үгән алдад ирв. Аш сүүлднь, обкомин сегләтрин тәвсн райкомин сегләтр заавр өглү-угай? гисн сурврт Козлдур өглә, заавр угаһар кеһәд суух бидн донтай? гиҗ зогсв. Тер болад, хургин улс райкомин сегләтриг бас әмнь һартлнь келҗ авцхав.

Эн өдр Козлдур ахлачдан торв. Зуг дарунь болсн йовдлмуд залуһнн унгднь -күрв.

Бичсн хеөн күцәх кергтә. Хург эн-тер болад, Козл-

дур кесгтән йовв. Хонр долан хонг тиигтл күцәд давҗ одв. Дигтә эн цагла нарн сәәхн намчлад, һазр хагсаһад, кедлмш эклх болад ирв. Бичкн хар машиһәр Козлдур өдр сө уга елкәдүлж. довтлна, фермс, бригадмуд кедҗ гүүлгнә. Тәрәнә көдлмшт һарх улс диглх, машин болһ ясврас һарһҗ көдлмшт орулх, хот-хоолын туокар, адгядхдан хот кедг күүнә туск ик төр болҗ, цат барж. зовав.

Удл уга болэсн цаг ирв. Хаврин түрүн өдр! Селәнә әмтн чамаг келсн күүкәм мет .күләнә! Уйһп-дольгн бийәрн, у хар күмсг деерән нар бәрсн, энд-тендән сенр сәәхн үнрән каңкнулж, цацсн хавр, күн болһна седкл авлад, оошг, зүркәр орҗ дотр бий талвалһад, элдү байрт күргнә.

Зуг эн байр Козлдурин зүркнд төрсн уга. Йовҗ хә-

ләһәд, эврән эн үзв. Кесг трактормуд одачн хамхрха кевтнә, бригадмудт көдлх улс бас күрч өгч бәәхш. Ахлач эн тоэтыг үзж оркад, бнйән гемшәв. Кеҗәнәв, күцәҗәНәв гиһәд суусн Садмна үг сон)сад, эврәп хәләл уга йовад йовсап санад, кесг цаг үрәсндән һундад, Козлдур

100

түцшв. Зуг ода -арһ уга, ора, ода күчлх керг. Эн болад, лхлач сүл хойр-һурвн өдр унтлчкевтл уга йовж, арһлх слна хәәв.

Бригадирмүдиг асхн хураҗ, маңһдур өрүн өрлә тә- р.шә көдлмш эклх болҗ күүндәд, колхозин ахлачнр тарцхав. Козлдур хәрж, йовад, колхозин әмти ирж хондг ггрни өөгүр һарч йовад, терзәр һарси һал үзәд, өдрә раГюна-с ирсн һурвн кү санад, ямаран төрәр ирж, йовхднь ллмацад, тедн тал орад һархар санад, дәкәд бийән татв. Орхла, гиич кех кергтә. Хот уудг гер хаагдҗ одсн, герт белн-зелн юмн уга, ора болҗ одсн цаг. Я-а, әрлг цаараи, юн эс болх улст зуһудад йовхмб, болҗ эн ухалв.

Зуһудад биш, һольшг, әмт күндлһн гисн ухан үнд бас орв.

Козлдур давж. һарад, гертәи ирв. Хот-хоолан ууһад, орндан орв, зуг сөекь дуусн эн нүдән харһулсн уга. Кеег дәкж Козлдур хаврин тәрәнә кедлмш эклж.әнә! Болв хавр ирвәс, хавр >болһн, хаврин түрүн сө нөр ирхш. Акад юмн! Нөр уга, ирхш! Толһад ямаран ухан эс орна! Яһҗ һазр хаһлх, тәрх, хәләх, услх-ца!слх, урһц хураж авх. Кедү кедлмш, ямаран җаңһр. Кедү дәкҗ иигж Козлдур сөөһин нөр уга кевтсн болхв? Зуг маңһдур өрүнднь босхла, ухан цегәрәд, тер ухалад, тодлад авсарн намр күртл көрн, болҗ, көдлмш цселгҗ, колхоздан диилвр бүрдәж., колхозиннь нер туураҗ, эврәннь нерән бас дууду-

.1Ж йовсн залула энтн!

Зуг энҗл... энжл юн болна. Өмнк жилмүдлә әдл биш. Тәрх, хәләх'—тернь һәәһә; Арвн миңһн га хаһлна гидг учр түүид бәәнэ...

Конторин өөр хар машин белн күләжәҗ. Шофер Саидл көвүн төгәннь эрәс эрж, бәәнә. Эп бәәдл үзж. оркад Козлдурин зүркнь бульглв. Ксдү дәкж. иигҗ һарчасн болхв! Кезәд чнгн керг күцдг эс билүс? Эндр чигн эклц сән болх зөвтә! Шофер ики эрт машиһән ясад авчксн болх зөвтә. Зуг хара бәонә гиж бичә келтхә гиһәд кедлҗэх бәәдл һарһж бәәх. Йовхм гиһәд келхлә, белн!— болж. хәрү өгх. Эн уха тоолад, аһарт доңһдсн өрүн торһан җирһә чиңнәд, өөрдәд күрәд ирв.

—Сандл, менд!

—Менд, ахлач.

—Белн?

—Дарунь!

Ахлач конторур одад, ка-бинетдән ирәд, түңгрцгтән демср томк дүрж. авад, хәрү һарч ирод, машиндән суу-

һад келв:

— Мастерскопур орад һарий.

101

Өрүн тунсн аһар эвдәд моторин ә доңһдв, көк утан бүрд гнж машинә дорас үзгдв, дәкн талрад уга болад машнн эврән көндрод һарв. Колхозин цутхлнгас тедүкн

бәәсн мастерскойин һаза ирж. зогсад, Козлдур буув. Садмн ем.нәснь тосж һарч ирв. Ханцнь шамлата, хойр һарнь машипә тоснд будата, маннань бас тоста. Ахлач инженериг хәләж, оркад.сурв:

—Яһжана ЭН'Ч?

—Сөөнь дуусн көдлвидн. Эврән өц-клдүр өрүнәс авн

мастерокойа-с һарад угав,—болҗ Садмн хәрүцв.

—Кедү машин үлдх бәәдлтә?

—Одач бәәнә. Әмтн .күрч өгхш. Эврән көдлмшч бо-.

лад дөннҗәнәв. Арһ уга,.яахв! .

—Деталь цугтаднь бәәнү?

—Бәәнә. Татуһинь эндр авч ирх зөвтә. Өцклдүр Эл-

стүр маши тәвчкләв.

Ахлач.цааранднь йовҗ, көдлмш хәләв. Тавн «ДТ-54»

тракторин оөр әмтн көдлҗәнә, дөрвн трактор цуцата, аөрнь күн үзгдхш, Дәкәд чигн һурвн цуцгдад уга трак-

тор зогсж б.әәнә.		Теднә өөр
Нег тракторин өер һурвн күн. көдлҗәнә.
Церлиг үзәд,. Козлдур.сурв:
; — Чиңи-.трактор бас һарад угай?		,.г
— Уга, мини белп.
— Тегәд ю кеҗәхм.ч, эндр .көдлмш эклҗәнәлм?!
— Би некд болҗанав.		. > • -
Цернә цәәлһврар -бол^ла, көдлмшинхөөн цуг тракто-
рИСТНрИЕ цуглулҗ, сөедңь ясврт көдлдг болсн бәәж.
— Кезә эдү метәр эклҗ көдлвт?	. • ,.-л.
Дола-нәәм хонҗан-а.
— Яһна_,.сәәний?. .

—хДеер. Өдрин хощад, зәрмдән һур,вад маши һарһж бәәвидн. Чик эсв, зуг әрв уга ора.тад оркҗвидн. Трактористнр ода кедлмштон һарад йовн гиҗәнә, наадкснь эн

кевтэн үддх, дөң-нөкд-.болдг улс уга б.олн гиж.әнә. Козлдур дотран ,с?нв:А«Садмнд нәәләд, алдад оркҗд,

эр.тәс .ирҗ чхәләхм. бәадс Ода кесг	тра1ктор.	1көдлмшин;
эклцәсавн орлцж чадн гиж. бәәдш. .Акад		кэмн, ^эн, үв-л
кедү дәкж, Козлдурт иим ухан орсн	б.олхв,	зуг дарунь

мартгдж одна, көгшрәд ирсмб-яһюмб?

Хуучн авъясар хавтхасн блокнот һарһҗ авад Козлдур ииженерәс сурҗ трактор болһна номермүд, алькнь кезә . Һархинь, ясхин .төлә юн кергтәһинь,. цугтинь. бйчҗ авад, машиндән сууҗ авад, гүүлгәд.һарв.

Ардк зо деер күрәд’ирхлә, һурвн хаалһ салж һарв. Зүи бийгшән йовхла — Шарад, негдгч бригад; дундка-

102.

рпь һархла — Хар сала, һурвдгч бригад; барун' бийд-

кирнь одхла— хойрдгч бригад. Алькарнь һархинь мёдж, чадад; шофер көвүн сурв:

—АльдгГран?

—Шарадур.

Машин зүн талк хаалһар дүүгәд һарв. Бригадын оогүр һарад, нәрхн судл һатлад, ар ташуд хурсн-улс таЛ црцхәв. Ирҗ бууһад үзв: парторг районас ирсн улста, Вокта, бригадир Хар-Дава цу-гтан хурцхаҗ. Юн болж

бәәхинь Козлдур медә йовна. Эндр энд эклж. эмнг тег хаһлх зөвтә юмн. Арвң трактор орулҗ эңднь хаһлх болҗ күүндсн үг 'бәәсн. . Болв хурх-бәрх гиж. күүндвр уга.бәәсн, эвран, күн болһк сансап кедг цаг нрж йовхмяахм. Яһдг-кегдг болвч Козлдур бийән медүлш угаһар санж, цугталань һар авч мендләд, бригадир тал хәләһәд келв:

Белн? Юңгад эс зклжәнәт?

— Таииг күләҗәләвидп.

Козлдурин сүнь өргдәд одв, омг авч эн хәәкрб:

—Үүрмүд! Эидән, эҗү-шаҗу уга кевтх эмнг цаһан ташум’ Олзлад чамаһан авхвидн. Эклтн!

—Манца эклтхә, би-чкн эзнд даалһхм,— болж трак-

тористнр хәәкрлдв.

■ —• Дадмг, Алтн Күнжәи Чееҗ ман дотрас һарш угав?

—'болж Козлдур хәрүцв.

— Ик 'җирһл эклн гиҗәнәвидн. Иим элдү төриг баһчудт даалһсн чик болх,— гиж. Эрнцн әмт дөңнв.

—Манца эклг!

—Манца, Манца!— болҗ шуугцхав.

—Манца чигн болтха!— болҗ Козлдур зөвшәв.

—Манца, шулун!—гиҗ Бокта хәәкрв.

Урлдана мөрд кевтә зергләд зогсж. бәәсн машид дундас өмәрән тасрад негнь һарад ирв. Хурсп улсин өөгүр давҗ һарад, өмн бинднь аүн талан эргүлж, машиһән нарн һарх үзг хәләлһж. зогсав.

Альвлҗ доран машиһән эргүлсиг үзәд, һартан эрдмән тогтасинь медәд, хурсн улс Манцад ханҗ байрлдв. Күүкн түүг медсн бәәдләр, дун-шун уга, өгх заавр күләж, ормдан тогтн тусв.

Бакта өмәрән йовад зура зур>к оркад, хәрү ирәд, ахлачд келв:

—Белн, эклхмб?

—Эклтн!— болж. Козлдур дайлв.

—- Манца, экл!— болҗ Бокта һаран дййлв.

Күүкн чееҗән өндәлһәд, гүүнәр аһар кииләД' хамрарн һарһҗ оркад, машиһән залад, зурсн зуран өөр авч

103

ирәд, ардан өргәтә новсн тавн иртә андсхнг	буулһад
һазрт күргәд, арһул көндәһәд һарв.	ксрчәд
Андсхин ир һазрт шигдҗ орад, һазрин көрс
деегшән өргәд, эвтәһәр эргүлҗ. делгж цакв.	Ээҗәси

һарсара эмнг бәәсн шир.кг өвстә һазрин көрсн дора орж, хар һазрт даргдж уив. Козлдур чесҗәп бәрсн йовв. Генткн, һазрт даргдсн өвсиә ки давхцад, әм авртн гисн дунь соңсгдсн болв. Өршәңгү уга трактор удрад йовад йовна, арднь үлдсн өргн хар татасн энкр теегмг утх орулад өрчлҗ йовх болж медгдв. Эн санаһан ухалж. оркад, до-

тр бийнь ирвәтрәд, Козлдур әмт хәләв.

Байрта гүүсн Бокта үзгдв. һоснаннь түрәд йовси шор мод һарһҗ авад, хаһлсн һазрт шааж орулад, һарһж. авад хәләһәд, эн хәәкрв; «Хөрн хойр саитиметр! Гүүдүлхмн, хөрн тав күргхмп!»

Наадк улс Боктаг дахсн альхп деерән шавр авч им-

рсн йовцхана. Козлдур эдниг 'күцж. ирәд, бас шавр ат-

хҗ авад дахлдв.

— Козлдур, хололч, ямаран шнмтә һазр,— болж. Эрнцн өөрдв,— хәжэ, йсста хар һазр. Айстан ода күрт.т

хаһлл уга суужвидн.

— Тәрән һархун,— болҗ Козлдур хәрү &гв. Манцан трактор дуулад һарад одв, Дахлдн ардаспь

хойрдгч трактор орв, һурвдгч, дөрвдгч, тавдгч... Дә.кол, дәкәд—уга болж. һарв. Эпдр һазр хаһллһнд һарх арвна өрэлнь көдлҗ чадш уга болҗ. Эн тускар колхозин а.х- лачнр хоорндан күүндв, района улс блокнотдан бичэд авад бәәв.

Трактормудыг көдлмштнь орулчкад, колхозин ахлачнр талын бригадмуд орхар бедрлдв. Бригадмудыг хоорндан хуваҗ авад, эрк бнш цугтьтпь эргж хәләх болҗ

күүндлдәд салцхав.

Козлдур Дарм хәләһәд һарв. Тенд бас трактормудын өрәлинь көдлмшт һарһҗ чадсмн уга, тәрә тәрдт машпднь эвдркә кевтдг болна. Көдлсн дөрвн машинә хойрмь эвдрҗ зо-гсв, негнь тосн-уснь эс күрч өрәл өдр көдлв. йсстаһар һапцхн Цернә трактор өдрин дуусн көдлв.

Наадк бригадмудтнь бас тиим — мастерской болһпд делгэд хайчксн трактормуд. Тавдрч бригадт хойр «Беларусь» трактор трактористнр уга болад көдлмшт орж чадсмн уга. Эн хамгиг тоолад/асхн ора Козлдур контортан ирв.

Тедү метәр эргҗ, парторгиг дахсн района улс, бас бригадмуд төгәлв. Үзсн, соңссй болһан эдн мел цааснд бичҗ авад йсвв. Аш сүүлднь, асхн парторгин кабинетд ирәд, эдн эврә ухаһан медүлв.

104

—Эидрк, түрүн едрин үлү-дутун тускар күр кех сп1К1тавидн,— гиж. келсн Эрнцнд эдн келв:

—Уга, тиигхм биш, маңһдур таниг райкомд дууду-

.•1ХВИДН.

'Гним боллдад, дигтә Козлдуриг күләҗәснь эн. Козлдуриг ирхлә, бас цәә.П‘һврән келәд, районд күргүлхИг сурцхав.

Района улс йовулчкад, тәмк тач авад, Козлдур келв:

—Яахар йовна эднтн?

—Йилһәс бәәнү? Яһна-кегнә эврән медтхә! Ора бо- ,тҗ оч, хәрәд амрч авий’—гиҗ Эрнцн хәрү өгв.

—Чини келсн үнн. Көдлмш догшн, амрснь деер. Ахлачнр шаман унтраһад, хәрәд һарцхав.

Маңһдуртнь ахлач парторг хойр райкомд дуудулгдв. Үдло, хойр част дуудулснд одад, эн хойр ижи ора хәрж нри. Эдү мет үүсрлә харһхвидн гиҗ ахлачнр санж йовсп уга билә. Өмнк кевор, хажһринь чйкләд, кехинь заа- Һ.-1Д һарһад оркх гиҗ тоолҗ йовцхала. Кедү иим хургт (|рсн улс болхв, дасад, ижлдод бәәсн улс. Зуг иим юмн бо.;|х гиҗ кен санҗ йовла?

Эп ухан Эрнцнд орҗ йовна. «Догшн шоодвр, догшн тоодвр»,— болҗ чикнд доңһдв. Парторг догшн шоодвр огснд райкомд өөлҗ йовхш. Эврә бийән бас гемшәҗәнә.

Пам чикәрнь келхд, квдлмшт кесг дуту-дунд бәәхнь ил, тер үнн. Әмтнлә әдл нег келчкәд бәәһәд бәәҗ чаддг угадап бас һундв. Күн келхлә, мел түүнә зөв болад, өр өв- д;>д бәәнә. Ирсинь күндлэд, зөвинь һатлһад бәәхлә, зәрмдән бийд, эврә кергт туслхш, харш болҗ чигн һарна.

Тиитҗ санад, өмн сууҗ йовси Козлдур тал хәлув. Ахлач үргләд, гекн-цокад йовна. <Ахлач?» Ахлачаснь һар- |р|ксн, тер биГшь унтҗ йовхла, күчр хату зүрктә күи

(юлҗана. Үүриь Эрнцнд харм болв. Яһв-кегв хоюрн кесг җил хамдан көдлсн улс. һар, ухаһаи меддг. Ода кень црнә, көдлмш ямаран болна? Эрнцн эврә бийнь дотран ПНН1ДВ; кезә чигн чикәр, эврә сансар көдлх керг.

Удл уга хар машнн селоһар орад ирв. Парвляна өөр

гогтп тусад зогсхла, Козлдур ссрәд келв:

—Күрч ирвидн?

—Чик, тиим,— болҗ шофер келв.

Машин деер сууҗ новсн улс буулдад, герән темцәд 'лрцхав...

Козлдур гертәи райопас хәрҗ ирәд, хот-хол ул уга,

П1.1М шаталһл чисн уга, хуац-хунран тәәләд, ә уга, оркдлп орв. Гедргән кевтҗ оркад, хойр һаран толһа доран ывәд. нүднь сокәтә кевтв. Болсн үүлдвр толһаһас һархи1. Яһад мууднь күрәд оркв? Колхоздан шунҗ кедләд,

105

бәахинь. икдүләд йовхас.нань ухан Козлдурт билү? Ти-и- мәс нань ухан уга-бәәснь. үнн. Тегәд яһад һәәд һарча-

сыь эңв?.

Райкомд Козлдурин тооца соңсв. Колхоз хаврин көд-

лмщтон.яһҗ белдсиг келҗөгәд, дуту-дундынь чигн алдл уга..темд/уюд*. болв, а^ц сүүлдн.ь, көдлмшән яһҗ күцәхәр бәәхән Йедүләд, Козлдур зогсв. Дарупь райкомин инструктор Эмбя босҗ келв. Трактор-машидиң өрәлнь хамхрхаһас экләд, көдлмшт күн һарч бәәдгоһур дамҗулад, хаврин көдлмшт беддвриң тускар һарһсн райкрмин шии-

двр эс күцәсниг. темдгләд авад ирв^ Цааранднь улм сер-

гәһәд:.. ...	.
«Эн цуг тррмүд эс күцәсңь юуна учрв?—гиһәд сур-
х{1(а....миңдеһәр болхла,. ийм:—Козлдуртн	көгшрәд. ирсн

б.әадлтә,. уидлңь күрчәхш, олна көдлмш улм-улм сулдад, ода.тархдаң.күрч йовна. Б.идн зн тоотыг хәләһәд су.уҗ

чддш .уравидң. Л^ини селвг — Козлдуриг көдлмшәсиь

су-лдххмң^. . . .... • . .... ...........■■

Бюроң чледүд дотр дарсж «келдг күн һарву? Уга, иегчн күн тач келҗ бәәхш. Кслхә.с, негдгч сегләтр Козлду-

рдг көдлмщәснь сулдххин. туокар. келв.. һарһхмн гиҗ ^үн>.келсн уга, сулдххмнболлдв., Көдлмшәсн көөгдсн хеөн:;.ям.аран йилпс бәәдм? Сулдхснь ке,. һарһхмн гиснь модьрун... Зуг. һол. утхнь әдл—.1к©ехм жн тодлвр. .

Мнни ормд кенән авч -ирҗ тәвнә? Эрнцниг? Нанас юуһарн тер-давув? Церниг? Сурһульнь тату, чадш ута. Садмн седх-лә — чадхмн. Сурһульта-эрдмтә, дадмг,-н-аснь чигн дундын нань'кен болхв? Колхоэд нань ахлач болдг күн уга. Талын һазрас эс авч ирхинь.

■'Көсг ухан орад, Козлдуриг унтулл-1кевтүлл уга бәәв. Залуһиннь саначрлһ сонсад, Кооку сурв:

— Козлдур, яһвч, юн болж ирвч?

.— Көдлмшәсм һарһчкв,— гиҗ келәд, нам келснәсн эоһәд, зүркн түкчҗ цокв.

—һарһчкву?—Кооку орн деерән босн суув,—яһ- ждхм'болҗана?

—Наснь турШт ахлач болх гиж. санлч?

Коакула әдл Козлдуриг сәәнәр меддг күн уга. Тиим

аюлла харһсн болхла, үнүг көндәһәд ■керг уга. Эврән

уутьрҗ үкҗ бәәх. Ухамь бийднь, бийднь буслад деврҗ авг. тииглго яахв. Эндр «др күртл олна көдлмш гихлә,

эдриг өдрт тоолл уга, сөөг сөөд тоолл уга, усн-унд, хотхрл уга, өрк-бүлән мартад, киитн-өөтнд даарад, халун аарнд шаргдад үкн-тасрн йовдг Крзлдур залу бәәсн бидий. Ода.яһад, юуһарнь өөҗәхм бблхв? Шидрә," ахлач

106

кевчк бийрхг -болад ирв. тер нас зүүснә, медәтәи учр

гиҗ Кооку С|НДГ бәәсмн.

Козлдур бас түүрчәд кевтнә. Инструкторнп келсн үг, ипш дәр деер давс тәвсн әдл, үүг хорсхав. Ямаран үгт тә! «Үкр-х©өһән үрвәд өскәд, хОйр-һурвн миңһн һазртан хар буудяһан хайчкад суудг цагт Козлдур чаддг билә. Ода болшго! Энҗл арвн миңһн пзктар һазр хаһлх кергтә. Наадна юмний тер! Козлдурин һарас ирш уга»;

Тиигҗ муудм күрч келж авсн...

Өр цәәлһнлә К-озлдур заядар адһв. Хот-хол угаһар контор тал ирв. Бичкн хар машин күләһәд зогсҗаҗ. Сууҗ авад омнк кевәрн гүүлгәд һарв.

Үдлә, районас ирсн улс Козлдуриг хәәж нирглдв, тавдгч бригадт йовсн бийинь радиоһар дуудулҗ авв.

Шин ахлач орулж. авх хург кех кергтә болжана. Цуг колхоз цуглулдг зав уга болад, бригадмудар эргж хург

ксх болж. шиидцхув. Эндр асхн негдгч хойрдгч хойр

бригадын хург кех болж күүндцхәв.

Әмт цуглулж. авад, районас нрсн Эмбә залу цәәлһвр ксҗ өгв. Козлдурин һарһсн гем цәэлһәд, ахлачаснь сулдхх уха орулв. Козлдуриг татх күн һарч бәәхш. Болв Кевә босад, Козлдурии кесн кезәик ачиг тодлв. Эн арв һар җилин дунд колхозин мал-гер яһҗ өссиг, кедү күн ордеиәр ачлгдсн, кедү күн сурһуль дасҗ һарч ирсинь алдл уга келв.

Дарунь босҗ келсн колхозникүд, тер дотр күүкд улс

Козлдурин үвлә һарһсн эндүг дәкн-дәкн сергәлдв. Церпә герги босад, генткн дор ормасн хәәкрв:

— Козлдуртн йоста кезәңк нойн! Кенәс сүв-сёлвг су-

рна? Сурхш. Ухандан орсан айстан кеһәд сууна. Колхоз-

иикүдин укрмүд авхин тускар кенлә эн селвлцлә? Гептки шоодраг хатхсн юмн кевтә, районд са үзгдхәр, адрж авад һарв. Адрад һарсн хөннь болад бәәснь тер, кен түүг хөрх билә, йоснь һартнь күн.

Иим хорта үгмүд соңсх санан Козлдурт уга билә. Сананд биш, уханд уга юм келцхәв. Арһ уга, күүнә.ам бәрхм биш, яһнач.

Босж, келсн улс нег дууһар һарһхмн гиҗ давтцхав. Ииженер Садмм ба-с татад келхәр седв, зуг әмтн шуугад үг өгси уга, Келҗчкелҗ эсвнь негн болв, һар өрглдәд Эрднин Козлдуриг эндр өдрәс авн «Улан Манц» колхозип ахлачас буулһв.

Бичкн зуур а>мрч авад, әмтн дәкн хурлда. Кенән -ода лхлач кехмб? гих ухата эдп бәәв. Районас ирсн Эмбаза- ?|у үг авад келв:

— Тана -колхозтн дегәд ик, көдлмшнь — күнд. Э-мнг

һазр экләд хаһлх санатат. Тер учрар танд ахлач болх күн сурһульта-эрдмтә, дадмг, алыкарн болвчн бер тегш ■болх зөвтә. Тиим кү бидн авч ирүвидн. Нернь Гучна

Цандг.

—Үзүлтн!— болҗ әмтн шуугв.

—Цандг нааран еердтн!

Әмтн талас босад өндр цаһан залу трибун тал өөр-

дв. Ахлачнрин суусн стол тал оч эн зогсв.

— Үзҗ автн,— 'бол?к района күн үгән утдхв,— районд заготскотд көдлҗәсн күн, гүн -сурһульта,— болж. авч ирсн күүһән буульв.

Келсиг соцсҗ оркад, хургин улс дотрас негнь хәәкрв:

—Мана колхозд ахлач болм эврә күн угав?

—Бәәнә, эврә кү тәвхмн!— боллдв.

—Садмныг, бас гүн сурһульта, инженер!

—Үнтәг!

—Эрнцн юуһарн өөгдҗ бәәхм!

Хургин ахлачд үг өгүлл уга дур.ндан эврәһән келж хәәкрлдв. Хург ахлҗасн Церн әрә гиҗ әмт төвкнүләд

келв:

— Залус, күүкд улс, түрд гитн. Иигҗ хәәкрлдхлә, өр

цәәтл кергән төгсгҗ чадш угавидн. Бод-бод гиһәд, һаран өргәд дара-дараһар кслтн.

— һар өрглдхмн,— гнж хәәкрлдв.

һар өрглдән болхла, өргдг күн һарч өгчәхмн уга, тиигәд ирсн күүг өөһәд хуурв. Эрнцнә төлә чигн әмтн өргҗ бәәхш. Тер метәр Садмна нерн давҗ һарв. Нег цөн күн Үнтән төлә өргв.

Эн боллдад, Эмбә амрад одв. «Танд ахлач болдг күн уга гиҗ келә бәәлүв,— гиҗ эн дамбрлв,— чадх гиһәд авч ирсн күүг өөһәд, һундаһад орквт, ода кенән тәвхмт?»

Әмтнә ард суусн, омгнь шантрси Козлдур генткн һа-

ран өргв. Әмтн ормалдад одв: «Хәрү бийән орултха гиҗ сурхий?» — гих ухан зәрминнь толһад орв. Козлдур генткн көгшрсән медүләд, нүгдиһәд, көләрн давтрҗ ишкәд, ©өдән һарад, үгән эклв:

—Колхозд ахлач болҗ чадх күн манд бәәнә!

—Кемб? Неринь кел!

—Бокта!

— Бокта?

■

—Терлм тер!

—Чик!

—Бокта!

—• Ахлач Бокта болтха!

Эн боллдҗ «улан Манцин» улс өсҗ өрггдҗ хәәкрл-

108

дн. һар өрглдән болв, цугтан гишң ду-уһан баахн көвүн 1юктад өгцхәв.

Хург чилв. Хоор-хоорндан колхозникүд күүндсн, хургт эс келгдсән келн йовцхана: «Дегәд баһла, мөөрсн болсп кевүн, яһна йир». «Бичкнәсн мууд дассн, зовлн, үз- <•11, чадх!» «Дөң болх кергтә, мана һәрд җиврән деләд

.-шхларн бийән өгхн уга». «Дассн күлг, даңдхн уга».— Иим кесг күр сөөнь аһарт сонсгдв.

Боктан көл-һарнь унтрҗ, кел-аман геесн, әмн шир тасрсн арә гиж гертән күрв. Колхоэд ахлач болх ухан үүнә толһад чигн уга билә. Генткн мөөрсн болсн ээм

деернь ик күнд колхоз унҗ ирәд, көвүг зовлңгин тамд упһав.

Арһ уга, олна шиидвр — йосн. «Улан Манц» колхо-

зин шин ахлач агроном Бокта болв.

XV

Хәрж, ирн, Бокта хувц-хунран тәәлл уга орн деерән «пилд» жисв. Юн чигн уханд орл уга, секәто нүдтә, гедргән кевтв. Дәкод юн болсинь ухалв. Арһ уга: олна шии-

двр — закан.

Яһад болвчн хойрхн үг. Кех-күцәхнь — бүкл ик кол-

хоз. Яһҗ, юунас эклхм болҗана? Хавр, тарәнә көдлмшәс ах чинртә төр уга. Хаһлх, самлх, тәрх—кергнь дала. Юунаснь зклхм болхв? Әмтн, кесгнь көдлмшт һархш, эврәннь мал-гер гиһәд сууна. Тедниг цугинь көд-

лмшт һардгар кех кергтә. Яһҗ?	Ямаран төр аввч —
«яһҗ?» гих сурвр һарч ирнә.
Ухань тарад, ээдрәд, ю кехнь чигн медгдҗ өгл уга,
аш сүүлднь, муурсн цогц даагдад,	көвүн нөөртән орв.

Өрүн босҗ авад, колхозин конторт ирв. Дарунь Эрнцн орж ирв. удл уга парвляна члед цүврәд ирцхәв. Эндрмаңһдур ю күцәхән күүндҗ авад, бригад болһнд парвляна члед йовулад, цуг трактормуд босхҗ көдлмшт орулх болад тарлдв.

Әмт йовулҗ оркад, һанцхарн үлдәд, һурвдгч бригадт күн уга зогсҗасн трактормуд санчкад, генткн ухан орв. «Ясврас маши һарһҗ чадад суунавидн, көдлҗ чадх трактормуднь залач уга болад зогсҗана. Арһ юундв?» Шин ахлач телефо авад школын директорт җиңнүлв. Түмдин дуп соңсгдв. Мендинь медҗ оркад, Бокта ирхән келв. Зөвшәл авад, үкс босад, хувцан өмсҗ авад, школ хәләһэд һарв.

Түмд школын үүднд күләҗәҗ. һаран чаңһур атхлдад, директорин өрәһүр орҗ ирцхәв. Ю-бисән күүндҗ оркад, Бокта эклв;

109

— Ахлач болхмч,—гиж. һаран өрглч? Өрглә. Ода ахлач бол-ад авчкв. Зуг түрүн өдрәс авн төмр әдл хату төрмүд төгәлҗ шивә б'олж зовах бәәдлтә.

—Мууха түргәр туула зүрк бәрҗ йовхмч?

—Туула зүркн биш, тедү мет хату-мөтү юмн болж.

йовна.

—Юн кергтә?

—Трактористнр. Белн трактормуд залач уга болад,

көдлмшт орлцҗ бәәхмн уга.

—Ма-нахс нөкд болҗ чадхий?

—Дегәд сәәхн болх. Манцаг хәләлч. Нидн эдү цагт бас бичкн күүкн биләл1М, а? Ода —дадмг тракторист.

—Манцан нернь һарч йовна.

—Ниднә бас сурһульч биләлм.

—Мел тиим түргәр дөң-нөкд болад оркҗ чадхмн уга-

видн. Белдх кергтә.

— Цаг уга, әмтн ода эндр-маңһдур кергтә. Меклә Бораевич бәәнү? Дуудулж болш угай?

Директор һарч одв, удл уга өөрон зөвәр медәтә, эццн хар залу дахулсн орж ирв. Бокта босад, һаринь авч мендләд:

—Меклә Бораевич, арһ танд, трактористнр кергтә,

кедү болвч — арвн, хөрн.

Меклә Бораевич, трудын багш, инәһәд келв:

—Иовулж. чадм дүңгә дөрвн күн бәәнә. Зуг көдлҗ

үзәд уга, дасхх кергтә.

— Түүгинь нанд даалһтн. Түмд Санджиевич, ак-ад гидгәр күүкдән сурһҗанат. Өдгә цага баһчуд техник, маши медхзөвтә. Күн болһн трактор, әктәмл йовулдг болх зөвтә. Тана школын көвүд-күүкд арвн җил сурчкад, адг-ядхдан трактор йовулҗ чадцхахш. Кен гидг улс, кенд гиһәд белдҗ бәәхмбт?

— Мана гем. Ода күртл йоста гидгор һарин эрдм сурһҗ чадл уга бәәнәвдн. Болв колхозд чигн бәәнә. Маши өгтн гихлә эвдркәһинь өгкәт. Негхн хамхрха трактор ханчксн әктәмл хойр бәәнә. Түүгитн цуцад, дотркинь хәләхәс нань арһ уга. Тер учрар сурһульчнр дегтр медрлтә, дамшлт уга болҗ һарна. Хойр-негн йоста йовдг маши манд өглт. Сурһульчнр дарунь йовулдг дасад, йоста механизатормуд болх билә. Ода чи эврән эзнч, трактористнр кергтә болхла, йоста трактормуд өгтн.

—Чини келсн чик. Сән трактормуд өгнәв. Зуг үкс гиһәд, хойр-һурвн долан хонгин дунд хөрн-һучн трактористнр белдж, өгтн. Шишлң инженер танд өгнәв, Меклә Бораевич, трактористнр белдтн? Болву?

—Меклә Бораевич, яһий?

110

— Деед классмудас әмт хураһад авч болх. Дәкәд

түгитн курстйҗ нерәдймн: Майа сурһульчнр маши медпо, .баахй улс йовулдгйнь дарунь дасад авчкх.

—Болҗана' Одак"дөрвн Тйҗәсән кезә йовулнат?

—Йоста кёвәр маший деер ‘сууҗ үзәд уга улс.'

—;Дадмт трактористии һарт өгнәв, Цернә.' Хәләһәд, пүдн-амн болад дасхх. ^Гаңһдур' йовулҗ үзтн. -

—Хәләсвйдн,’ Бокт,а Та1Сндаевич, өтрлҗ үзсвйдн.

—Ңә, сән. Курсиг бас утар татад керг уга," шидрәс

•жлхмң? ' ’ / . "

Вокт-а байрта контортан -ирв. Садмныг дуудулҗ авад, школд куүндсн туокиг келҗ өгәд, белдвр кехиг даалһад, бичкн хар маши унадЪарв?

Нарн зөвәр дегчәд ҺЭраД 'ирв. Хойрдгч бригадт ирәд,

һазр са-млҗ йовсн Цернә трактор заалһж ав”ад‘ һарад <1гв. Машин өмянь зогсхла, Церн трактораСн бууж. ирв.

— 'Менд!	‘ ■ " "•
— Менд!	'
— Сәәнәснь келҗәтн,

— Дала’сән юмн уга. ӨцКлДүр өдр дөчя гМ‘самлув, эндр дал күргх санатав. Эс болх юмн Звдрәд;'кесг' 'зог-

св. «Летучк» кесгәс нааран ирәд уга.		! а
Белдсн һазр бәәнү?	-
— Тәрлһ зклҗ’болхмн.		’ '
Танд нег даалһвр өгхәр’ирХ йовнав.1 '
Бокта өрүнә школд күүңдснә тускар келҗ өгәд. өөрән
һурвн-дөрвн сурһульч авч дасххиг сурв.’
Церн зөвәр уха туңһажаһад келв: '
— Чини даалһврйг күцәл уга бәәж. болш уга. Зуг чи
памаг дегәд җаңһрта юмнла	оралдулҗанач? Эн цага

баһчудчнь альвн, күүнә үг ооңсҗ өгш уга. ТииТҗ'йов’ад машинд орж. одхнь чилш уга му нерн.

—Юуиаснь әәнәт? Манцаг са.нлт, бас тиим альвн-

дольвн биләлм, ода ямаран гидг тракторист болв.

—Нә, гем уга, илгә, сурһнав.

—Хәрнь таниг тиигҗ келх гиҗ сана йбвлав!— болҗ Бокта байрлв.

—Бо.кта, 'чи эн нуста күүкд’ цуглулҗ трактористнр кехәр йовнач; Мана колхозд дала дадмг тра-кторйстнр бәәнәлм, тедниг юңгад эс көдлмшт һарһнач.

—Юн дала дадмг трактористнрв? Альд бәәхмб тё-

дитн?

—Тйим улс бәәнә. Чини экчнь, Бблха/ямаран тракторист билә, мартчквч?

—’ На-адн уга гиһит. Районд нер һарад, бәәдг билүс.

—Булһ-н, Деглә, Дөндә'кедү әвртә гидг' тракторис:

тнр билә. Бүкл бригад биләл-м, ода негчнкүн көдлҗбәә-

хмн уга. Дәәнә цагла, доәпә хеса читн бас гертә-малта,

күүкдтә-шуухдта билә, болсн бийнь тракторнст көдләд, гер-бүлән чигн алдл уга бәрәд йовдг. Ода яһад одцхаснь эн болхмб?

— Церн, чик уха зааж. өгчәнәт, ханҗанав. Көвүд

маңһдур ирхмн, зуг сәәнәр хәләһәд, кун кевәр сурһтн.

— Соңсҗанав, хәләж. үзсв.

Бокта һарч гүүлгәд, талын һазрур орл уга хәрҗ ирв. Үдлә гер талан ирәд, цәәһән ууҗ төгокәд, тәмк тач авад келв:

—Ээж, та тракторист эс йовлт?

—Э, кезәнә нег цагт йовсн юмн. Намар тракторнст

кехәр седж. бәәвзгоч?

—Әмтн күртҗәхш, трактормуд зогсж бәә.нә. Эн жил бидн арвн минһн га һазр хаһлх болж. амн үгәп өгләвидн. Күн күртж өгчәхш, ээж.

—Я-а, хәәмнь. Би кенә-кен гидг тракторист болх биләв. тракторнст болхас көгшрәд бәәжв. Бийчнь ода тә-

вн дөрвтәв, кукп, медвм.

— Болв, ээҗ, өмннь тракторист йовсн күүкд улс цуглулҗ авад күүндх санатав, зөвт багтад, бнйснь чигн хәрү трактор деер суухар седцхәх. Тер цагла, таннг эс

һархла, захин күн хәәкрх: эврәннь экән әрвләд, көдлМ1нт һарһжахш гих.

— Я-а, хәәмнь. Күн болһна келснәс әәһәд		йовхла,
һазр	деер бәәж, болш уга. Әәхәснь—әәх, эмәхәснь —
эмәх.	Намаг эркн биш көдлмшт һарһх саната	болхла,

бн һарсув, зуг гер-зуура көдлмш өгтхә, тракторист болж., кеер көдлдг арһ нанд уга.

Бокта уха туңһаҗ зогсв. Тернчн болдг үг. тәв һарсн пеисьт һарх эмгәр тракторист кехәр седлһн басл ухрн уга йовдл. Болв көдлмшт һартха, келнәс, әмтнә келнәс хол йовх кергтә.

тооһин халхар бәәдг улс, талын чигн әмтн шин ахлачин уха эс медҗ чадв. Хаврин көдлмш, халуи цаг. Ахлач альд йовх зөвтәв? Теегт, кеер. Эннь, экн түрүн өдрәс авн, адрин дуусн өрәдән сууна. Ямаран юмн болна эн! Бокта тер шнмлдә медж бәәхш, ик шар стол деер

шарлсн цаао делгҗ шилтв.

Телефон җиңнв. Авад соңсхла, школын директор Түмд болж. һарв. Тракторист болҗ көдлх саиа зүүсн дөрвн

сурһульч млгәхәр келв. Зөв өгәд, телефоһан тәвҗ оркад, Садмныг дуудулхар хонх җиңнүлв. Оля күүкн үүд цокад, орж. ирәд, нүдәрн инәһәд келв:

— Соцсҗанав, ю келхәр седләт?

112

Бокта Олян бәәдл үзҗ оркад, столык цааһас һарч крәд, хәлә-ж оркад келв:

—Асхн нәәрт оч йовхшч, юн болад кеерәд орксмч?

—Шин ахлач ирсн учрар. Хар костюмта, цаһан мии-

.тгтә, галстукта ахлач ирхлә, бидн фуфайк өмсчкәд суухмб?!

—Э, нам гиһич! Болдг үг, көдлмш ямаран догшн болвч күүнә -бәәдлән геехм биш, тер үнн. Зуг, дегәд цаһзн

киртәд оддгзөвтә. Дегәд давад керт уга.

—таниг нанд лежц умштха гиҗ тәвсн болвзго!

—Чн'к! һә бол цааран! Садмн тал элч тәв-чк. Наа-

ран күрәд иртхә.

— Тана келсн зәрлг одл!—гиж келәд, Оля дәәнәһәр зогсҗ, ик хар нүдәрн ахлачиг идч/кнәе-уучкнав гисәр хәләв. Дәкәд хәрү эргәд, чаңһ-чанһар ■ишкәд һарад одв. Өндр нәрхн давхргта туфлтя көлнь пол цумлҗ ншкв, бичкн эвтәкн цогцнь үдин салыкнд нәахлси эрвң мет, эгц ха.р үснь ээм деернь саглрв.

Еркта күүкнә ардас хэләж, өврж. зогсв. Кесг дәй/к наадад-инәһәд йовдг Оля билә, түүг күн кергт бәрдго. Энти эгл сәәхн күүткн боәж! Ода күртл кун үзл уга яһад бәәһәд бәәсмб?! Күүкн гидг күүкн.

Багшин илгәсн көвүд орҗ ирцхәв. һарннь авч мендләд, диваң деер суулһв. һәрән көвүн Нарн — йисдгч класст сур.на, түүг Бокта меднә. Наадксинь сәәнәр ахлач таньхш. Дамб Улан хойр, өкәр Җирһл күүктәһән һурвулн Нарна үүрмүд болж. һа|рв. Эдн нидн намр эврән трактор деер хошад-һурвад өдр көдлсн болҗ һарв.

— Арһ танд, — болж Бокта келв.— Дав деер хойрнсгн өдр хойрдгч тракторист болад көдлтн. Дәкәд эврән

трактор авхт. Бичә адһтн, үрвәд, нәәһинь олад көдлтн. Болһаж йовтн, цар тергн биш, машин гидг юмн.

— Маниг Манца йовсн бригадт тәвтн,— болҗ Җир-

һл сурв.

— Манца Шарадт, һазр хаһллһнд новна, күнд трактормудта бригадт. Тадн экләд гиигн трактор «Беларусь» йовулдг дасж, автн. Цааранднь эвнь нрх. Би танд сән гидг багш өгнәв.

—Кениг?—болж. Нарн соньмсв.

—Цернә һарт егнәв.

—Церн дадмг тракторист,—болҗ Дамб келв. Нарн улаж. толһаһаи өкәлһв.

Садмн орж ирв.

—|Ц1ин трактористнр ирюн бәәнө,— болж Бо'кта босв,— ах механик, эвраннь цергтән орулж. автн.

Садмн, баһчудыг эргул/к-дуһрулҗ хәләҗ оркад, инә-

113

мокләд-.кела: — Эднд. йоста трактор өгхмн . болҗану?

— Хамхрха трактор өгхәр седлт,?— болҗ Нарн хәрүцв.

Б.ичкн	Иоста трактор өгх кергтә,Садман Мандҗиевич.
	гиж бич.ә хәда.тң, нидн намр .тәрә дәрлһңдкөдлсн
улс.,	’

— Алык бригадт тәвхмб?

...,— Цернэ һарт өгтнл,Дав д$ер нүдн.-а.мн болҗаг. Сәң, трактористцр. кезә көдлмштән һархмб?

—Маңһдур өрүнәс авн..:.,,..

—Нә, манһдур зурһан часла мастерской. тал күрәд

Сурһульчнр Садмныг дахлдад һарч рдцхав,. Удл уга Зрнцн орҗ ирв. П.арторг негдгч 'бригадас ир-сй болж.

^арв. һазр.хаһллһнд зурһаң машин көдлҗ бәәхиг келв, д&рвнь. одач. һа.рад упа. Брдгадир дәкәд.хойриг яһад боһарһҗ. узхәр зуткж.әнә. Трдакторт нёҗәдхн йүн. Эрт: б.орад, асхн к.үртл хаһлсн Манц,а әрә гиж'зураһан .кү-

цәҗ, наадкснь күцәҗ чадсмн уга. ...

л-.Келсинь соңсад, эврән ю күцәсад .келҗ өгәд, дмннь тракторист йовсн улс цуглулҗ күүндхиг Бокта сурв....

Теднәсч юмн -болну-угай. Болл, гихлә дуудул,-—

гиж. Зрнцн келв. ,

Болад чигн-бәәх бнз.'Эн сп’исок-хәләтнгкед.укүн кезәнә трактористйовсинь,— Бокта цаас өгв. Цаас умшҗ бәэһәд, Эрнцн-хурһарн индстәд келвг

“Күүкд улсболвай тра-кторист бәәҗ кевтәм энч! Бндңтгам мартадхуурчвидн. Цугтан эс болвч, - зәрмнь

һа:рх, тер биняь му биш.
••*Үгән келн	йовҗ, парторг' 'сууһад, опиоок х^әләһәд,
темдг тәвәд:
Кесг наснь йрсн эмгд йовна. теднь керт уга, баа-
хн берәдмүдинь дуудулхмн. Бич, би кергтәһинь		келәд
йовсв.	. -••
— Белн, келтн,— болҗ Бокта хәләв.		'Амулң,
*“— Болвсн,	бичкн күүкд уга, дундын наста.
арһулд, хойр	бичкйтә. Яһий? Салу цааснд бйч.’-	Церну

Цёглә. Дөрвн бйчкНТә. Чадхмн уга, ода деерән кёрг уга,

бичә бич. Кермәш, баахн бер, бич, нег күүктә. Эмт экнь барсин сүүләснь бәрм чидлтә. Деглә. Мана Дегләг бас

бичж. авсмч? Хойр күүкдтә. Яһий! Бичхй биш гийч? Бол-

җ‘ахш, би-чх кергтә, эс гиж. "манд күн көдлж, өгхмн уга.

Хойр ахлач эдү метәр күүндҗ цааснд әмтнә нер орулж суув. Нег цааснднь .арв һар күүнә нёрн ‘бичгдв, Тернь -көдлҗ чадм улсин нерн болв, наадк цааснднь хөр щаху улс бичгдв, тернь күүкДтәнь болв. Оля куүкиг дуу-

П4

дулж. авад, хойр цаасиг барлх заавр өгәд, ахлачнр тәмк

тач суулдв.

Эрнци генткн седкл төвкнсиг темдглв. Үнәр седкл төвкнсн, бий гиигрсн болад одв. Өмннь болхинь парвля-

нд орж. ирхлә шууган, керүл, нааран-цааран гүүлдән, псгл түүмрт мордҗах мет билә. Акад юмн, ода генткн зүркн тогтнад, толһа сергсн болҗ медгдв. Олсн олвртан байрлад, Эрнцн, алдад орквзгов гиж. әәһәд, Боктан чирә хәләв. Ахлачин чирәнь төвкнүн, тәмк татсн болһамҗта кевәрн.

Оля дарунь цаас цокад авад ирв. Умшад, һаран тәвәд, Оляд хәрү өгәд, асхн күртл неҗәдәр дуудулад ав-

хулхиг ахлач сурв.

Колхозин ахлачнр күн болһнла нәәһинь олҗ күүндв, Хәәкрлдән-шууган гих юмн соңсгдсн уга. Сән санаһар трактористин көдлмшт һархар нәәмн күүкд улс үгәм өгв. Зуг зәрмнь хойр өдр, зәрмнь һурвн өдр.белдвр кехд сурцхав. Зөвинь цәәлһҗ келҗ өгәд, зөвән келсинь соңсад, арһ уганнь зөвднь багтад, арһтаһинь—зөвдән

багтаһад, зөвтә үг келхлә, зүркн хандг, гишң ирсн ирүлсн уга эвтә-довта болцхав.

Күүкдтә улсла күүндвр талын болв. И-к зунь көдлмшт һарх седклтә, болв күүкдән гертән үлдәдг арһ уга—: хәләдг күн уга, колхозин ясль площадкс хойр дүүрң. Эн күүкд улсиг көдлмшт һарһхар седхлә, дәкн нег, баһарнь тәвхд хөрн тавн күүкд ордг детсад һарһх кергтә.

Күүгсд хәләх әмтн чигн олдҗ бәәиә — хойр бичкнтә Дегләг талын көдлмшт тәвҗ болш уга болҗана. Наадкснь неҗәд бишкн үртә болҗ һарчана. Дегләд Болха эмгн

дөң-лөкд болхар келв.

Күүкд улсла күүндж. һарһад, детсадын директор Дора Дорджиевнаг на1ар гилгүл-цхәв. Удл уга «Кремль» духин үнри-г энд-тендән цацсн, сәәхн ©ндр цаһан гергн инәдтә-наадта орҗ ирв.

—• Шин ахлач, нернтн зоксн көдлмштн, седклт.н таалмҗта серүн-у болн өндр терзтә, нарн иктә, аһар-амр бәәдг кабинеттн бәәшң болтха гиҗ йөрәж бәәнәв,— болҗ Дора шоглв.

— Иөрәл буттхә, көгшдин йөрәләр болтха!—гиҗ Бокта дахлдулв.

Гүн креслд суулһҗ оркад, Бакта нәр һарһв:

—Би, тана залу Үнтә болсн болхнь, энкр гергн Дораһан эдү мет ора цагла иигән-тиигән бийәсн салһж. тәвхн уга биләв.

—Үнтә яахв тер, арһ уга болхугов. Ахлач иртхә ги-

115

хлә, манд арһ бәәнү? Ахлач күүнә үг — алтнд тоолгддг, манла әдлнь үкн гүүхәрн ирх зөвтә.

—Әәһәд-усхад бәәх юмн уга болҗана гинт?

—Юунас әәдмб? Әәдгән кезәнә мартад хуурлав, олз орхас биш, һару болш уга,— болҗ Дора инәв.

Эднә күр чиңнәд Эрнцн бас алң болв: өмн цаг бол-

хнь эн өрәд эдү мет шог соңсхн уга билә. Соньмсж, хәләҗ оркад, Эрнцн үгд орлцв:

—Дора Дорджиевна, өмп цагт ахлач наар гихлә, иим түргәр ирдго кевтә билт?

—А, хәәмнь, Эрнцн. Өмнк цаг! Козлдур керлдхәс нань ю меддг билә? Ямнь дегәд өөдләд, нам инәдгән

уурч одлус!

— Дора Дорджиевна! Иим ора дуудулснд манд би-

чә өөлтн,— болж Бокта эклв,— төр бачм болсн учр. Бокта цугтнъ цәәлһж. өгв. Көдлмш дала, көлгн баһ.

Тер баһнъ күн уга болад, көндрл уга бәәнә. Күүкд улст — арһ! Күүкд улст күүкднь саалтг болҗах. Күүкдинь орулдг зә уга.

—Кедү орм кергтәв?

—Хөрн тавн, баһарнь келхд.

—Тавн-зурһанас нань арһ уга.

—Хот-хол олдх, хәләх улс чигн егч болхмн, бәәлһдг

гер,— болж Эрнцн зогсв.

—Бәржәсн гертн кезә дуусгдхмб?

—Таднас медгдҗәнә. Ниднә бәргдҗ одх юмиг, чадсн угалмт.

—Эн жмл эрк биш дуусх кергтә. Тәрәнә хадвр экл-

хнн өм«,— болҗ Бокта йовдңнв.

— Келсн үгтн мөңгн болтха!—гиж Дора эклв,— тана келсәр болхла, май-июнь алднд шин гертән орхла, нань юмн керг уга. Тиигтл... тиигтл эн кабинетән өгтн. Парткабинетиг авад, эн хойр өрәд хөрн тавн күн бәәх

детсад һарһж болхмп.

— Үг гидг эн!— болҗ Бокта хәәкрв.— Эрнцн юн гиҗ саннат?

—Би яахмб?

—Хойр-һурвн сард яһад болвчн торхт. Тер өрәлднь

кесг кабинетмуд бәәнә, цугтаднь нежәд күн сууна, хошадар, суулһад орктн. Дәкәд детсадун гер бәрхд сән

болх, бийстн адһад түргәр кехт,— гиж. Дора инәв.

— Чик, тиим чигн болтха!—гиж Эрнцн келв.

—‘ Дор-а Дорджиевна! Эндр сөөһин бийднь бәәсн юминь талдан һазрт тәвәд, конторин эн өрәлинь сулдхад, бел кеһәд оркнавидн. Зуг маңһдур өрүнәс авн экл-

тн. Юмн кергтә болхла, бичә эмәһәд-ичәд бәәтн, кергтә

1н1лсииь келтн, бичкн колхозникүдәс юм хармнҗ болш

\т;1.

— Түүгйнь би эврәп медсв. Зуг бүкл хөрн тавн күүкд хәләх улс кергтә, баһарнь хойр күн, теднә авцмнь колхоз өгтхә.

—Дөгләг автн. Хойр күүкдтә, хол көдлмшт оч чадш

\га,— болҗ Бокта келв.

—Тиитхлә, Эрнцн эндр Дегләһон белдәд оркти, маң-

һдур өрүн мана детсад тал иртхә.

Эрнцн часан хәлаҗ ор.кад, эвшәһәд келв:

— Үүрмүд минь, ора болҗ оч, хәрцхәй.

Дора Дорджиевна босв, Бокта бас. һаза һархла, хаврин аһарин үнр каңкнад бәәв. Сө, сарин сарул, үүл бәрж, болм гиж. кезәнә келдг бәәсн, Ә-чимэн уга, аһар эндән делҗ, далваһад, сө сәохн суняв. Нилх көк ноһана үнр, нарн-салькнла хольгдад, хутхгдад, аш сүүлднь, һар-

сн үнр — хаврин үнр. Түүг чееҗдән, орүц сәәхн	аһар
кинләд мсдхәс биш, үгәр келж. күцәж болш уга	юмн.

Укрин үснә чигн амтн биш, цаһан шикрин чигн биш, цәҗомбанчн биш, цеңкр усначн биш, үгәр келҗ хаврии аһарнн амт цәәлһҗ болш уга. Зуг гүүнәр киилхлә, түүнә, хаврин үнрнь мел сәәхн медгднә. Хамр-амар орҗ, оошгт күрч, өргҗ-ендәлһҗ, судцн болһнар цусн болҗ гүүҗ, күүнә цогц гиигрүләд, уха-сегә сергәһәд оркна.

һурвулн зөвәр йовҗ оркад, Бокта келв:

— Кезәнә, Гоголь иим сө үзәд келсн болна: «төв<к- нүн Украинә сө». «төвкнүн», минь эн үгәр иим сөөг те-

мдглҗ болхмн. Негл өвчн-шалтг уга, үлү-дуту уга, орчлң авсан—авсн, өгсән—агси, ода әмтнлә төр уга, санамр, сәәхн, эңдәп талваҗ, тогтун болҗ кевтнә.

— Бокта, чи поэт болҗ чадхм бәәҗч,— болҗ Дора кслв.

— Поэт гинү, йоста поэтлм энтн! «Теегин герлд» һарсн шүлгинь умшсн у-гавт?— болҗ Эрнцн өврв.

— Тер дегтр ирәд уга болхугов,— болж, Дора келв. Тотхҗ зогсн, — нә, би гертән күрч ирүв.

—	Сәәхн зүүд бәрҗ хонтн!— болж. залус келцхәв.
—	Сәәхн зүүд бәрҗ хонтн,— гиҗ келәд, һаран өгч

мендллдәд, Дора гер талан һарв.

Удл уга хойр залу чигн салв: Бокта зүи тал салсн

уульнцар һарх болв, Эрнц.н барун талагшан.

Эн цагл-а күн Эрнцниг үзсн болхнь алң болх билә: бүдүн залу, һанцхари йова йовҗ, харнһуд инәһәд йовна.

«Удһн эргҗәх бәәдлтәҗ»,— гиҗкен болвчн санх билә. Эрнцнә чирәнь инәсн, көлпь түргн, һазрт күрл уга гишң йовв. Иим бәрц эн кесгәс нааран бәрҗ үзәд уга би-

117

лә. Көдлмшән кечкәд, әмтнлә дала шальшг угаһар хәрж. ирәд, маңһдуртнь дәкәд көдлмштән оддг. Иигж. дотр бий талвалһсн байр кесгәс нааран учрад уга бәәсң мөн. Шин ахлач бас йовн йовҗ ухалв. Төвкнүн сөөһин талваон аһарин күчмб, дааһад авсн олна көдлмшии күчмб, ухань күчр цегәрәд, кех-күцәхин мөр өмн солнһтрҗ сәәхн үзгдв; трактор болһнд хошад кү тәвҗ селгәһәр көдлг

гх төрт — күцврин түлкүр кевтнә.

Ахлач ирҗ кевтн, унтҗ одв. Өдрин дуусн йовсн,;көдлсн, бийин төвкнүнә учр болх зөвтә.

Өрүн өрлә негдгч бригадын хош тал ирв. Өмн ирмг деер һарад ирхлә, хош төгәләд хаһрсн көк утан үзгдв. «Тра1кторан көндәҗәнә»,— гих ухан орв. Өөрдәд ирж, йовтл, нег трактор ар -ташу халәһәд һарад одв. Дәкәд цааранднь хәләх<инь, ар ташуд эндән делгәд хаһлжах һазрт күрчксн нег трактор еңсг сәәхнәр дуулв.

Ахлачин маши үзәд, бригадир Хар-Даван тосад һарч ирв.

—Менд!

—Менд!

—Ямарал бәәнәт?

—Му бнш.

Бокта харһсн трактористнрлэ һар авч мендләд, хошхаац болҗах вагон-будкд орҗ ирв. Учетчик Шуурһнкө- вүн өмнәснь тосн бослдв. Эрст өлгәтә хар доск үзәд, хә-

ләһәд, Бокта келв:

— һурвн машин одач һарад угай?

— Эндр хойрнь һарх зөвтә,— болж. бригадир хәрү өгв.

—Эндр гиснәс авн һурвн хонҗана.

—Мастерокой бәрҗәнә. Дутҗасн деталинь өцклдүр

авч ирсмн билә, эндр эрк биш һарх зөвто. Терз тал оч хәләһәд, Бокта келв:

—Тер тасрад һарад одсн Кевә болҗөхугов?

—Кевә.

—Көдлмшәрн әмтпә өмн.

—Ма-на Кевә чадна.

—Чаддгнь—чадна, авхан бас меднә,— болҗ Шуу-

рһн келв.— Яһҗ һазр мерлон, кедү бичсинь талын улсас негчигн күн сурхш. Ке-вә асхн болһн ирәд, сурж авад, бийнь бичәд авчкна. Кедү, ямарай көдлмш -кесөң бийнь тоолад, бичәд авад йовна. Тер тоолань эс ирлцхлә, тер дотр мини бичсн баһ болхла, келдг уга — күү-

чәд-тасчад хайчкна.

Бокта көвүнә келсиг соңсҗ бәәһәд, хар доск оч хәләһәд:

• 11-8

-г-7 Чи, Щуу.рһн, өцклдүр, күн '.болһн кедү...мөңг..олоиг юцгад-эс бичя$ бәәхмч? • ..... ....... .

-ң.Бел -кеһәй.адч^лав, минь-ода бичхәр срдҗәләв.

— Мартл уга.с.едр болһн .кен кедү көдлмщ... ■кеоинь, ксдү мөнг олкшнь бичҗ бәәх .кергтә. .Күүнә^ далдлҗ. бәәх

1омп -бнш, 'бичәд,. үзүлдд, ©гәд бә.. Цугтан. .. медг. Күн 6()ЛһН:ӨДр болһн. кесн-күцәсн. .. КӨДДМЦ1ӘЯ үзәд ; 6.ЭӘХЛӘ,

ганан-седкл төвкиүн болх.

•Бекта ..тиигҗ келәд, вагоң дотраһур-йовдңнад, ард-

ардасн һарад одсн трактормуд үзәд:			,
— Шуурһн чи Кевәг кел.хәр седиәч. Иосар двад хә-
ла^лә,-Кевәң.чик. Кесл-күд^ән медс.ң ,муй?			денщг-булшг
—. Көсн-күцәсән. медсн мУ.биш..:Бодв
болһна төлә үклдәд.йовңа гидг бао:,эвго. . ■			.■...-.■..
— Манцан трактор		үүнд. угай?— болж,. ахла.ч, срнь-
МСВ,...-	■ ■ . ■ ■ . • :	- ,

—Бәәнә. Ики тер, көдлмштән цүрчксц. йрвңа.1 Хрйр- 11урд»эргәд..орквгяһв,—г.гиж,бригадир.ъкелв. • .

Дәкн хар доск тал өөрдәд, Бо-кта. эклв: ••. .

—Кевә Манца,хойрас ңань өдрин•> зураһадь-күцэҗәх улсч^га кевтәм .энтн? Иигҗ кезә аран минһ хаһлхмб?

^.Хазихрлд^вгэвдрлдәи олн. Дәиәд ңеж.әд;у,жтесж.

чадд' уга бәәнә.' Дрң өгтн/ На-адк бриг.адмуд, тәрәһән...тә- рзд-дууоҗ ,бәәх. з.әңгтә,. тендос авч, дөң..; болт-ң,—:б©лҗ бригадир сурв? .:■:... : ■ ' . ..

«.лт; УДЛ уг^.трактористнр.ирх,.,түрүд.:бРлжЛ4длн#1Ихошад улс өгнәвидн. Цөн хонгас, ичмәнә..тәрлНн..т.өг.схлә,

эрднь-ишә тәрх цаг болтл, цуг трактормудыс;,тана бригадт көдлгнәвцдн. Зуг бийстн, эн бәәсн машидән эндр өдр күн кевәр олзлтн. Ядхдан зураһан эс күцзсн негчн күн үлддгоһар кетн. Тер тана һара цаасн. -Ңаддксинь,

хамдан, демәр күцәй.
.	. Трр болҗ .күүндәд, Бокта. вагонас һарад, хот кеҗәсн
күүкд күн тал ирв. ....		.	.	$
	.-г*7 Эндр ямаран хот коҗонәт?..		... . .
	’— Мах чанчкв. Ца.болх.		■■
	— Цәәтн үстәй?		■■'-■:
	г—.-Үс ЗВЧ ИРХМН.,		■	.
	Өндгн угай? .
'..— Өндг авад угавидн.
	Чигә кехлә яһдм.т? Үс .икәр авад чигә кеһәд уухла.
.	— Кеж. болхмл, ,зуг һанцхарн даңдад бәәнәв.
	;ДЗРУД әмтң немж ирхмн, .деертн нөкд.өгнәвдн.
	г-г_Өндгңәс.чинртә хот уга, өндг	бичүлҗ.автн,		чигә

кеҗ үзтн.

— Тиигҗ үзсүв.

(19

Маштг хар эмгн буслҗасн хәәснәннь бүркәс өргҗ. авад, өвсн деер тәвәд, махна көөс халвв. Бокта түүнәсн һарч йовад, машиндән оч суув. Бригадириг тоочтаһ-инь суулһж, авад, хаһлҗасн һазр орад һарв.

Түрүнд йовсн Манцан тракторин өмн бийд машйһән зогсаһад, машинәсн буулдад һарв. Манца ахлачин маши үэж оркад, байрлад, машиһән зопсаһад, кабивәс һарч ирв.

— Нүүрлгч тра1ктористд халун менд!— болж. Ббкта

өмноснь тосв.

— Ахлачд менд!

һари.нь авч мендләд, сүүвдәд, дун угаһар тракторин ардк хаһлата һазр тал одад, һоснаннь түрәд йовсн мод һарһж. авад, һазрт шурһулад, тач авад, Бокта үзулв...

Өөрк улснь хоорпдан хәләлдв.

— Дәкәд хөрн хойр сантиметр, хөрн тавн кергтә,— болж Бокта һаран өргв.

— Эн андсхтн хөрн хойрас давулж. авч’чаддг Оәадл. уга,— болж. Манца келв.

. — Альков, чи йовуллч, би.гүүдүлж үзсүв.

-Манца трактор деерән һарв, Бокта андсхин гүүдүл-; гч эрэсииь сулднь тәвад, доргшан дарад, һаран дайлв. Трактор үрвәд көндрв, зөвәр йовулж. оркад, Бокта хәрү меерлв, дигтә бОЛж. Боктз һаран дайлв. Манца маШнһән зогсаһад, һәрәдж. бууһад, гүүж ирв. Бохтан һаргк шовһр мод авад, күүкн эврән һазрт дүрәд, һарһҗ авад, хәләв. Хөрн тавн!

—Эн кевтнь бәрәд йов,—<болҗ Бокта келв.

—Соңсжанав, ахлач!—болж. күүкн инәв.

—Соңсжахла, сән.

—Мана тал ирдгән уурвт, ахлач?

—Ирә эс йовнув.

—Нүдн ирмтл орад, һарч одситн ирлһн гиж. келж болш уга. Көдлжәх маши зогсаһад, танла күр кеһәд

суудг арһ уга,— гиж, келәд Маица трактор талан һарв.

—Сән, Манца, даруһас ирҗ үзсв.

—Иртн, иртн!

Мапца тра-ктор десрән сууҗ авад, һарарн дайлв. Бокта ннәһәд, бас дайлад, машин талан өөрдв. Трактор көндрәд һарв, ард бийднь хаһлгдсн тег харлж, матив. Удл. уга ардаснь күцәд Кевән машин ирв. Кевә маши* һән зогсал уга, тендәс дайлж. мендлв.

Ард-ардаснь дахлдсн долан машиг өөгүрн һарһж оркад, Бокта бригадирин һаринь авч мендлад, машин деерән сууһад, хәрү эргүләд һарв.

— Альдаран залхмб?

120

— Хойрдгчур!

Ахлачин хар мангнн Дарм хәләһәд, хойрдгч брмгадур орад ирв. Бригадт зогсл уга, тедүкн тәрә тәрҗ йов- 1-н һурвн трактор тал гүүлгәд ирв. Түрүнк тракторт Це- 1>и иовна. Машинд өөрдж. ирәд, тракторан зогсаһад, Цери буув.

— Церн, мендвт? Кәвүд ямаран?

— Менд, Бокта. Көвүд эм,— болҗ Церн ардан йов-

: п трактормуд тал заав. Гнлвк-сн нүднәннь харцар Бокга Цернә байр медв. Өөрдәд ирхләнь, һарарн дайлж.

зогсаһад, Церн, наартн гих дакъя өгв. Түргәр һәрәдҗ бууһад, Нарн Җирһл хойр гүүж ирв.

—Баһ трактористнрт халун менд!— болҗ Бокта эдкиг тосв. Хойраһинь хойр һарарн авч сегсрәд, хәләж оркад, байрта улан чнрәһинь үзәд, ахлач келв:

—Иоста трактористнр болад бәәҗт.

—Дасад ирцхәв, көдлж, чадцхах-м,— болҗ Церн

дөнпв.

—Баһ улс дарунь дасад бәәх. Церн, дсгәд бичә тә-

г.җ өгәд бәәтн, чаңһар бәрҗәх кергтә.

—Көвүд сән, бийсиь гиҗгтә -күүкд әдл.

—Селәд көдлнт?— болҗ Бокта Нарнас сурв.

—Селәд, легм бидн үд күртл, наадк-м бидп үдин

хәөн,— болҗ Нари келв,— түрүн ©др күчр гндгәр даң-

гдз, нам әрә гиҗ селгәһән иртл көдлҗ дуусв. Ода гем

уга, дасад ирүвидн.

— Ардком бидн күцәд ирҗ йовна. Машиһәрн тартн!— болҗ Цсрн команд өгв.

Тракторюстнр үкс гүүҗ сууһад, кетдәһәд һарв. Еңсг сәэхн дун теегин аһарт доңһдв. Эн дуунас сәохн дун һазр деер уга болҗ Бактад медгдәд, седкл талвалһв. 'Гипьгр 4'ирәтә, тогтн тусҗ эргод, ахлач машип талан һарв.

Өдрин дуусн бригадмуд эргәд ахлачин хар машин зогсл ута йювв. Нарн суухин өмн бичкн хар машин ясврнн мастерскойин өәр ирҗ тогтнв. Бокта ормасн босад, һарчкөлән тинилһәд, энд-тендән хәләв. Школ мастерской хойрин хоорндк халцха деер хойр трактор төгәлсн әмтн үзгдв. Моторнь көдлә бәәнә, зуг әмтн төгә-

ләд, өкәлдәд хәләлднә. Ахлач тер улс тал алцр-алцр ишкәд һарв. Өөрдәд ирҗ Йовхланъ, нег трактор көндрәд һарв, ардаснь дахҗ омтн гүүлдв. Хойрдгч тракторнь ормдан үлдв.

Өөрдҗ ирәдҖивдә күүкн трактор залсинь үзв, ар* даснь гүүсн көвүд-күүкд дотр бас чигн таньдгл улс йсв-

на. Эдн дотрас тасрад, һарч ирсн Садмнла харһв.

121

—Сурһульчнр?— болҗ Бокта нүдәрн' заав. Сурһульчнр-,— бойж. Садмн келв,—өдртиь ясврин

көдлмйт йёдлҗәнәв^н, асхн-өрүнд йовулцхана: ‘ <

—:ҖёзӘ юмн болх бәәдлтә?

—:!Сансйас гем уга, баһ улс/сүзгән өгч сурчацхана, Цугтан му бишәр йовулцхана, зуг эвдрхә һархла, әәһәд,

ясҗ чадцхахш.

' Ч-2 Д£дмт трактористнрт өгәд көдлгхлә, дамшад бәә- цхәх. үкё-гиҗ һарһҗ үзх кергтә.

— Бййән әрвлҗ, седкл	нөөж. бәәхшвидн.
Күүндә бәәтл трактор	хәрү эргәд күрәд ирв. Бокта
һар өргҗ трактор зогсаһад хәәкрв:		■ :
—: Баһ трактористнрт байрта менд!

Мёнд!— болҗ сурһульчнр дөгҗ хәәкрлдв.

—Цугтан йОвулдвт!

—Цугтан!—болҗ хәәкрлдв.

Баһчуд ахлачиг т&гәләд зогсцхав. Бүргр хар нүдтә нәрхн ца-һан көвүм сурв:

Эн халцха деер маниг наада бәәтл, тәрәнә көдл-

мш чилҗ одхм бишв? . . •

— Көдлмш күртх, Урлдан,— гиҗ Бокта эклв,— намрин тәра самллһн, ичмән, цаһан буудя тәрлһн эвтән орҗ йовна.: Эрднь-иш ■ тәрх цаг болад уга, одач зекүн. Арвн м1йңһ хаһллһн! Түүн&с тавн миңһинь эн хавр тәрх зөв-

тәвидй; ик’зунь цаһан буудя, эрднь-иш. Хәрнь, мел йос-

та халун цагла күцәд ирн гиҗәнәт. • ■

—Тийгхлә сән. Бидн на>м иигәд, эн халцха деерән үлддмн болвзго гиҗ санҗалавидн.

—Цагнь ирх,— болҗ Садмн орлцв,— зуг сурһулян

шунҗ дастн. Үлгүрнь, трактор генткн зопсж, одв. Юуна

учрв? Түүг тадн медх зөвтәт. Хоосн йовулдг, залдг дас-

на гидгтн кергтә юмн биш.

Көвүдчкүүкдлә тиигәд кесгтән шуугҗ оркад, мастер-

ской орулад йовулчкад, хойр ахлач наадк трактор талнь ирв.

—Эннь медәтнр,— болж Садмн цәәлһв,—өмннь көдлҗ йовсн улс болад арһта, дарунь дасад авчкх бәОдЛтә.

—Кедү күн бәәнә?

—Арвн хойр. Дөрвн-тавн кү маһһдурас йовулхар седҗәнәв, хойрдгч тракторист болад көдлҗ чадхмн, ■■

—Сәй, Садм>н инженер,—болҗ Бокта инженер тал

бүлән нүдәр хәләв. «Акад юмб, өмннь	болхла’ йрдсн,
кезәч усн-өвснд эс күртсн болж медгддг	билә, нам гем

уга инженер бәәжл энтн»,—тих уг=а ахлач ухалв1. : ТүүгинЕГмедсн бәәдләр, Садмн инәһзд келв:

— БЬкта, ча-мд зуһудҗа1на глж бичә сан. Зуг көдлхд

Г22

н'П рКи урмдта‘болад одв. Деерч күн зогсҗ, ишкдл болһ кхмпк бәәхмн уга: Төвкнүн, кех-күцәхән, эврән седклә- |)н ю кех болна түүгән кенәч.

—Заавр, деерәс заавр баһрсн сән болҗану?. доел тер үнн, заавр баһрсн.

—Машинә туакар танд.би ямарап .заавр ,өгч чадх

бкдәв, эврән медәд кех зөвтәт.	...
— Өмнк ахлач чамас икәр	меддг.билү? Тер ’ би.йнь

күүца көдлмшт орлцад, болх-болшго юм зааһад суудг

бнлә.

Садмн, колхоздн инженер гисн күчр ик чинртә. ХЬләлт арвн миңһ хаһлх зөвтәвидн. Дёернь'күн трак- тор-маши манд немҗ өгхий? Уга. Эврә техникәр кех‘ ц-)втәвидн. Тер көдлмш таиа һарт, түүг та даая{анат.

Зовтәугднь зүркң. ханад, инженер келв:

Үкс гиҗ.улсан сурһж авсв.	Тер хаһллһнд эврән
оч һардж'кедлнәв. '	‘	............

—Чик! Эврән һардтн, а?

—Келә бәәнүв, терч наадна көдлмш.бищ, арвн ми-

цһн га!

— Кедү трактбр һарад уга знтн?’	!;	‘ ’
— Цуг бийнь одач йисн тракТор цуцата,		хдйр-Һур-

внь өёрхнэс һарх. Эндр Элстэс эс күртҗәсн дётальтиуд

авч ирх зөвтә.	‘ ‘	»-•••;	;
Арһлтн, уйс гиҗ үзтн. Көдлҗәсн трактормудын
өрэЛнһ’өдрә-даалһвран		күцәҗәхш; Эврән* ■•йовад,':эргәд

һарад иртн, бригадпрмүдннь невчк шахх кергтә.

— Эн көдлмштән даргдад суунав. Мастерскбйһн ах-

лач эндр ирхлә, түүнд эндк көдлМйг даалһад.-эврән эр-

гәд һарч үзнәв.			' • > •' •••• "		•
•	ТИИГТН. •	‘ '■	■'■■'■	•	’
’•	Трактор тал күрәд мрцхәв.				•••••	улс
	Хамхрха	трактор-?м.айд- өгчт,— болҗ		күүкд
Садмн тал орлдв.
	"7'Сурһуль сур^хшЬидн,-өдрин-дуусн яеврин көдл-
мшт^бәәнәвидн.-^болҗ туула' ур-лта^шар^бер-келв.-						күн
•’*-а;Ән тра-кторнь ьег -эргәд :хамхрҗ’ 'Одна-,- 'арвн
иег	хамхрха тракторта, кезәнь		йовулдг дасхмб,— б’ол-

лдад» ахлачнрт’-үг келүлл уга гергд авадйовҗ одн алдад^бәәцхәв. •' < •

..^'•1Шин-тракторар һанцхн зад-дг-дасикхла- хамхрсиг

цагтнь^кен ясхмб?— болҗ Садмн4 гөрдв. ' '■•. ’ =• ■» т-^гМанд түргәр -йовулдг дасҗ^звх-кергТә. -Ясврииь- бән-сун бәәҗ дасад, медәд б&әхвидн,—болҗ-1' шар бер

ОрЛДВи. -	г.	и; ■ ..■	\
Куука^- х9ӘМ1нь,	йовулхтхнь.цугтаң .йонулҗ чаднат,

<23

ясвринь дасҗ автн,— болҗ инженер эврәһәрн эсв ёгв.

—Бүкл трактор зврән цуглулад, тосхад-босхад һарһад авсн, ода йовулдг-залдгт оньган өгх кергтә,— болҗ бас негнь орлцв.

Ода күртл күүрт орлцл уга бәәсн Ббкта келв:

—Садмн, миниһәр болхла, эн трактористнр йоста гидгәр медчкси улс болх бәәдлтә. Сурснь болхмн болвзго, көдлмшт йовулх цагнь ирж гидг эп!

—Эрт, эврән көдлҗ. чадш угавидн,— гнсн дун сОн.с-

гдв.

—Яһад эс чадх билә, би йовнав!— болж. Куука бер-

келв.

—Би чигн.

—Намаг йовултн!

—Садмн, сурһулян чиләчкәд, к&длж чадм улсип

нердинь авад иртн,— болҗ чиләһәд, Бокта машин талан һарв.

Садмн трактор хәлаһәд сурв:

—Нә, юнгад эс йовна энтн?

—Кен меднә, суһлад-суулһад чигн хәләвидн, ормасн

көндрж. егхш,— болцхав.

Инженер эргүләд хәләж, бәәһәд нег эрәс эрәд келв:.

—Ода эргүлж. үзлт, эрк биш йовх.

Моторинь эргүлҗ үзв, эрдн-дуһрчжад, энсәд-дуулад. бәәв. Куука бер тражтор деерәм һарч сууһад көндәһәд

һарв.

—Инжеиер гидг эн!

—Садмн ю кечквт?

—Яһад үзәд орквт?

—Бидн цугтан хәләсп биннь юуһинь олж чадсй угавидн.

— Өврх юмн уга,— гиж Садмн кслв,— маши медх кергтә.

Эп цагла Бокта конторт суув. Агро1номин өрәд эн

дав зуур кабинет кеҗ авв. Оля күү<кн почт авч ирв. Шии газет хәләһод суутл, телефон җиңнв. Өргҗ авад, Бокта келв:

— Соңсжанав. Би, Богкта, э, ахлач. Миниһор болхла эрт, одачн 'киитн, адһад керг уга, эрДнь-иш тәрхд. эркп биш дулан кергтә. Ниднәк шинҗлт нанд бәәнә, хойр-һурвн цаг бәрлдүлҗ тәрләвидн. Статья? района га-

зетд? Сән, хәләсв. Хойр-һурвн хонгас цуг трактормуд һарн гиҗәнә. Күцәхвмдп цагланъ, ти-им.

Бокта телефоһан хәрү ормднь тәвв. Райкомин сег~ ләтр җиннүлв. Эрднь-нш тәрлһно туюкар статья гаэс-

124

гд бичтхә тиҗәнә. Уполномоченн кү илтәж бәәхмн уга, иткҗәнә. Эврән кеһәд-күцәх керг.

Иигәд'-'суутл дәкн телефон җиңнв. Дора Дорджиев1ПН1 дун цаһан мөңгншң ж-иңнв. «Цуг белн,— гиҗ Дора кслв,— маңһдура1С авн хөрн дөрвн күүкд улс көдлмшт

һарч чадхмн».

Бокта ханлт өргҗ оркад, сәәхн зүүд бәрхиг дурдад,

телефоһан тәвв.

Үүд цокад Оля күүкн орҗ ирв. Ахлач умшҗ бәәсн газетән оркад, күүкн тал хәләһәд келв:

—Зәңт-зәәһәс юн бәәнә, сегләтр?

—Дала төр гих юмн уга.

—Тегәд?

—Тегәд, манла әдл му улсла таниг күүндхм-угав

гиҗ алмацҗ суунав.

—Ода яһад муудан орад одсмч?

—Яах билә, әмтн цуг ончта көдлмш авад, газетд һарад, нер туурад йовна. Бидн болхла, ахлачин үүд

тәәлҗ өгх, цаасинь барлж өгх, мана нерн нк дора йовх.

—Би бас дотран сана бәәнәв. Чамаг, Оля, көлтәһарта, көдлҗ чадх күүк кен үүнд, конторт көдлмшт тәвсмб?

—Кен тәвх билә? Козлдур Эрнцн хойр тәвлә. Деер* дорас әмтн ирдг һазр, нүдтә-амта, көлтә-һарта күн кер-

гтә гиҗ келцхәлә.

—Эндү болж. Чини ормд нег күүкдтә герг орулсн деер болх билә.

—Нүдн-амн, нурһ-турунь, яахмб?

—Нүдн-амарн хавлад авчкм берәд чигн дала!

—Намаг эрднь-ишип көдлмшт тәвтн.

—Бурута гижәхшив, зуг трактор йовулдг дасж авх ксргтәч.

—Юңгад?

—Эрднь-ишив тәрәг ода тракторар эд-бод кедг бо-

лж, һарчана. һарин көдлмш керг уга.

—Манла әдлнь иигәд суухмб?

—Оля, өмннь чи шовуна фёрмд кедлҗ эс йовлч?

—Иовла.

—Манцар усн орад күрч ирсн бәәнә. тенд һалуна

ферм һарһх санатавидн. Күүкд олҗ авад түүнд һар.

—Эрднь-ишт көдлс гиләв.

—Альд көдлснь йилһ бәәнү. һалуна ферм — шин

9клҗ мана һазрт һарчах, бас ик ксргтә юмн. Дәкәд чи,

комсомолын комитетин членч. Хоорндап күүндәд, малын фермд шеф авхнтн. Әмт илгәтн. Механизатормуд ода деерәп манд күцн гижәнә. Мал ард үлдж. йовна.

125

. — Сән, Бокта, би ухалсув.

— Чадхч,— Бокта босад күүкнә хойр һаринь авад се.псрв,- Оля һал ассн нүдәрн эн-кр кевәр хәләж,, долан уулын ора деер һарсн болҗ байрлв.

•чУдл уга әмтн ирцхәв; парторг, Садмн, бритадирмүд, шуһуд ә уга Кооку суув. Бокта ахлач болсна хөөн негдгч бригадт көдлҗәсн Санл агрономиг ах агрономар һарһад, Коакуг негдгч бригадын агроном тәвсмн. Ф'ер- м-ин-ахлачнр чигн ирлдв, ах зоотехник Арслң бас бәәнә.

Кесгтән шууглдад, кесн-күцәсән тоолад, даруд болхинь күүндцхәв. Өмнньөдр болһн хурлдан болдг билә. Бакта түүг уурулад, долан хонгт нег хурдг болдгар кев. Күн болһн көдл'мшән дааһад, эврәннь ээм деерән авад кехиг шин ахлач сурв. ■

Келсн үгин зөвт багтад, әмтн көдлҗ бәәснь эн. Кол- х-озин толһачнр арвн час 'күртл шууглдв. Маңһдурк, ёөрйндк кёх-күцәхән 'күүндҗ авад, тарад хәрцхәв. Ах- л‘ач хәрҗ йовад, Коз’Лдурйн герин өөгүр һарч йовад ухалв:’’ ^Өвгн яһҗ бәәнә эн? РаЙон, Элст эргәд ирв гиҗәләг’ юң болҗ ирһ гил-ч? Най, тиигҗәһәд колхОздан көдл- МШт үлдхм болвзгб эитн? Бүкл хойр Долан хонгии дунд

нег оч золһад угав, хаҗһр. Мендинь медәд һархв-яахв».

Ийгҗ ухалад, Ббкта хәрү эргәд, Козлдурин үүд ирҗ цокв. ҮүД Козлдур бйийь тәәлв. Хәлән тусн, Боктан санань зовв. Герин хувцта, нугдвсн бор өвг өмнән эн үзв.

Хойр-һурвн	хОнГас сахлйн хусад уга кевтә — ширкисн
хар-цаһань	тегшрсн сахл зөвәр һарад оДсн, тер	дотр
герин эзиг	көгшрәв. Нүцкн йөлдән башмг өмСсн,	пол

.деегүр'көлән тач вйнҖдзлдур йовв. Бокта ардаснь дах-

лдв. Ик өрәд КоЗ.лДур стул дёер сууһад, Боктаддиван тал'зааһ’ад келв:” ’ -- ■ ■;.■■

— Су, эәңг-зәәһәсн келҗә. Би негл чон кевтә бәәнәв, альдараннь хәләвчн — эрс, оңьдинд дөрвн.эрс.

‘Эн үгән келн, тәмк һанздан тәвҗ авад,.бүргүләд-ута

һарһв.	., . .	,
Бокта крлхозин	көдлңш яһя^йовж. ирвхинь ' 'келәд,

тракторин курс экләд көдлҗәхйн тускар цәэлһәд, тәрә тәрлһн яһж.йовхинь алдл уг.а .тодлҗ келв. . л

— ■Т.р^ктористнрэс.эклсңтн. мик болҗана,-:- тцж. Козлдур келв,—трактор болһнд хошад кү.н>-Икл .ч-нк юмн.’ Күүнд амр,..көдлмщ түргн. б.о-лх .зөвтә. Эн' төрт рда күр-

тд..оиьган:өгл .уга. бэәсн .мини гем.	••Көвүн, чик-хаалһар
йовҗ й,овнач... *	.

...,Крзлдур босад,.^ер дотраһур йовдңңв.- Хот кедг өрәд Кооку үзгдв, гшин..парвлянас ирсн, .асхн.җт.кеҗохнь бас

126

кедгдв. Маңца'йирйн уга;, җеер;'һазр	хаһллһнд.	Хойр
залу зөвәр таарад, күүндәд суув.	"	• '

—Нә, деегшән йовад ирсн кергтн юн болв?— болҗ Вокта сурв.

—Я, керг угаһар одлав/ хара бәәхәр.

—Коаку -Манца хойр'көдлж. бәәх. Та бас нег юмнд

көдләд, манд нүдн-амн болхнт,— болж. Бокта келв. * Эн цөөкн хонгт көдлмш уга деерәс уудьсн уудьвран

санад, зүркн шарклад, өрч цо!кҗ зоваһад бәәсн учриг тодлад, Козлдур келв:

— Көдлмш уга бәәнә гидг күчр хату юмн бәәҗ, дегәд күчр уудьврта. Зуг намаг көдлмш олж. чадҗахш гиҗ бичә -сан. Района ахлачнр райторготдел заав, .ахлач кергтәҗ. Элстд живконторт күн кергтә болв. Альднчн көдлҗ болхмн. Зуг эврә колхоз хаяд, би альдаран одхмб? Эн хойр һарарн бәрәд, нүдәрн үзәд тосхад-босхад авсн гер-мал биший. Хөөннь чи эврән медхч—энч һарһсн күүкдлә әдл юмн бәәҗ. - • - -

Эн күүнә дотрк ухана хутхлһ Бокта сәәхн медв, медәд, санань зовад, дахулҗ келв:

— Козлдур, тана келсн мел чик. Эврә колхозан хайчкад, альдаран однат, үлдәд көдлтн. Манд, баһчуДт келн-амн болхт. 1а манд селвгән өгчәх зөвтәт. Тиим эс

мөний? Да®‘ деер үкрин фермин ахлач орчктн. Цаарайдан бән-бәәж. медгдәд бәәх.

—Көдлдгнь — көдлҗл бәәнәв. Зуг ямаран көдлмшт һархинь — санад-ухалсв.

—Тиигтн, би таниг шамдаҗ бәәхшив. Ора болҗ йовна. Хәрлһтә,— болҗ Бокта босв.

Кооку өрәд орж. ирәд, боссн Боктаг үзәд келв:

—Хот болҗана, хот ууһад һар.

—Ханҗанав, хотан хәрәд уунав,— болад Бокта һа-

рв. Козлдур ахлачиг үүднүр һа-рһҗ оркад, хәрү ормдан ирж сууһад, уха туңһав.

«Кенән шордаҗ көдлмш уга суухмб,— гиҗ эн санв,— кесн гем эзән темцдг, кецин усн һууһан темцдг, һарһсн

гемән эврйн эдлҗ бәәнәв. Фермин ахлач гисн баһий тер?

Баһ биш, ик көдлмш. Зуг түүг дааһад көдлҗ чадхла,

болҗана. Эм цага көдлмш гидг кучр зовлңта юмн болад ирв. Бийән медәд, чадс-чидсәрн көдлвч болх. Өгснднь нам ханх кергтә»,— иигҗ ухалад, тәмк татад, гер дотраһур йовдңнад бәәв. Түүнләнь генткн седкл төвкнәд, бий тәвгдәд, цогц амрсн болад одв.

— Хотан ирҗ у, — болҗ Кооку келв.

КозлДур хот уудг ерәд, ормдан сууһад гергндән:

— Би көдлмшт һарчанав.

‘127

Кооку залуһан хәләв: нүднь һал ассн, цогц бийәи тач баһрсн, -кеэәнк Козлдурии өнг һарв. Гергнь байрлад сурв:

—Юн көдлмшв?

—Ахлач үкрин фермд һар гижунә.

—Сән болад бәәхугов. Район, Элст гиж түрж. Гюв-

снд .орхнь, гертән көдлсн дсер.

— Би чигн тиигҗ са1нҗанав. Одлһта, медвч, эврән ирҗ 'Сурж, йовна. Баһ болвч, седклинь күндлх кергтә.

Көдлх цаг ирв, көдлнэв.

Хот-хоолан ууҗ дуусад, Козлдур дәкн һанзан нерв. Кесгтән эн унтсн уга, мел гер дотраһур йовад, тәмкән татад бәәв. Чееҗнь талваһад, байран дарҗ чадад бәәвяһв...

Эн сүл хойр-һурвн хоигт ахлач контор тал ч-игн ирси уга, кеер бригадмудар хонад, үдләд йовв. Эрт тәрдг тәрәһән чиләһәд крсн цаг бнлә. Эрднь-ишин һазр белдхәс биш, тәрх цагнь нрәд уга. Эн цаг олзлж, ахлач һазрин хаһллһ гүдәхәр тоолв.

Эрднь-ишт белдх һазрт ксргтә трактормудынь үлдәһәд, наадксинь цугт.ьгнь эмнг һазр хаһллданд орулх болм; шиидцхәв. Тер асхн Бокта негдгч бригадт ирж. хонв. Цуг трактормудан босхад авчксн Садмн бас наараи мүүһәд һарч ирҗ. Сурһҗасн улсан бас дахулҗ. Цсрн көвүд-күүкдтәһән бас эп дәврлһид зүткх болж. Цернә сурһульчнр ода күн болһн трактор авсн дадмг тракто-

ристнр болсн новна.

Бокта Садмн хойр һарад, тег шинҗлв. Әрә сер-сер гисн салькн баруи-ардас үләв. Эңдән а-чимән уга. «До-

ла-н бурхн» һарчксн холас чирмлдҗ наадлв, «Алтн һасн» ар үзгтән мандлв. Ар зо хәләһәд орксн... Ар зо эңдән һал, эндән үсәрсн шар цоохр һал!

—Сәәхн юмнж энтн!—болж Бокта бахтв.

—һучн трактор көдлжанә, һучн!—болҗ Садмн бас

өрггдв.— Йоста полж. Эн цен хснгин дунд цергә бәәдләр бәәнәвидн.

—'Гвардейск Кантемироаск дивизән санвт?—болҗ Бокта орлцв. Садмн тер нертә дивизин ротын кс-маидир йовсн офицер, иим учрар чигн олн трактор зергләд зог-

сад оркхла, дадмг Офицерин зүркн давхцҗ цокдгнь эн.

—Өдр сө уга көдлнә,— бЪлҗ Садмн келв,— сөөднь

«ДТ», «Беларусь» уга цугтан хаһлна, өдртнь күцәд гишң тәрәд йовнавидн.

—Цуг трактормудт хошад күн көдлнү?

:— Хойрхн тракторт неҗәд күн, наад-кснь хошад.

— Теднь яһсн трактормудв?

128

Күн чигн күрсн уга, дәкәд Кевә өгсн күүһим биII лвч өгсн уга. «Меддго юмн тракторим хамхлтахч»,—

. . .ыд эврәһән келчкәд бәәнә. Күчәр кү өгхм биш, тии-

1,. ( үлдәвидн. Хойрдгчнь— Манца, күн күрч өгсн уга.

|<уүкн ӨДР сӨ Уга кэдлвэ, көшхән медхш. Өрүнә эрт богпд Гювҗ одла, ода бийпь көдлә.

Иигәд зогса бәәтл, бригадын гер талас гарман ә һа- 1>и толһачнрин чикнд «шарка-баркан» айс соңсгдв.

— Баһчуд гидг сәәхп	юмн,— болж Садмн келв,—
мдрки дуусн көдлсн бийнь,	асхн болһн иәр кецхәнә.

—Трактормуд тал одад ирий-яһий?—болҗ Бокта

кслв.

—Яах билә, хәлэһәд чигн ирий,—болад Садми

днинв.

Садмн шоферин ормд сууһад, маши көндәв, удлуга •>,'1,11 хаһлҗах һазрт оч.буув. Эидәс хәләсн улм сүртә ард-ардасн дахлдад оркси, эндән һал, өлңгәс босен туула болҗ гүүлднә, эидән эмнг һазр делггдж. харл-

па.

Эднә «өр ирҗ йовад, трактор зогсв, залачнь буув.

—Церн, мендвт!

—Менд.

—Көдлмш ямаран?

—Келхм биш, дөгәтә юмн ахлач, миниһәр болхла, кигәд, олар машид хамдан көдлгси деер болҗ медгднә.

Цуг хамдан, нег-негән децнх, урмд иктә. Неҗәдәр көдлхлә, урмд уга,— болҗ Церн кевшв.

—Тана баһчуд үүнд?

—Иоста трактористнр, күн болһн эврән машитә.

—Сән,— болҗ Бокта зогсв.

—Хошад күн көдлнә гндгтн оцстан юмн бәәҗ,— гнҗ Церн дәкн үг авв,— цаглань амрнач, көдлмш гии-

гн.— Эн үгән келн йовҗ Церн трактор деерән һарч суу-

һад, көндәһәд һарв.

Ардаснь күцлдәд гишң Нарн. ирв. Бичкн сурһульч трактор деерән гедәсн, байрта сәәхн йсвв. Ахлачиг үзҗ оркад, һаран дайлҗ мендлв. Ахлач бас инәһәд һарап

дайлв. Арднь йовснь —җирһл болҗ һарв. Эн болад цу-

вад орксн колхозин трактористнр болв.

— Цернә -келсн орта,— болҗ Садмн келв,—.дәәнд бас тиим билә. Зәрмдән танксиг р.от, батальон болһнд

һурвад-дөрвәдәр тараһад өгч оркдмн. Зуг түүнәс эсвто юмн болоинь үзҗ йовси угав. Өмәрән дәврәд ордг арһ уга — цөн, хооран һардг —йосн уга. Ирмг деер һарчкад, дор ормдан зогсад халда бәәҗ, танкс шатад хуурна, кесн юмнч уга, мел хоосм һару.

129

Хөөннь, танксиг корпусмуд, бригадмуд кедг болв. Юмн гидг тер. Кесг олн танкс архаһад орна, ард-арда- сн дахлдна. Хәәлсн цө мет эдн хаалһдан харһсан шатаһад, уңгинь таслад авад одна. Тер йоста йовдл.

Цернә кесн чик. Трактор болһныг тараһад неҗәдәр тәвж. оркнавидн. Кесән кеһәд, эс кесән кел уга, яһнакегнә, дурарн болна. Минь эн метәр цувад ориссн цагла,

үлдәд, сууһад суудг арһ бәәдв? Уга, арһ уга, көдлх зөвтә. Дәкәд, урмдта, урмд ик. Урмдас күчтә дөн. уга.

Бакта, Садмна келсиг соңсад, ончта гиж. товчлв. Болдг үг. Олар көдлхлә омгта, урмдта болл уга бәәш уга. Иигәд ухалж, бәәтл, өөгүр трактор һарв. Хәләһәд, Манцаг таняд, Бокта гүүһәд трактор деер һарв.

—Менд, тракторист!

—Менд! Манахн тал ирхән уурвт?

—Ирә йовнав. Эцкичнь үзүв.

—Ямаран бәәнә.

—Көдлҗәнә.

—Юунд?

—Үкрин фермип ахлач

—• На.м гиһич, көгшәһән тарҗану-яһну г.иҗ санҗалав,— Манца эвшәв. Бокта өөрнь оч сууһад, залдг бәрүлинь күүкнә Һарае авв.

—Иим ора күртл яһад көдлҗәхмч?

—Әмтн көдлҗанә.

—Әмтн хошад селгән, чи һанцхарн.

—Хойрдгч күн күртсн уга.

—Кезә нег күүндх цаг учрхм болхв.

—Эврән эс үзжәнч, өдр сө уга хөдлгднә.

—Болвч, эврә төрәр күүндх нег тавн минут олдш

уга юмб?

—Ямаран күчр бачм төрв терч?

—Күчр бачм.

—үнәрий?—Манца һарарн Бактан үс самлв.

—Тана тал худнр йовулхар седҗәнәв.

—Нанд әрк зөөхәрий?

—Э, чамд зәнг орулхар.

—Нанд келәд оркҗ болш угавч?

—Хәрнь, чамд келә эс бәәнүв!

—Эн тракторин әәд.нам ю .келсич соңссн угав,—

болҗ Манца әәтрүлв.

Өмн үзгдсн зуух арһул керчж һарад, Бокта цаараи-

днь машиһән йовулв. Өөр сууон күүкн ээминь дерләд, үргләд ирв. Серүлш уга санаһар нег һарарн бәрүл бәрәд, нег һарарн күүк бәрәд, йовад йовв. Эн кевәр көдлж, болш угаг медәд, ардк андсхан өргж оркад, бригад

130

прад һарв. Бригадт ирәд, тракторан зогсаҗ оркЯд, ша-

микь унтраһад көндрхлә, күүкн серҗ одх гиҗ әәһәд, ә

\та суув. Трактор зогсад, күн эс һарч ирхлә, бригадир

Хар-Даван һарч ирәд сурв:

— Кенә трактор, яһад ирвт?

Бокта арһулд гиҗ һаран дайлв, түүг күн үзж, бәә-

хп(, бригадир өөрдәд кү^рч ирад:

— Кемб?— болв.

Манца серәд, өсрәд босхар седв. «Арһулд, толһаһарн потолок цокнач»,— болад Бокта арһул бәрв. Манца серад, эвшәһәд, инән келв:

—Кезәнь хәрәд күрч ирләвидн!

—Дәкҗ чамаг сөөһин 'көдлмшт тәвҗ .болш уга,—

болҗ Бокта шимлдв,— трактор деер унтад тархч.

—Бәрүл һарт болхла, унтхн угав,—болҗ күүкн

келв.

Эн хойрин күүндвр соцсҗ, бригадир көлиннь үзүрәр

ишкҗ хәрү һарч йовв.

Маица һәрәдҗ бууһад, машиһән хәләһәд, диглҗ оркад,‘йёлв: ;

—Өрлә боск, хәрҗ унтнав.

—Сәәхн зүүд бәрҗ хон,—болад .Бскта һаринь атхв. Күүкн харйЙуд булхад уга болад одв-,’Бокта дор ор-

мдан зогсҗ менрв. Арһ уга, брйгадирин өөр !йрҗ кевтәд, удл уга хорЖднад унтҗ одв'.

һурвдгч-дөрвдгч бр-игадмудын" трактормуд бас негдүлсн, тавдгч — трактормуднь бас хаһлврт орсн. Эн болад, бүкл арв һар хонгт зогсл уга өдр-сөөг тоолл уга хаһлад орксн көдлмшин'аху эвтӘн орад ирв. Цуг бийнь зурһан миңһн гектар хаһлгдсн, йк зунь ичмәһәр тәргдсн

болҗ һарв.

Эн кевәр болхла, эн җил арвй миңһн га хаһлна гидгньдёгәд күид болш уга болҗ һарв.

Апрелин хөрн, эрднь-иш тәрх цагнь болаД’ ирв. Хаһллһнд күнд машид үлдәһәд, гиигн «Беларусь» трактормуд тәрлһнд тәвгдв. Ниднә эрднь-нш хәләдт звенос һарһсн, теднь тер кевтән үлдҗ бәәнә. Зуг нег звено немгдсн бәәнә. Тер’ звеног Манца ахлв. Наадк звенос хошад күн неҗәд тракторта, зун тәвн гектар' тәрәтә. Манцан звёнО болхла, 750 га һазрта, тавн тракторта; тер .дотр

нег «ДТ», наадкснь «Беларусь». Эдн экнәснь авн сүл күртлнь бийснь тәрәһән хәләҗ, услҗ-цаслҗ, урһцан хураҗ авх улс. Эднә трактормудт күн һар күрш'уга болҗана: КөДлмш б'аһ'болхла, бийснь талын көдлмш сурҗ явцхах. Парвлянла эн тускар бооцата. Күн болһнд сарин зууһад арслң өгх болна, урһцин зураһан күцәхлә,

131

тер кевтән үлдх, зураһас давулсн цагт тавна кесн нег хүв үнинь немҗ авх.

Иим бооца кеһәд Манца звено бүрдәв. Эн звенод Церп Кевә хойр, Манца, Нарн бо.тн Җирһл эдн орлцв.

Кевә бийнь сурад орв, хойр күүпа хүвиг һанцхарн күцәх болв. Наадкснь хошад күн. Эн болад, экләд көдлцхәв.

Тәрх һазран дәкн нег культивац кеһәд, тенд-энд урһси ноһаг уга кеж, хаяд, эрднь-иш тәрлһн эклв. Хар

дүңлә экләд, хо-бүрүллә чиләһәд, тэрәнә улс седклән тәвҗ көдлв.

Эн җил колхоз хойр болзгта эрднь-иш тәрх болв. Түрүнь апрелин хөрнәс авн-һучн күртл, хойрдгчнь— майин нег шинәс авн арвн күртл. Тер бас ончта. Силос кесн цагт дегц бичә болад күрч иртхә гиж. бәәх учр. Өрәлинь эрт хадад, дарукинь невчк ора хадхла, тер мел дигтә болҗ һарх зөвтә.

Манцан тәрх һазр түрүн болзгт орсн болад эрт тәргдв. Апрелин хөрн йиснлә, тәрәһән чиләж, йовтл днгтә хур орв. Асхад, кесгтән орад, һазр көлврүләд, күүнә шилвцә ус һазр дссгүр гүүлгәд оркв. Зуг сәәнәр хаһлсп тәрәнә һазрт орсн хурин усн ивтрәд, һазр деегүр гүүсн уга.

—Хөвтә күүкн бәәҗч,— болж, Ксвә наад бәрв.

—Хөвтә болхла, бидн цуттан болҗанавидн, хур һанцхн мана һазрт орсн бнш, колхозин һазрт эңдән орв.

Хөв мана колхозин болҗана.

— Дәкәд хойр-һурв хур орхла өгвч, эс өгв-ч урһжана,— болҗ Кевә кслв.

— Ниднә бас хурта-чиигтә билә. Болв эрднь-ишмн

тәрән хамхулд даргдҗ одлу?—болҗ Манца келв,— хур гиһәд хәләл уга бәәхлә, урһц һарч өгш уга. Зуна дуусн тәрән цевр болдгар, талын өвсн-хамхулынь уга ксж бәәх кергтә. Тиитхлә, һа-зрин чинр, э.рднь-ишт одх зөвтә.

— Манца чикәр келҗәнә. Хур-хурарн, хәләц-хәләцә- рн,— болж, Цсрн күүкиг дөңив.

XVI

Өмнкәрн болхла, эн хавр көдлмш нииһэр кегдв. Тәр-

хән тәрәд, хаһлхан ха-һлад дуусв. «Эн юуннь учрв?» — болж, ахлач Бокта ухалв. Олна күчн. Эи җил трактормуд зогсл уга, өдр сө уга' көдлв. Коммунистнр, комсомольцнр, медәтнр, баһчуд, гертән суудг 1күүкд улсин бийнь сәәнәр шунҗ ннлчән күргцхов. Эрнцн, Садмн, Хар-Даван — яһж. шунцхав. Бүкл хаврин дуусн гертәп күн бәәсн уга. Ик баһ уга цугтан брпгадмудар хонад, •көдләд бәәцхәв.

132

Зуг цааранднь кех-күцәхнь улм ик. Тәрәһән тәрсн, лгрх-хәләх төр, намра тәрә тәрх, һазр хаһлх, урһц хурах, өвс хадлһ-н, оилос белдлһн,— көдлмш дала.

Өвснә хадлһн эклчксы. Нигт көк онһг хойр сөм даву һарон нәәхлж делснә, зурм сүүлт өвдгцә болж эрәтрнә.

өвсд түргар шарлдг. Тер төләд үкс гиж хадж, хураж

.-шх учр. Улм олн күн кергтэ болв. Хадхнь һәәһә, трак-

тормуд күртҗәнә. Ковньгллһн, овалһн, зөөлһп.

Эн уха тунһаж, Бокта кесгтән суув. Эрнцн орж ирв. Сад тал хәләси хойр терзиг парторг оч тәәлв. Асхн өткн аһар канкнад орад ирв. һазр, ноһан, сад һурвн негдҗ бүрдәсн сенр көк аһар чееҗәр орж, цусар гүүж, күүнә

цогц сергәа. Боктан өөр оч сууһад, Эрнцн келв:

— Би Булһн Кевә хойриг наар гилгчкләв, дарунь

прх.

Бокта өрүнә күүндсн үгән санв. Эн хойр -колхозни- күдлә дәкәд нег күүпдх болж, һарцхала. Т<эр хәрү сер-

гәснд, хәрү келв:

—Ода эдниг яахм?

—Сүл үгм бидн болтха. Эс соңсж. өгхлә, олпа зарһд

өгх, күчәр талын һазр орулҗ нүүлһх керг.

—• Харм, Эрнцн. Кевә яһвч нүүрт йовх тракторист.

Булһн чигн кезәнә бас көдлҗ йовсн.

— Кезәнә. Ода йоста арсмч. Эн җил нег чигн өдр колхозд көдлсн уга. Өрүн болһн өндг-өрм района базрт авч оч хулдна.

—Тиимииь хәәхлә, һанцхн Бул-һн чигн биш.

—Чини келсн үнн. Тиим улс одач бәәнә. Минь тер

учрар әмтнд үлгүр кеҗ, Кевән бүлиг олна зарһар дам-

жулж шаххмн.

Боктад ода ирж тольс гисн уха/н орв. Эрнцнә кел-си ч-ик. Көдл-мшт седклән эс өгсн улст нег үлгүр үзулхжергтә. һанцхн лекцәр, докладар төр хаһлж болш уга, күчинь бас үзүлә бәәх кергтә.

Күүндә суутл, үүд тәәләд, Кевә Булһнан көтлсн орж, ирв. Бокта ормасн босад столын хаҗуд һарч суув. Орҗ ирсн улс зөвәр тедүкн сууһад, менд-амулнган сурлдв. Эрнцн эклв:

— Дала үг келәд суудг цол уга, -негл төрәр таниг дуудуллавиди.

—Келж бәәтн, соңсий,— болж 1<евә соньмсв.

—Тана көдлмшип туокар.

—Әмтнәс мууһар көдлҗ бәәдгжий?

—Мууһар. Өөрән хойрдгч тракторист юнгад эс ав-

иат?

— һанцхарн хо:йр күүнә көдлмш дааҗанав.

133

—Дааҗахшт. Тертн ба-с ховдгин учр, үлү мөңг олхии телә үкәд-тасрад йовнат.

—Бийстн көдлдг улс күрчәхш гинәт, сәәнәр көдлсн күүг мууд тоолнат. Нам акад юмн, альдаран киисхлә,

сән болх юм-б эннь?

—Ховдглад, хойрдгч кү авчахшт. Трактористнр манд бәәнә.

—Сурһульч 6'ИЧ'КН көвүд, арвн жилдән көдләд уга

көгшн эмгд бас трактористнрин тоод орулҗант?

—Өөрән авад дасхх кергтә. Таниг эс сурһхла, кен теднд дөң болхмб? һанцхарн көдлнәв гиһәд тракторин чидл бүклдән олзлҗ чадл уга бәәнәт.

—Яһад, би бас әмтнлә әдл көдлнәв.

—Көдлхшт! Әмтн хошад улс болад, арвн зурһан,

арвн нәәмн част көдлхлә, тана трактор ик гихднь арвнарвн хойр част көдлнә.. Машинә дөрвнә кесн нег хүв чидлнь олзлгдл уга бәәнә.

—Цугтан ианла әдләр арвад частан көдлдг болхла,

нань гамн керг уга билә,— гиж Кевә инәв.

—Трактор •болһн өдрин арвн зурһад част көдлх зөв-

тә. Дәкәд, тана Булһниг авий. Шин җиЛд нег чигн өдр колхоздкөдләд уга. Ниднә хөрн күч-көлснә өдр олсн бәәҗ. Юн гидг бәәдл болжана?

— һанцхн Булһн көдлхший? Әмтнә гергд цугтан гищң көдлхш. Тер дотрас һанцхн Булһниг үзҗәнт! Эв- ГОҗ-ЮУЛ! энтн, эвго! Эврән көдлнәв, гертән, әмтнлә»әдл, эмгм бәәҗ чадш угав? Үкр-туһлан хәләх, гер^бүлән!—

Кевә зөвәр шүрүлкәд ирв.

.. — .Гертән сууснь нам һәәһә, Булһн өдрин дуусн ар-

см кенә, тернь яахмб?

• — Ү.лүһи-нь хулднавидн. Үкрәс һарсн ааһ үсн ':үлү болхла,/түүг;һазрт асхшкхм‘6? Хулдҗанавидн. Тер ааһ үсн кенд хоран күргҗәнә? Колхозникүд үлүһән авч ирәд хулдхла, балһсна улст, олнд сән;болх зөвтә. Эдл-ууш элвг болхла, түүнәс-сән юмн бәәнү? Нам нанд юуһарн му. болжахнь; медгдхш:

—Арсмарн му. Үвлә, әмтн үсәр хатяр цагт яһвт? Лнтр үсән тәвн деншгт хулддг болвт.

—Тегәд яах бәәсмб, өңгәр өгчкхмб?

—Өнгәр өгтхә гиҗ келҗәхшив, ядхдан лавкинәр

үнкнь авх бәәсн.

—Дәкәд дала мал үлү бәржәнәт/Сельсоветин тоод туһлта үкр бичәтә бәәнә, та ода хойр үкр сааҗанат.

—һунҗн туһлла.

—һурвн хөн бичәтә бәәнә. Хөрн һурвн хөөтәт.

—Төлтәһән. ■ •

134

—Ода яһң гиҗәхмт, кезәңк баячуд дураһад байжхп|) седҗәхмт?

—Эврәннь көлсәр олжанав.

—Эврә көлсәр биш. Хөөнтн колхозин хөөпд йовну?

Гһжна. Тер кенә көлсмб? Эврәнтний?

—Би сар болһн мөңгинь өгнәв.

—Баячуд батракмудтан бас мөнг өгдг бәәсмн. Те-

г.|д кезәңк байнас юуһарн та йилһрж. бәәхмт?

Кевә күзүһән һудилһәд, ду һардган уурв. Ода күртл )дпә күүндвр чикнж суусн Бокта, үгд орлцж бәәнә:

— Кевә, та ода мана нег өмн йовх, нертә тракторист күнт. Болв бәәдлитн авад хәләхлә, байн болҗһарнат, •)вго санхд. Эврән санлт — нертә тракторист, арсмч, күүнә көлс шиңгәдг күн. Ямаран ичкевттә юмн. Эврән санад ухаллт. Эрнцн танла күүндхләрн алхар-булхар седж бәәх юмн биш, миниһәр болхла. Таниг бәәдлән ме-

дәд, эс болх бәодләс гетлтхә гиҗәх ухан.

— Әмтнәс үлү юмн нанд уга. Авад хәләхлә, манла здлнь дала. тедниг тадн көндәж. 'бәәхшт, һанцхн мана өрк-бүл һазалгдҗ бәәпә,—‘болҗ Кевә бүдүн күзүһән үзүлв.

— Эндр таниг дуудулхларн,— гиҗ Эркцн үгән утдхв,— цүүгх-*керлдхн санан уга биләвидн. Сүл үгән келҗ, арсм-базран хайҗ, үлү малан диглҗ, күүкд күүһән көдлмшт тәвх-иг сурхар седләвидн.

— Булһн, та бас бийән медх зөвтәт. Ямаран гидгәр көдлҗ. йовлат, районд тана нерн һарад бәәдг бнлүс. Ода Булһн, көгшрх насндан кен болвт? келхд эвго: әмтпә шим-шүүс шимдг күнт,— болҗ Бокта келв.

— Э, хәәмнь,— гиһәд Булһн эклхәр седв. Болв Кевә тохаһарн түлкәд, үг келүлсн уга. Бийнь келв:

—1 Келхәр седснтн энв? Маңһдур эрт босх кергтә, көдлмш догшн.— Кевә эвшәҗ босв. Дахад Булһн чигн

босв.

— Хәрнь, Кевә, манд бичә өөл. Сүл үгм бидн эн.

Өөрхнәс бийән диглҗ, келсн үгдм бидн эс орхла, эврән

мед. Чамд лсүн гиһәд келҗәнәвидн,— болҗ Эрнци чигн бссв.

—	Кевә, Булһн! Эврә улст, ухалтн, сантн. Бидп танд
харта	болад келҗ бәәхшвидн.
■— Менд хонтн!—гиҗ келәд Кевә эмгән өмиән түл-
кәд һарв.		эн!— болҗ Бокта кслв.
— Иим күчр Кевә бәәдв
— Ниднәкәрн, үвләкәрн		омг авчана. Зарһд өгхмн.

Кевәг эс болхла, Булһниг көдлмш кедго, арсмч күн гиҗ

гемнхмн. Тер цагт Кевә чигн бииләд бәәх, иигж күүн-

135

дәд, хойр толһач батлв. Боктад Булһн ик харм, болв медәтә, медх күүнә өмнәс хәрүцәд ксрг уга гиҗ санад, дәкәд зарһд юн болхнь медгдәд угаг тоолад, зөвшәл өгв.

Ахлачнрнн келсн үгкг Кевә мартад хуурв. Булһна

толһаһас тер үгмүд эс һарч өгв, иа-цааһан даагдад, өмк йовси җирһл үзүләд, нөөрт орад, өдрт сангдад унтлчксвтл уга бәәлһв. Боктан келдг үнн. Дәәнә хату-мөтү цаг. Өөр хөөнә хурһлапд бәәсн бичкн көвүд үкрин фермд ирдмн. Геснь өлн, нүднь чоңкисн, көөркс, күүнә һар-ам гсрдҗ зовадми. Зәрмдән аадмг-хөөрмг өгәд, зәрмднь үс кеҗ өгдг. Бичкн Бокта ишклң чигә уужаһад, күцц ул уга, һарч ирәд, көөрцг гнҗ сурсиг сонсад, Булһн эндтендән хәләжәһәд көвүпа ааһд ү,крин көкнәс үс сааһад, көөрцг кеҗ өгск болд-г. Олн җил өмн болсн йовдл, минь ода һарсн мет нүднд үзгдв. Булһн инәв. Ямаран бичкн көвүн билә, ода хәлолт, бүдүн залу, колхознн ахлач, Боктаһасн авчатн!

Эврэ тускар ба-с сапв. Өмн цагт, райондан тоомсрта колхозиннъ ончта саальч йоасн. РаГюна совещанднь ахлачнрин өөр авч оч суулһдг. Ода болхла, ксмб? Герин мухла! Эн үг гепткн толһаднь орв. Мел үнн — гсрин мухла! Герин биш, Кевән мухла! Өдр сө уга көдлнәв, өндг болһ цуглулҗ, хулдҗ, немр кенәв. Хар дүңгос авн, бүрүл тасртл көдлиәв. Кен каид ханлтын үг келнә? Икәр кеснч әдл, баһар чиги, йнлһәс уга. Күүкд манд уга, нам эн дала зөөрәр ю кехм болхв? Эн насндан бәәж колхоз маниг өлскәш уга, тегәд эн гер-*малар, зөөр-мөңгәр үксән кехәр цуглулад суунавидн. Кезәнә, .колхозин көлсәр бәәдг цагт хувц-хунрин сәәнинь өмсх, хот-хоолд әрвлдго

биләвадн. Ода? Ода нам, сән хувцн бәәвчн түүг емсдг

цол уга. Өрүнәс авн асхн күртл .көдлмш, гер ахулһнд кееһә хувц өмсҗ болш уга. Үс, өндг үүрәд базрт одна-ч,

бас хувцн керг уга. Сән өдр гиҗ нам йирин уга. Өдр-

сөөһәр чиләд, сар давад, жил болна. Мини жирһл негл кевәрн: соньн юмнчн уга, кесн-күцәси чигн юмн уга. Эврә бийм сәәхн дурарн бийан мухлад орулсн күмб!

Мухла! Эн үг мини бәәдл чикәр үзүлж, медүлҗ өгчәнә. Мухлад эврән орлав, мухлаһас эврәи мөлтрх зөв-

тәв,—иигҗ Булһн ухалад, базрт одш угаһар тсолад, бел кечзксн хойр суулһта үсн, тосн, өндгән хәрү гертән орулад, орм-ормднь тәвчкәд, һарч ирәд, герин кирлцә деер суув. Кедг керг уга, энд-тендәп хәләһәд, әмт шинҗләд бәәнә. Колхозин парвляна һаза нег чигн мөрн, машин гих юмн үзгдхш, цугтан теегт гидг тер болжана. Уулыь цар күнчн йовснь медгдхш, яслһна мастерокой тал нег трактор кеерәс ирв. Кевә болвзго гиһәд болһаһад хәләв,

136

|ч н.ш бәәдл һарч өгсн уга, баахн күн болх бәәдлта,

||>:1кторас һәрәдәд буув.

Хәрү орж ирәд, өрүнә хот уусн ааһ-шанһ уһаж ор- ■д, гср сәвүрдәд, эрст бәәсн час хәләхлә, әрә гиж. арвн чзс болж. Йовхнь үзгдв. Үдии хот кехәс эрт, ода ю кедмб

и1ж санжаһад, өцклдүр ирсн			«Хальмг үпн» газст	авч
х.иәв.	Булһн	гүүлгәд умшна.	1931 җил культштурмд
пжгтэ	күү-кп	бийнь эклҗ үзг	дассн, цааранднь	эврә

бинин ссдкл бэәһәд газет, дегтр умшад, ном дасҗ авси

болдг.

Газет умшсн нам соньн юмн бзлв. Мана хоша «Коммунизмин хаалһ» колхозин хөөч Лижнн Бадм 136 хурһ зун хөн болһнас авч. Көтчнрә совхозмуд өвснә хадлһнд түрүнд йовдгҗ. һазадын орн? Кубан көтлврч Фидель Кастро үг келҗ. Алжирт дән болдг зогсад, орн-нутг төвкнсн тоота. Болв француаск-дәәчнр Алжнрин омт одачн

а.та,— иигж у.мшҗ йовад, аш сүүлднь, дөрвдгч халх хәлнһәд, «Зарһ» гнси темдг умшв. Умша бәәтл. үсн арваһад, босад ирв. Хөөнә совхозд хург-зарһ болсн бнчгдж. Ьулһила әдл көдлмш кедго, арсмч залу гергн хойриг олпа зарһла харһулад, мал-геринь авад, тал һазрт һурв-н

/киләр йовулх болж. шиидж.

Умшсн хамг эврә бәәдллә эдл болҗ зовав. Арсм ксдг бәэжий? Бә»ж.. Көдлмш эс кежин? Эс кеж. Тиигхлә,

намаг бас йовулад оркхмн болҗана. Зуг... Кевә көдлнә, сән тракторист, залуһаснь салһад йовулдг юмн бәәхий? Күн болһъ көдлдг болхмн гиҗ эс кслнү? Тиигхлә, намаг Гювулад чигн оркхмн.

Кесгтән сууһад, олп зүсн уха-ухалҗ оркад, Булһн негндән тохв: хурлд одг тер мал-гср, мөн.гн-тен.гп! Бийән мухлаһас сулдхж. авлһта.

һурв хонад, дөрвдгчднь Кевә гсртән хәрж нрв. Асхн баньд орад, өрәл шил өмнән тәвсн, шарсн тарһн такан махн тәвүр дүүргсн, Кевә амрад суув.

Булһн өрәсн көләрн доһчад гүүһәд бәәв. Әркинь кеҗ өгәд, бийдәи бас чирк авад, Булһн келв:

— Не, хот-хоолан ууж. авад амрад унт. Кесгәс нааран ирәд угач.

Хоюрн чиркән харһулад, ууһад, такан махнд орлдв. Дәкн келдәд, чиркән тоңһалһад, хәрү махндан ссдкләи «глдв. Ууһад, идәд зөвәр цадж оркад, цә күләж Кевә тәмк тач, тоха доран дер тәвҗ йохаж кевтв. Эврән бүлорн бәәхләрн Кевәнхн, кезэнк кевәр ширдг делгсн пол

деерсууҗ хот ууна. Әмтн нрхлә, стол бәәсн хот уудг гер тал һарлдна.

тәмкэп татад, шүдән шигшлә боәтл, Булһн цоәһән

137

авч. ирәд тәвәд, тослад, самрв. Нежәд сеңсиг ууҗ оркад, хойрдгчинь өмнән тәвәд, Кевә келв:

— Нә, Булһн, хурсинь нааран өглч.

.Булһн олсн .мөңгән цуглулҗ бәәһәд, долан хонгтап нег дәкж Кезәд өгдг бмлә. Эн долан хонгтан мөнг эс олсн Булһн ю келхән медҗ чадад ээдрв.

—Соңсҗанч?

—Соңсҗана. Зуг эн өдрмүдт юмнхурси у-га. ■

—Ю.ңгад?— Кевән нүднь арггдәд одв.

—Бийм эвго болад базрт одж. чадсн угав.

—Үсн-тссн үрәд хуурву?

. — Уга, эд-бод кеһәд,; хааляд шар. тос кеһәд авчкув. Эйч юн гидг ааль болҗана?

...— Ааль ,биш, Кевә, ухан орҗана.

...'— Ямаран ухан чамд орад одсмб?

—■ Би дә>кҗ арсм кеҗ чадш угав...

—Тер яһад?

—Кевә, эврән’санлч.; Әмтн цугтан . наид дурго болца. «ӘмДәр арсим өвчәд авчах күнч»,— гиж од-ахн нег

гергн базрт келв. Доргшан орн гихлә—һазр хату болад,- деегшән һарн гихлә — теңгр хол болад бәәв. Кевә, буйн болтха, көгшрх насндм бийим күүңд бичә «елүлич..

— Юн гиһәд бурад бәәнә эн зүгдгчнь,— болад, Кевә өндәв.

— Хәрнь тер, кесгәс нааран келхәр седҗәсн юмн билә. Ода яһнач-кегнәч, дурнчн,— болж. Булһн босхар седв,

Кевә үкс гергнә үснәс атхад авв. Булһн чиргдҗ бослдад, үсән алдулҗ авхар седв. Эн ца-гла Кевә чичхәр седәд һаран дайлв, һарнь гергнә ха1мрла харһв, цусн асхрв. Цус үзҗ о.ркад, хәрү цухрн Булһн хәәкрҗ-чишкн залуһин элкәр мааслдад а-вв. Тиигҗ үсән алдулж. авад,

һарч гүүв. Кевә көөлдәд сиинцд күрәд, һарт харһсн.тайгар харңһуд гергән харһсарнь цокв. Булһн хәәкрв. .

Өөр бәәсн Цернәхн' бослдад һарцхав. Цеглә улан

явр болсн Булһн-иг теврҗ авч ирәд, бийинь уһаҗ це.врлв. Церн Кевә хойр һаза түлклдҗ зогслдв. Халҗ одсн К-евә гергндән күрхәр седҗ зүткв, Церн үүдн хоорндан зогсад, орулш уга болв. Арһ тасрхла, араһан тачкнулж, асхрулҗ ууляд, Кевә хәрәд һаРвУдл уга Цернәд эмч ирәд, Булһнас цусн һардгинь зргсаһад, цааранднь.хә-

ләв. Зүн һаран гергн көндәҗ эс чадв. Тоха баһлцг хойрин хоорнд зөвәр хавдр һарад ирҗ. Эмч һаринь көндәж үзв, өвдлһнь — күчр. Хуһрсн бәәдл уга, күнд юмн харһад ясн шуурад чигн одсн болад бәәхмн,— гиж эмч дотран темдглв.

138

Болв тер тускиг эмч келсн уга. һаринь дер-сләд боож иркад, маңһдур рентгенәр хәләх болҗ һарв. Цернәхн Ьулһниг хәрү тәвсн уга, гертән хонулв.

Эн зәңг тессн уга, шуугад һарад ирв. Зәрмнь Кевэ •>мгән алчкж. пилдв, наадкстнь көлинь хуһлсп зәнг күрв.

Удл уга Кевән төр парвлянд хәләгдв. Кү цоксн, күч >вдси күүг тер жевәрнь үлдәҗ болш уга болв. Эрнцн зарһд өгхмн гиж зүткв. Бокта кесг дәкҗ үг авч келәд, әрә гпҗ олна зарһд өгхд тохрав. Эн заагур Кевә бас эврәһәц кеһә йовна. Цернәд ирәд, көлднь мөргәд гишн Булһнан гертән авч ирв. Рентгенд орҗ хәләснд Булһна һарнь эс хуһрсн, зуг һариннь чимгнә толһа шуурч одсн болҗ һарч. Үкәд-үрәд одх әәмшгта ,юмн уга болв, зуг кесгтән һаран көндәҗ көдлмш кеҗ чадш угань ил болҗ Кевәг зовнюлв.

Болсн олна зарһ, зарһ биш, бүкл хург болв. Күн үллл уга гишн, ирв. Кевә нүдән бултулад, әмт хәләҗ чадл уга бәәв. Зарһин ахлач Дора Дорджиевна, Церн, Хар-

Даван һурвп болҗ пгиидгдв.

Күн болһп босҗ келх дутман, Кевә улм һудиһәд һазрт шаагдн алдад ирв. Негчн ,күн тач келж бәәхмн уга, Боссн болвас Кевән бәәдл авч, Булһнлань холвлдулҗ амлна.

Цеглән келсн үг арс бултлж. ивтрәд, махмудт күрч түмн зүүһәр шаагдв. Үвлә әмтн хату-мөтү цагт үсәр яһж, арсм кесинь келәд, нүднәснь нульмсн һарад нрхлә, әмтн хәәкрлдв:

—Кезәнк хар байн!

—Йовулхмн, юуһинь күүндәд суухв!

—Эрсинь һартнь бәрүлхмн!

Дора әрә гиҗ әмт хөрҗ зогсав. Садмн чнгн сәәнәр келҗ авв. Кевән күчр ховдгиг өөрән тракторист авч көдлмш угаһар бәәсәр бас үзүлв. Хөөч һәрә Кевән мал-ге- рин тускар, кесг хөн, үкр Уставас үлүһәр келҗ, үзүлҗ өгв.

Дәкәд чигн кесгнь босв. Ичр-һутран мартсн, арсмч, әмтнә шим-шүүс уусн, колхозин хаалһас хаҗиһәд, кулакин хаалһд орсн күн болҗ Кевә темдглгдв. Күн болснас нааран Кевә иим хург үзәд уга билә. Олна күчн — тууһад йовулж чигн чадхмн, Зуг ода яһад болвчн алдрхин учр хәәҗ Кевә хултхлзж суув.

Келдг улснь төгсәд ирв. Булһн гснткн һаран өргв. Дор ормдан босҗ зогсад, нүднәсн һарси нульмс арчн бәәҗ, экрәд Булһн соңсхв:

— Мөңгнд нүдн уга гидгнь үнн бәәж. Кевә дегәд давчкад, бийим цокад алчкн гив.

Эврәннь кедг көдлмшән, базрт юкгад эс одсан цәәлһәд, яһҗ Кевә адрсиг соксхад, Булһн зарлв:

— Олна чнрә эн, илднь келҗәнәв. Хөрн дөрвн җилд

Кевәтә гер-мал болҗ бәәвидн. Тер бийнь, эн кевәрн бәәх болхла, Кевә бийәсм хол йовг, түүиә герт дәкҗ орш угав. Урдньч көдлҗ йовлав, одач әмтнәс дутхн угав, гесән те-

җәҗ чадхв.	Кевә,	эврән	медҗәнәч, эс гиҗ әмтнлә әдл
бә — хамдан	бәй.	Өмн	кевәрн бәәх саната болхла,—

һанцхарн, эврән бә.

Әмтн альх ташлдв, Булһн доран суув.

—Уга кехмн!

—Түүрмд суулһх-мн! Кү цокдган уург!

—Юн наадад суунат!— болҗ әмтн хәокрлдв. Ахлач

әрә гиж тогтнулв. Аш сүүлднь, Кевәд үг өгв. Кевә күүнә бәәдл уга 'болҗ оч. Бөгдисн, чичрсн, көгшрәд одсан ме-

дүлҗ, ЭГЗН.НСН хоолар, зөвән келв:

— Үүрмүд, колхозникүд!

— Үүрмүд! Чини үүрмүд бншвидн’— болҗ хургин улс хәәкрлдв.

—Колхозяикүд! Булһииг алхар седҗ цоксн угав, алдг болад оч.

—Арсмч, әмтнә арс әмдәр удрнач’— гисн дун соң-

сгдв.

—Буруһан медүв. Эврә улслмт.

—Чи манд күүнәч!

—Эн колхозд ©сәд, босад күн боллав би.

—Боллач, кезәнә!

—Буйн болтха, талын һазр орулҗ йовулна гих юм

бичә кетн. Цаг, болзг егтн, Кевә кезәнк кевәри тохрх.

—Цаг дала билә!

—Дәкәд байҗхар седҗәнч?

—Буйи болтха, болзг өгтн. Тана чирә дәкҗ улалһ-

хн угав.

—Улалһх биш харлулад, шатаһад хайчкхч!

—Кевәд иткл уга!

—Иткл уга! Зарһд өгхмн. Сууһад ирг, уха сурх!—

болҗ хургин улс дакн хәәкрлдв ,Ар захд суусн Бокта үг сурв. Хурган тогтнулҗ оркад, Дора Дорджиевна Бок-

тад үг өгв.

— Үг келх санан нанд уга билә,-^ гиҗ Бокта келв,— зуг эндрк хургт келлго бәәдг арһ уга болад бәәв. Боссн улс чикәр келв: Кевә арсми, әмт шимәч, ховдг, хар баячудын һар авсн күн. Тер деерән кү цокад, күч үзүлсн. Мел цуг эн үнн, келсн улсип зөв. Йосна кемәр болхла, Кевәг түүрмд суулһх зөвтәвдн. Болв танд би Кевән тускар келҗ күргҗ үзүлхәр седләв. тадн нанас сәәнәр мед-

140

II.>г,	Кевә ^езәнә батрак йовсн, колхозин күчәр күн бол-
< и	бнигйй.’ Ода бийнь көдлмшән сәәнәр күцәнә, нүүрт
й<шх тракторист.

— Нүд хаалһн! Будһнь — батрак бәәнәлм! — болҗ блс негнь хәәкрв.

— Чик. Бийиннь көдлмшәр Кевә нүд хааҗ оркад, Вулһнарн мухла кеҗ авад, арсман көеһәд бәәсн. Мел чик. Болвч, уңг-утхинь авад хәләй. Кезәһәс авн Кевә -жлҗ байҗв? Нег тавн-зурһан җилин дунд. Юнгад?

Колхозин олз-оршнь икдсн учр, трудөдртән икәр авлһн. Зуг түн деерән Кевә хоршулҗ немр кев. һалу-шовунас экләд, хөн-үкрт күрв. Давад, Булһнан олна көдлмшәс

сулдхад, герин көдлмшт архлсн болҗана. Нег деншгиг

хойр	кеһәд, хойраю—һурв 1кеһәд, дамшад, • давшад
нрв...	Эн болад ода олна зарһд харһад ирснь эн. Күн

болш уга болад Кевә хуурсний? Би тиим гиҗ санж. бәәхшив. Булһн чик үг келчкв: олна көдлмшт һарнав ги-

җонә. Кевә бас үгәи өгв. Зуг үг өглһнд — өглһн бәәнә. Кевә кесг дәкҗ үгән өглэ. Болвтер үгән дарунь идчкдг

Г>нлә. Тиим үг манд керг уга. Сүл үгәң үнн седкл деерәс өгхлә, Кевәг колхоздан үлдәҗ болхм гиҗ би санжанав. Күчн—олнд. Оларн авхлаг, Кевәг хәрү кү кеҗ чадхвидн.

Дәкәд нег келхм. Кевәла әдл гиҗ болш уга, болв Кевән татлһта улс бас ман дотр бәәцхәнә. Тер улс эндрк

болсн зарһ ухандан орулж, тоолад, эврә бийд туста седвәр авсн болхинь бас сән болх билә. Эс тиигхлә, хөөннь чнгн бас зарһ болад бәәхлә, эвго мөн.

Бокта үгән чиләһәд, хәрү һарв. Дәкҗ үг келдг улс уга болв. Зарһ күүндврән кех болҗ талын өрәд орцхав.

Зарһчнр хоорндан бүкл частан гишң күүндв. Кол-

хозникүд күләһәд сууцхав, негч күн хәрх сана һарһсн уга.

— Бостн! Зарһ аашиа!

Әмтн цуг босҗ зогсв. Зарһчнр бас зогсад, Дора Дорджиевна шиидвр умшҗ өгв.

— Олна зарһ шиидв,— болҗ Дора Дорджиевна әмт

хәләв*,— әрүн седкл деерәс эндүһән	сурсинь иткәд,	Ке-
кәи Кевән түрүн геминь тәвж. өгхмн.	Кевән келсн	иим

үгмүд темдглгдҗәнә: колхоздан чнкәр көдлнәв, гергән бас олна көдлмшт орлцхднь харш болш угав, эврә малгерән колхозин Уставла ирдгэр диглнәв. Өмннь бас үгәи |)гәд, эс күцәҗәсн учрар, эн тоот кергэн күцәхд болзг снтдж бәәнә.

Зәрмнь альх ташлдв. Әмтн бослдад һарцхав. Кевә

141

/

бас босад, Булһна өөр одад, һараснь көтләд һарв. Әмтн

шуугад һарлдв.

1

—Баһ болв!

—Зарһ хаҗһр кегдв!

—Эврән эс суңһлч?

—Суңһла! Чикәр кех гиҗ санлав.

—Гөңгәр хуурв!

Кесг иим күүндвр сон-сж Кевә хавтаҗ, үкс гиж гер-

тән күрхнь зу болв. Минь одахн күртл зөвәр омгта күн болж Кевә медгддг билә. Колхозд биш, районд күрәд зөвән авад күр-ч ирдг Кевә биләл энтн! Зуг ода, эн .колхозин олна хургт эс тесж чадв. Яһнат? Күн болһн босад келәд бәәхлә, олна нүүрәс чидлтә юмн бәәхий? Уга болҗ һарв. Зузан арста Кевән бийднь, әмтнә келсн үг

арснднь ивтрәд, махмудт күр’әд, зүрк чичрүлж, арһ таслад, сулд-сүмс кев. Олна күчн гидг эн. Күчн — олнд!..

Ахлач эндр эргҗ тәрэнә һарц хәләхәр шиидв. Санл Кооку хойриг суулһж, авад һарв. Негдгч бригадас эклцхәв. Намрин тәрән нигт, намчрж, әрә үләсн сальк дахҗ, нәәхлҗ, көк дольган болҗ налав. һурвн агроном машинәс бууһад, тәрән дотр орҗ хәләһәд, үнн байрт күрцхәв.

—Зун хөрн пуд һархий?— гиж. Санл байрлсн улак чирәтә сурв.

—һарх зөвтә. Дәкәд нег хур орхла, өөдәнч болад бәәх,— гиж. Бокта келв.

— һазр чиигтә. Чиигиг бәрх кергтә,— болҗ Саил келв.

— Дорд үзгин халун салькн хүвсхәд оркхла, шарлад оддг билә, дегәд эртәснь бичә таатн,— болҗ Коо«ку орлцв,— миңһн йисн зун дөчн негдгч җил бас хаврар тәрән сәәнәр һарла, болв июнь сард халуп салькн хойр долан хонгтан хүвсхәд орксн, тәрән шарлад хуурла. Т«им юмн бас болдмн, эртәс таахм биш.

Тәрәнәс хәрү һарлдад, машин талан ирлдәд сууцхав. Коакун келсн үг уханас эс һарч өгв. Өмннь сууҗ йовсн Бокта хәрү хәләһәд, агрономстан келв:

— Салькн кезә үләхиг күләһәд, хур кезә орхиг чиңнәд суухла, бидн ямаран гидг агроном.с болн гнҗәнәвдн? Маниг, агрономс угаһар чигн кезәнә хурта хавр болхла — урһцта, хур уга болхла — һаңта болдг. Тегәд маниг сурһуль дасхсн олзнь юн болн гижәнә?

— Мана тег талдан һазрла әдлцүлҗ болш уга,— гиҗ Санл келв,— дегәд хагсу. Җилдән хойр-һурвн зун мил- ли-метр чиигәс давҗ орхш. Иим хагсу һазр- орн-нутгт хатяр.

142

—Терчн чик. Зуг чиг .тату. болдг болвч, . сурһулнн дүсәһәр). һазрас һарх урһцинь җил болһн авдгар кех кергтә. Талын улс яһад җил болһн ик урһц авад бәәнә?

—Тертн чигн зөвтә. Оренбургак тәрәчнр бас хагсу теегт бәәнә, болв тедн. җил болһн урһц һарһад авад

бәәнә.

— Яһад?

— һазран	эрт хаһлна,— болж. Санл келв,— «Ком-
байн тәрәнәс,	андсх — теегүр» — гид-г үлгүртә. тедн. Эрт

хаһлсн һазрт намрин.чиг бәргднә, үвлә орснь немр. бол-

на.

—Амар келхлә тер, көдлмшәрнь тоолад .\авхла?—

гиж, Бокта Санл тал хәләв.— Кех кергтә. Энжл бидн тәрә х-адсн өдрәсн экләд сулдсн һазр .хаһлж. чадхий?

—Чадхар кех кергтә.;

—Хәрнь түүг медтн, инженермудлә, Садмнла күүн-

дәд эртәснь белдҗ автн. Аңдсхан белдх, комб.айңан ясх

керг,—иигәд күүндә йовтл, бас нег көкрсн тәрәнә өөгүр

һарч йовх цаг болв. Коаку шоферт келв:

—Тотх, үүнд зогсалч. Машин түргәр зогсв.

—Мана тәрә хәләһәд һар.тн,—гиҗ келәд ...Кооку

буув. Өөрк улснь бас дахлдв. Бокта тәрә хәләҗ оркад келв:

—Коокун горох! Ямаран бәәнә энтн!

тиигж келдгнь ончта. Хавра тәрәнә. көдлмш эклҗәхд, Кооку Ставропольск селәнә эдл-ахун институтла бичлдәд, әрә гиж. тавн тонн горохин эк олҗ авла. Хөөннь долан хонгар йовад, авч ирәд эк кехәр тәрсн тәрән эн

бәәсн болҗана. Өмн цагт горох гидг юм эн һазрт күн

тәрҗ үзәд уга бәәсн. Энҗл түрүн болж, тәрсн, урһнуугай гисн ухата бәәх агроном Кооку-гергн болҗ һарчаиа,

һурвулн оч хәләв. Тәрән зөвәр һарад орксн, эндән

көкрҗ нүд эрәтрүлв.	келв,— өмәрән
— Гем угаһар һарч,— болҗ Бокта
хооран тәрҗ үэҗәсн биш, му биш.	институтыннь
— һарх,— болҗ Санл келв.— Бидн
совхозд нидн тәрсн һарла.

—Институтын заасн зааврар тәрләв, һардгнь һарв, цааранднь яахнь кемҗәнә.

—Кедү гектар энтн?— болҗ Бокта сурв.

—Хөрн нәәмн гектар.

—Арвн хошад өгхий?

—Өөдән автн, баһ гиснь арвн зурһад,— болҗ Санл

келв.

143

— Дегәд деегшән ав-ад керг уга. Арвад гиһәд тәвий.

Тер бийнь хойр зун	найн центпср экн,	хошад центнер
гөктард цацсн бийнь	140 га тәрән.	шоглв,— иргчдән
— Кооку соңсҗант?—болҗ Санл

цуг республик горохин экәр теткәд хайчкн гижәнәт. Экн ямаран үнтә, Тиигхлә, бас нег һара ору болҗ һарн гижәнә.

Залусин келсн үг сонсад Коокун зүркн бульглв. Кезә билә? Әмд бимнь долан-нәәмн сар болж. йовна. Эн бачм цашин эртцд Кооку күн болад, нерән дуудулад һарад

ирв. «Хәәрн үрсн җилмүд!»—гиж. Кооку дотран ухалв. Цааранднь Дарм орҗ хар машин гүүв. Тенд энжл хаһлҗ тәрсн эмнг тег. Саак хойр залу күүндврән эклв.

— Эрт эклж хаһллһн, хавртан тәрх һазрар үвл күртл хаһллһн — эркн төрмүд,— болҗ Бокта эврәһән келв,— зуг һанцхн түүгәр халун салькн, хур-чиигин тат.уг диглҗ болш уга. Хош болһна һаза хойр-һурвп жнл болчксн хомһл уул болад кевтнә. Түүг бидн ода күртл үзхшвидн.

һазрт, тәрәнд цацад оркси болхла, бас эдлвр болхм.

— Кехәр седхлә — кергәс ик юмн уга,— болҗ Санл келв,—сән экор тәрх, цаг-цаглань тәрҗ, хъләҗ, асрҗ авх. Тәрә хадлһн, урһц хуралһн, көдлмш дала. Алькннь. чнгн сәәнәр, седклән өгч кех кергтә.

— Бндп, агрономчс тер туекар ухалҗ, эс күцәҗ кехлә, кен кех>мб?— болж. Бокта сонсхв,— хәрнь, чи ах аг-

р.оңомч, Санл, чи эн тускар цугтнь ухалҗ нәәһинь олҗ. ке. Би агроном болвч—ахлачв. Нандчнь талын керг дала. Эврән хәләһәд, ухалад ке. Дөң-нөкд болхкь санана.

Маш-ин ирмг деер һарад ирв. Бокта докъя өгч зогсав. Өмн бийд эҗү-таҗү уга, эклц-чилгч уга өргн ташу көкрв.

—Дарм гндгтн эн!—болж. келәд, Бокта махлаһаи авад, толһаннь үсән теегин салькнд тәвҗ өгв.

—Дарм!— болж. Кооку давтв,—Басл сән хадлһн һардг һазр било.

— Кедү өвс авдг биләт?— болж Бокта соньмсв.

. — һурвад-дөрвәд центнер, зәрмдән тавад чигн күрдмн,— болҗ Кооку кслв.

—Энҗл арвн тавад центнер буудя авхвидн,— болҗ Санл келв,— һурвя холван ик.

—Силос зун тәвәд-хошад зун' центнер, һучн-дөчн:

холван,— болж. Бокта немв,— хаһлсв олзта.

—Зөөр һарт бәргдәд, нүднд үзгдәд ирсиәс сәнь уга. Намртан кедүһинь тоолхм,— болҗ Санл келв.

—Намртан,— гиж келәд, Бокта өмәрән һарч йовв.,

Нилх көк тәрәп яралдж. җим тач гүүв. Сөм даву һа-

144

рад орңсн тәрәи, күчәи авсн йозур деерән батлҗ суусн, м->лд ор^д орксн күү-кд мет болж. чееҗд байр урһав.

—ЭңДән хаһлатав?— болж. Кооку сурв.

—Эңдән.

—Минһн тавн зун гектар болх зөвтә,— гиҗ Кооку

кслв.

—Энтн юмб, Шарадт хойр миңһн га һазр эндән хаһлгдси бәәнә.

Өдрин дуусн эн һурви тег эргв. Бакта Санл хойр едр болһн и-игҗ эргдг, эднд дала сонҗл болх юмн уга. Кооку эврә бригадас иигән-тнигән һарч йовҗасн биш, эн хамг күүкд күүнд ик гидг байр болв.

Үдин хөөн хар машггн Манцан звено көдлҗәсн һ.азрт ирҗ зогсв. Эрдныиш өндәһәд һарчксн альдаснь хәләвчн яралдҗ үзгдв. Дөрвлжн кевәр тәрнә гидгнь эн болж. һарчана. Дөрвн трактор тәрән дотр көдлж. Гювна: хой-

рпь зүн бийәс барун бнйгшән йовж новна, наадкспь ардас өмәрән. Эн кевәр йовхла, тәрән дотрк талын өвсп альднь'Ч«гн үлдш уга, уңгарн тасрҗ уга болдг учрта. һазрин шим һанцх эрднь-ишт одна.

Агрономс эрднь-иш дотр орҗ хәләһәд, өвсн-хам- хулнь яһҗ керчгдҗ йовхннь үзәд, өөрдәд ирсн трактор зогсав.

•Нарнкөвүн һәрадж, бууһад, ахлачла мендлв.

• — Йоста тракторист болад бәәж. кевтәмч?—.болҗ Бокта келв. Көвүй башрдад, келән хәләҗ зогсв.

—Хойрдад культивац кеҗ бәнч?—болж. Санл сурв.

—Хойрдад.

—Манца альд, көдлж йовну?—болҗ Бокта сурв.

—Манца өрүнә көдллә/бригадт бәәдг болх. Манла

Цери көдлҗ йовна.

Нарн тракторан көпдәһәд һарв. Дарунь Церн күцәд нрв. Мендлж оркад, һарарн зааһад келв:

—Хәләтн, ахлачнр, дөрвлҗәр эндән тәргдв, ус-чиг сордг өвсн-хамхул чигн баһ. Эрднь-и-ш энжл һарх зөвтә.

—Эркн биш һарх зөвтә,— ‘болҗ Санл келв,— иимхевәр хәләһәд-асрсна хөөн эс һархла, тәрәд керг уга.

Зүн бийәс аашон трактормуд бас өөрдәд ирцхәв. Түрүн трактор деср хойр күн зерглҗ сууснь үзгдв. Церн тохаһарн Боктаг көпдәһәд, трактор тал толһаһарн заа-

һадкслв:

'— ҮЗҖӘНТ?

—Кево?

—Булһнан тра-ктор йовулдг дасхжаиа. «Нань күүнд

тра«торан даалһж. чадш угав»,— гия< келнә. һанцхн нәәлдгиь — Булһн болж һарсн болна.

145

/

—һарнь яһла, эдглү? — болҗ Кооку сурв. /'

—һарнь гем уга, эдгҗәпә. Ода деерән өөррн суулһад дасхжана.

Кевә өөрдҗ ирәд, картузан өргж. мендләд, тракторан

хәрү эргүлж авад, зогсал уга йовж одв. Агрономчс хоорндан хэләлдҗ үлдв.

■— Ичҗәнә,— болж Церн дөңнв.’

— һә болг, көдлг,— гиҗ Бокта кслв.

Церн чигн трактор талан һарв. Агрономчс машин деерән сууһад бркгад тал күрч ирв. Бокта Санл хойр залу-

син бәәдг өрәд орҗ ирв, Кооку күү.кд улсин хондг өрә

тал йовҗ одв. Үүдн һатцас эк күүкн хойрин харһлд-җ шуугсн сонсгдв, цааранднь гүңгр-гүңгр гиҗ күүндлдв, ю Келснь эднд сожгдсн уга.

Ахлач агроном хойр эрсг өлгәтә хар доок хәләҗ, кен-’кедү күцәҗ кесн, кедү мөнг шингәсинь хәләһәд, тооч көвүнә бичг-цаас хәләһәд иртл, эк күүкн хойр һатц өрәһәс һарч нрцхәв. Манца, чнрәнь зөвәр харлҗ шатсн, ут хар үсән һол деерән хайсн, хар шалврта, цаһан к-иил- гтә һарч ирв.

— Агроном болдгарн цуглрад, ком-иссь болж йовхм бишвт?— болҗ Манца келв.

— Комиссь болҗ йовхшвидн,— болж Бокта келв,— эрднь-иштн гем уга, сән. Болв минеральн теткл эс өгснтн му. Самолет юнгад хәрҗ одв?

—Юнгад хәрх билә, әмтн уга болад хәрж одв. Эврән бидн трактормудан эогсаҗ болш уга болв.

—Завхозд самолет ачлһнд дөн, болх әмт илгәтн гиҗ даалһлав. эс тәвсч болжана.

—Күн ирсн уга. Чайтан күләчкәд, нисәд хәрҗ одв.

—Сән, хәрәд түүгинь олнавидн.

■Бокта Манца тал шилтәд хәләв. Эн күүкнд эврә тө-

рәр харһдг арһ уга,— болҗ эн санв. Кезәч көдлмш, әмтн, олна көдлмш. Кезоч цол уга. Эндр бас цол болш угаг

медәд, өмнәсн марзаҗ инәҗ оркад, хәрх шиидвр авв.

Акад юмн, иигәд хәләһәд оркхнь эврэ, ‘энкр иньг болад, эвлүн-жөөлн үг келҗ, эрклүлх санан орна. Зуг цол бо« лҗ өгхш, цол!

Гү тәвх кемлә үкрин фермин өөгүр һардг хаалһар гүүлгҗ йовад, фермәр орад һарх уха ухалҗ Бокта залачдан докъя өгв. Удл уга бичкн хар машин саальчнр бәәдг герин үүднд оч зогсв. Гер дотрас Козлдур тосҗ

һарч ирв.

— О, мана эмгн күрәд ирв!— болад Козлдур агро-

иом-чсла мендлҗ оркад, Коакун һарас авад сегсрв. Коожун халхднь цусн бууҗ минчкж, дораһур хәләҗ инәсинь

146

үзәд, Бакта дотран санв: баһдан басл сәәхн бәәсн болна, ода-’бийнь ямаран. Коокун бәәдл узәд, байртнь бахтад, Коокун биш, Манцан чирә өмннь үзгдсн болад, ахлачин зүрк авлв.

Герт орад, саальчнрла мендләд, залус суув. Кооку Козлдур хойр эврәһән күүвдж һаза үлдв. Цевр-цер, сәнүрдад, уһаһад орксн өрә. Дөрвн орн. Негн деернь саальч сууһад үүл бәрҗәнә, дәкәд нег күүкд күн гер дотраһур йовдңнад, барун һаран зүн һарарн дөңнәд, үләһәд бәәнә. Үүл уйҗаснь — ах саальч Цамла, гер дотраһур

йовҗасн — нертә саальч Альма.

—Әмтнтн яһсмб?— болҗ Бокта сурв.

—Өвснә овалһнд,— гиҗ Цамла хәрү өгв,— шин ахлачм бидн үвлдән вдх өвсән эврән зөөҗ авхм гиһәд алҗана.

—Күнд биший танд?

—Күнд болвч яахв, кех кергтә. Эрт, цаглапь эс ова-

лж. авхла, арһта өвсн манд ирш уга. Ниднә күләһә суутл, ора намр, шарлн-харлж. одсн өвсн биш, түлә авч ирлә. түүгинь үкр идҗ өгл уга ямаран зовлн үзвидн.

— Козлдур чикәр келҗәнә,— болж наадк саальчнь орлцв,— әмтнә ам хәләһәд сууж, болш уга. Эврән овалад, көлгн невчк сулдсн цагт эврән зөөҗ авх-мң гиҗ кел- ж.әнә. Мел чвк.

—Сән эклц,— болҗ Бокта келв.

—Малын улс цугтан цолта цагтан өвснә овалһнд

көдлсн болхинь, манд ик гидг дөн. болх билә. К&длмш-

тән даргдад, өвсән овалж, чадл уга бәәнәвидв. Нә, үкрин үсн юн болҗ йовна?— иигж келәд, Бокта эрст өлгәтә дөрлдәнә то-диг хәләв. Бәәр цааснд улан карандашар өдр болһн темдг тәвҗ. Тер темдгүдиг ниилүлхлә, диат-

рамм болҗ һарч. Сүүлин өдрмүдии темдг зөвәр өөдән

һарч.

Хәләһәд дуусхлань, Ца-мла дахлдулҗ келв:

— Ү|крин үсн ода немҗәнә. Идг сән, усн амар, халх халун уга, даарх киитн уга, сер-сер гисн салькта цаг эн. Зураһан давулад күцәж. бәәнәвидн. Зуг зундан, өвсн шарлхла, үкрин үсн хәрү унҗ одх. Нег арвн-хөрн гектар тәрмр өвс һарһҗ өгтн, зуидан хадж авад, үкрән асрх кергтә.

—Болх-болх зуг үсән арһлтн, үвлә, түрүн кварталд зураһан эс күцәсн бишийт. Түүг ода күцәх керттә.

—үвлд белдлһән ухала бәәтн,— болж. наадк саальч

Альма бер келв,— үвләклә әдл юм бичә һарһтн. Силос,

силос кергтә.

— Санл сонсҗанч? Силос икәр кех кергтә.

147

— Альма, эн һартн яһсмб?

һазаһаю Кооку Козлдур хойр орҗ ирцхәв.

—Хавдад, зоваһад алҗана.

—һанцхн Альмай,— болж. Козлдур. күүрт орлцв,—

эн саальчнрин-цугтаннь һар иим.

•— Өдр болһн 150 литр үс һарарн сааһад авхла, хав-

дл-уга яах билә,— болж Цамла һаран үзүлв,— хәләлт,

ү.й болһнд хавдр. Наадад фермд күн тор.ч өгл уга бәәяү? һурвн-дөрвн җиләс давж, күн көдлҗ өгчәхмн уга. Һарнь шарклад, көдлҗ чаддган уурч одна.

— Мини гем,— болж. Козлдур келв,— би гемтәв. Би, Бокта, бас чамла әдл ахлач цагтан машиһәр гүүлгҗ ирәд> хәләчкәд, йовж, оддг биләв. Ода эн ферм деер хо- над-түнәд кевтнәв, ода ирҗ эн әмтнә көдлмш нанд медгдҗ йовна. Зун тәвн литр үс өдртән сааж, авна гисн миңһн тавн зу дәкҗ һаран атхна гисн йовдл.

—Күнд көдлмш,—болҗ Бакта келв^—механизац

кеҗ болш угав?

—Түүнәнч туакар би келхәр .седж бәәнәв,— болҗ Козлдур даб гиһәд одв,— одахн шишлң оч «Коммунизмин хаалһ» колхозин ферм хәләвүв. «Ел!к» гидг машиһәр саадг аппарат тәвгдсн бәәнә. Юмн гидг тер. З.ун.тә-

вн үкр һурвхн саальчнр саана. Амр болчкад, цевр. Дәкәд кесг әмтн сулдн гиҗәнә. Манад зуи тәвн үкрт арвн саальч, тенд һурвн. Медҗәнт, һурвхн!

— Манад тиим юм кеҗ болш уга юмб?— гиҗ Цамла соңсхв.

— Боллго яахм билә, эркн биш кех кергтә. «Коммунизмин хаалһ» колхозд Элстин «Сельхозтехникин» күүнлә харһв.

«Приютн ранона магазинд хойр тиим машин бәәнә»,— гиж. тер келв. Үкс гиһәд ирхлә, негинь манд хулдх болв.

— Бокта арһлҗ үз,— болҗ Цамла сурв,— яһад болвч. Мана һар үзҗәнт? Эн һармуд үзчкәд, баһчуд үргәдусхад бәанә. Саальч болхар седх күн уга. Арһлтн.

— Күүндсв. Әмтн бурушахн уга гиҗ санҗанав.

—• Машиһинь нанд даалһчктн. Садмниг нааран хәләлһх кергтә,— болҗ Козлдур келв.

Ферма-с агрономчс бүрүллә һарч	йовцхав. Кабинет
талан йовҗ йовхла, өмнәснь Арслң	харһад һарч	ирв.
Мекдләд, ах зоотехиикиг ахлач бийүрн даххиг сурв.
' Зоотехникд фермд күүндсн үгән	келҗ өгәд,	селвг

сурв. Арслң хавтхасн цаас һарһҗ авад, хәләһәд, зунд үкрт көк өвс өгхлә, кедү гектар тәрән кергтәг, кедү малчнр өвснд көдлҗ йовхнь, кедү силос үвлдән кергтә бол-

148

1чк!(ь цуттынь тоолад-дитләд келҗ өгв. Үкр машиһәр саа-

чпг бас эн кергтә төр гиҗ темдглв. Иигәд кесгтән күүн-

д.>д сууж. оркад, Арслң келв:..	•:=•:•■
— Бокта, бидп Д31КӘД'нег юм алдҗ боәнәвңдн'
— Кел-кел.	•

—-Манцд Кубань һолын усн орад• кү.рчирв.. Өөрх-

и.»с Кумин усн чигн ирх. һалуи-шову өскәд, дала мах »гч болхмн.

—Үг! Үүнә-туокарч бас то-дигнь бәәнү?-г-болҗ Бок-

га инәв.

—Бәәнә,— болҗ Арслң цаасай үзүлв.

—һал-уна ферм ю манД өгч чадн-тиҗәнә?

—Җил болһна, баһарнь тәвхинь," арвн тавн миңһн

һалу махнд өгч болхм.

.

—Дала!

—Минһн хө махнд өпсн әдл’

—Кергтә төр. .-.• ■•

—Ахлач дөң-нөкд болхмт?

—. Болх. Эн келсн, күүндсц тускан цааснд буулһад,

бел кеҗ авад, парвлянд тәв. Мал яһҗ өскх хаалһинь цугтынь тоол, эркн биш шидрәс тәвҗ күүндхмн.

Арслң байрлад, җивр урһсн болад одв. Кедү сө нөр уга дегтр хәләҗ, то-дигинь һарһҗ бичж, тоолҗ суусн болхв. Түүгинь һанцхн хар сө меддмн. Кесгәс нааран күүкдхәр белдә. Зуг ши-н, баһ күн болад, змәһәд бәәдг бәәсн. Ода, ахлач бийнь дөң-некд болх саната болхла,

ахлачин	уханла харһад ирсн болхла, тер төрмүд ник
•болҗана.	■
Арслн,	бас нег юмнд алң болв. Одахн районд ниднә

ннстнтут чиләсн нег көвүн харһв: «Көдлмш ямаран?»— гпҗ сурснд, зоотехник келв: «Ямаран болх билә, ахлачин ам хәләһәд суунав, келсинь күцәхәс иань юмн уга».

Арслңгин зүркн бульглад ода. Күүнә ам хәләһәд суудг күн болсн болхла, түүг арвн тавн жилдән ю кеж. сурһсмб? Эврә толһа, ухан-сегән уга юмн болну? Зуг тер туокнг Арслң үг һарһҗ келсн уга. Эврә көдлмш сурснд,

көдлмш седкллә ирлцҗәхәр келв.

Иим көдлмш ирлцл уга яах билә? Малын тускар ах •зоотехникин үг угаһар иегч күн, ахлач болвчн, юм кеж,

бәәхмн уга. Күн болһн эврә кергән көөнә. Зуг эврән ухал, сан, мед, медсән әмтнд медүл, күцә, кергәи ке.

Иим ухаһар чееҗ дүүрод, зоотсхник Арслң һарад йовж одв.

Бокта тәмк тач авад, Козлдурии гүн креслд оч сууһад. эндр болсн йовдлмуд ухалв. Акад юмн! Әмтнлә, олн күүнлә харһад, күүндәд йовхла, ухан орад бәәнә.

149